LB 1076

CHILIADIS QVARTAE CENTVRIA IX

[H]

NVMMO ADDICERE

1793801

5 LB 1145   a8-10 10

Apud iurisconsultos• prouerbiale est nummo addicere pro eo quod est 'minimo vendere'. Est autem fucus quo legibus imponitur prohibentibus donationes. Vlpianus libro Pandectarum xix., titulo Locati: Si quis conduxerit nummo vno, conductio nulla est, quia et hoc donationis instar inducit. Idem• libro primo, titulo De re iudi|cata: Si quis et conduxit et rogauit precario vti possideret, si quidem nummo vno conduxit, nulla dubitatio est quin et precarium solum teneat. Verum addubito num in his exemplis pro 'conduxit' et 'conductio' legendum sit 'condixit' et 'condictio'. Suetonius in Iulio Caesare: Bello ciuili super alias dona- tiones amplissima praedia nummo addixit. Valerius Maximus libro ii., capite De gratitudine: Pollinctoribus exequiarum apparatus sestertio nummo ipsis praebentibus est addictus. Itidem Plautus in Pseudolo•: Nunquam hoc eris nummo diuitior. 'Nummum' dixit pro vilissimo precio.

15

[H]

VEROVERIVS

3802

20

Quum nihil possit esse vero verius, tamen prouerbiali tropo dicimus vero verius quod prorsus indubitatum haberi• volumus. Martialis in Gallicum quendam, cui ex more saepe• repetebatur illud  'Dic verum mihi, Marce, dic amabo', 180  'Vero verius' inquit 'ergo quodsit audi:  Verum, Gallice, non libenter audis.' Non dissimili forma dicimus certo certius, quanquam nihil prohibet aliud alio cer- tius esse. Vlpianus libro Pandectarum xxiii., titulo De testamentaria tutela: Testa- mento datos sponsores non esse cogendos satisdare rem saluam fore certo certius est.

25

[H]

VENTO VIVERE

3803

c26-28 30

Hodieque vulgo tritissimum est vt eos dicant vento viuere qui nullo viuunt impendio, et addunt more siluri, quod plerisque creditum est eum piscem aura saginari•, quod idem creditum est de chamaeleonte. Alexander imperator libro Codicis v., titulo De alimentis pupillo praestandis, Nec ferendus inquit est iuuenis qui, quum praesens esset studiisque eruditus atque alitus esset, si ea per alium se consequutum non probet, sumptus recuset, quasi vento vixerit aut nullo liberi homi- nis studio imbui meruerit.

[H]

TVAS RES TIBI HABETO

3804

35 40 45   a46-51 50

Caius iurisconsultus• Pandectarum libro xliiii.•, titulo De diuortiis ostendit fuisse receptum vt diuortium his verbis perageretur: Tuas res tibi habeto. Tuas res tibi agito. Quorum altero reddit dotem, altero abdicat ab se tutoris munus in rebus vxoriis. Haec autem forma verborum prescripta• est, ne vel non ratum esset• diuor- tium, si nullis solennibus verbis perageretur, vel inauspicatum• et odiosum, si ver- bis inciuilibus• perageretur. Itidem in discutiendis• sponsalibus visum est vti his• verbis: Conditione tua non vtar.     Haec prouerbii gratiam habebunt, si cui ciuiliter renunciabimus amicitiam. Sed festiuius erit, si ad res animi transferantur, veluti si quis dicat: 'Monachi vitam professus est. Mundum iussit sua sibi habere, suas sibi res agere.' Item, si quis ambiat consortium nostrum quem iudicamus nobis inutilem, huic apte dicetur: 'Tua conditione non vtar' pro eo• quod erat: Non vtar tua familiaritate. Eleganter vsus est Plautus in Trinummo, vbi Lysiteles adolescens multa queritur de miseriis amantium ac meditatur amorem eiicere ex animo:  Apage sis Amor, tuas res tibi habe,  Amor, mihi amicus ne fuas unquam. Sine tropo vsus est in Amphitryone:  Valeas, tibi habeas res tuas, reddas meas.

[H]

GAMMA BETAM PERSEQVITVR

3805

55   c56-59   a55-59

Procopius libro iii. De bello Wandalico• refert Carthagine antiquum prouerbium a pueris iactari solere quod gamma quandoque betam et rursus beta gammam perse- 181 quitur. Suspicor puerorum lusum huc spectasse, quod inter vicinos frequenter oriatur dissidium, verum hic puerile dictum detortum ad rerum euentum, quod Gizericus Bonifacium expulisset, postea Gilimerem Belisarius. Prouerbium non est natum ex euentu, sed puerorum Carthaginensium aenigma fuit velut oracu- lum eius quod accidit postea.

60

[H]

PVLCHRVM SEPVLCHRI ELOGIO•

3806

LB 1146 66

Non videbatur in prouerbiorum classem referendum nisi nominatim prouerbii titulo referretur apud Procopium libro De bello Persico primo sub persona Augustae Iustinianum maritum sic alloquentis: Igitur, optime Imperator, volenti nunc viuere procul dubio nullo negocio licet: pecuniae nobis magna vis, mare opor- tunum, na|uigia multa. Considera tamen, ne seruato tibi contingat vitae iucundita- tem cum mortis ad extremum acerbitate commutare. Mihi autem antiquum sane pla- cet prouerbium 'Quam pulchrum est in sepulchri elogio Imperatorem• asscribi!' Quosdam noui qui in extremo vitae magnis impendiis redemerunt galerum car- 182 dinalicium, vt in sepulchro titulus asscriberetur•.

70

[H]

PRIMVM APES ABIGENDAE

3807

a74-76 75

Agathius De bello Gotthico• libro tertio: Placebant haec dicta Vlilago• Herulorum praefecto. Vnde is• vsurpatum prouerbium et barbarum et parui momenti, vtile tamen et alicuius energiae identidem praedicabat: primum abigendas apes, deinde et mel subtrahendum. Sensit Buzes primum hostium copias aduentantes esse submouen- das, quo possint Asia potiri. Sumptum a curatoribus apum, qui, quo mel eripiant ex aluearibus, apes fumo aut alio quouis modo abigunt.

[H]

PORRIGERE MANVS

3808

80   a81-83   a84-86 85

Porrigere manus pro 'auxilio esse' vulgatissimum est, sed elegans•. Vlpianus Pan- dectarum libro quadragesimosecundo, titulo De re iudicata: Sed si emptor, cui pignora sunt addicta exequente iudice, precium non soluit, vtrum aduersus emptorem porrigere manus debent iidem iudices• qui sententiam exequuntur, videndum est. M. Tullius in oratione Post reditum: Qui mihi primus afflicto et iacenti consularem fidem dextramque porrexit.     Festiuius erit de rebus animi, veluti si dicas: 'Animo deiecto manum porrigit philosophia' aut 'In theologiae difficultatibus aestuanti saepe manum porrigit dialectica' aut 'linguarum peritia'.

[H]

OPTIMA QVIDEM AQVA

3809

90 95   a97-99

Ἄριστον• μὲν ὕδωρ, id est Optima quidem aqua, videtur in prouerbium abiisse, quoties rei vehementer laudatae• praefertur aliquid melius, quemadmodum Pin- darus auspicans Hymnos Olympiacos aquam quidem fatetur esse optimam, sed aurum praefert, quod ignis in morem noctu luceat. Sunt enim haec duo praeci- pua elementa, aqua et ignis, vnde aqua et igni interdicitur quos vita indignos iudicamus. Aristoteles libro Rhetoricorum tertio vt vulgo iactatum citat: Ὅθεν, inquit, λέγεται 'Ἄριστον μὲν ὕδωρ'. Quaedam enim ob id praeferuntur quod sint rariora. Alioqui aqua est magis• necessaria quam aurum. Meminit adagii Plutar- chus in commentario in quo quaerit vtrum aqua an ignis sit vtilior.     Supra modum efferenti philosophiam is qui fateatur quidem philosophiam esse rem praeclaram, sed qua potior sit theologia, facete succinet illud Pindarici carminis fragmentum: Ἄριστον μὲν ὕδωρ.

100

[E]

NON OPORTET HOSPITEM SEMPER HOSPITEM ESSE

3810

105

Aristoteles libro Rhetoricorum tertio nullo autore citat ceu vulgo iactatum Οὐ δεῖ τὸν ξένον ξένον ἀεὶ εἶναι, id est Non oportet hospitem semper hospitem esse•. Hospites dicuntur ignari• eius loci in quo viuunt, sed turpe est diu in eadem ciuitate viuere 183 et semper esse peregrinum. Videtur iambicus trimeter corruptus. Turpe est in eadem disciplina diu versatum esse et nihil scire•. |

LB 1147

[H]

MORIENDVM PRIVSQVAM ETC.

3811

110

Ibidem commemorat Alexandridae• dictum vt vulgo celebre ac laudatum: Καλόν γ᾿ ἀποθανεῖν πρὶν θανάτου δρᾶν ἄξιον, id est Honestum est mori priusquam aliquid morte dignum commiseris. Sensus est, vt ipse exponit Aristoteles: decet mori morte indignum, siue: honestum est mori quum nihil morte dignum admiseris.

[H]

SVSTOLLERE MANVS

3812

115

Qui vehementer gaudent, quasi res diuinitus geratur ex animi sententia, sustollere manus dicuntur. M. Tullius Epistolarum libro septimo: Sustulimus manus ego et Balbus. Tantum fuit opportunitas vt illud nescio quid non fortuitum, sed diuinum 184 videretur. Idem in Academicis: Hortensius autem vehementer admirans, quod qui- dem perpetuo Lucilio loquente fecerat, vt etiam manus saepe tolleret•. Horatius satyra quinta:  Importunus amat laudari, donec 'ohe iam!'  Ad coelum manibus subhtis dixerit, vrge.

120

[H]

MORE ROMANO

3813

125   a126-130 130   a130-135 135

In eadem epistola M. Tullius• non sine prouerbii specie dixit more Romano pro eo quod est: simpliciter et absque fuco potius quam erudite•. Tales enim fuerunt illi Romani prisci, Graecorum dissimiles. De quo, inquit, homine tibi spondeo non illo vetere verbo meo quod, quum ad te de Milone scripsissem iure lusisti, sed more Romano quum homines non inepti loquuntur, probiorem hominem, meliorem virum, prudentiorem esse neminem. Penes Romanos erat rusticana veritas. Talem inducit libro De finibus secundo: Quod nostri• quidem optime disputant, nihil opus esse eum qui philosophus futurus sit scire literas. Itaque vt maiores nostri ab aratro adduxerunt Cincinnatum illum, vt dictator esset, sic vos de Pelasgis omnibus colligite bonos quidem• viros, sed certe non semper eruditos. Idem ad Trebatium libro sep- timo: Balbus mihi confirmauit te diuitem futurum. Id vtrum Romano more loquu- tus sit, bene nummatum te futurum, an quomodo Stoici dicunt omnes esse diuites qui coelo et terra frui possunt, postea videro. Romano more dixit pro 'indocto et sim- plici', nam Stoici subtiliter definiunt diuitem ac pauperem. Ac mox ad eundem: Ego te Balbo, quum ad nos proficiscetur, more Romano commendabo.

[H]

LACRYMA NIHIL CITIVS ARESCIT

3814

140

M. Tullius libro De inuentione priore, praecipiens ne orator, posteaquam iudicis animum commouit ad misericordiam, diutius commoretur in conquestione•, adducit Apollonii dictum Οὐδὲν θᾶσσον ξηραίνεσθαι δακρύου, id est• Lacryma nihil citius arescere•, quod vehemens affectus facile vertitur in tedium.

[H]

EX POTESTATE EXISSE

3815

145 150

Exisse e potestate dicebantur qui a mente excidissent et qui spreta ratione cupidi- tatum arbitrio praecipites ferebantur. M. Tullius libro Tusculanarum quaestio- num tertio Eos inquit sanos intelligi necesse est quorum mens motu quasi morbo perturbata nullo sit, qui contra affecti sint, hos insanos appellari necesse est•. Itaque nihil melius quam quod est in consuetudine sermonis Latini•, quum 'exisse e potestate' dicimus eos qui effrenati feruntur aut libidine aut iracundia. Ac mox: Qui igitur exisse e potestate dicuntur, ideo dicuntur, quia non sunt in potestate mentis, cui regnum totius animi a natura tributum est. Haec M. Tullius. Vnde 'compotes' atque 'impotes mentis' dicimus et 'impotenter commoti' dicuntur qui animum 185 non habent in sua potestate, sed feruntur affectuum arbitrio. Formula sermonis detorta videtur a iureconsultis, apud quos filii ex iustis nuptiis procreati dicuntur esse in potestate parentum, nisi emancipentur aut nisi pater moriatur, rursus emancipati dicuntur exisse de potestate parentum.

155

[H]

GALLONIVS

1863816

160 LB 1148 165   a166-168

Etiam ipsa luxuries multos nobilitauit, vt Aesopum et Apitium. M. Tullius cele- brauit Gallonium a Lucillio traditum• idque locis compluribus. In oratione Pro Caecina•: Quid ergo est? Non vsque eo tamen vt in capita fortunasque honestissimo- rum virorum dominentur hi qui relicta bonorum virorum disciplina et quaestum et sumptum Gallonii sequi maluerunt. Item Pro P. Quintio• meminit Gallonii•. Rursus libro De finibus secundo refert e Lucillio:  'O Publi, o gurges, Galloni, es homo miser' inquit•,  'Coe|nasti in vita nunquam bene, quum omnia in isto  Consumis squilla, acipensere cum decumano.' Haec Lucillius facit loquentem Lelium lapatho coenare• solitum Gallonio lurconi et omnia gulae ventrisque delectatione metienti. Gallonii meminit M. Tullius libro De finibus secundo: Sed qui ad voluptatem omnia referens viuit vt Gallonius, loquitur vt Frugi ille Piso, non audio.

[H]

VVLTV SAEPE LAEDITVR PIETAS

3817

170 175

M. Tullius in oratione Pro Roscio obiter citat sententiam a sapientibus iactatam. Etenim, inquit•, si, id quod praeclare a sapientibus dicitur, vultu saepe laeditur pie- tas, quod supplicium satis acre reperietur in eum qui mortem obtulerit parenti, pro quo mori ipsum, si res postularit•, iura diuina atque humana cogebant? Prouerbium admonet• pietatem erga parentes adeo religiose colendam vt non solum non offendamus eos verbis aut factis impiis, sed ne vultu quidem atrociore aut contu- maciore. Habent enim oculi, frons et ipse vultus suum sermonem. Euangelium altius repetit, nimirum ab ipso fonte cordis in quo concipitur ira. Ea erumpit in vocem indignationis, sed incertam, proximus gradus est manifestum conuicium, tertius• homicidium.

180

[H]

CVLLEO DIGNVS AVT NON VNO CVLLEO DIGNVS

3818

c182-184 185 190 195   a197-199

Quum hominem enormiter scelerosum significare volumus, eum culleo dignum dicimus. Hoc supplicium erat parricidis, id• est qui parentem occidissent•. Quan- quam apud priscos parricidium dicebatur, quoties homo hominem occidisset, hoc est par parem•, videlicet eo seculo quo crudelitas erat occidisse bouem, auem• aut gallum gallinaceum. Dein, quum coepisset esse vulgare vt homo occideret hominem, parricidii vox ad summae impietatis significationem deflexa est. Cul- leus autem erat saccus coriaceus, cui insuebatur parricida simul immissa vipera, simia et gallo gallinaceo, atque ita proiiciebatur in profluentem. M. Tullius Pro Roscio Amerino: Quanto maiores nostri sapientius, qui, cum intelligerent nihil esse tam sanctum quod non aliquando violaret audacia, supplicium in parricidas• excogi- tauerunt•, vt quos natura retinere in officio non potuisset, magnitudine poenae a maleficio summo arcerentur. Insui voluerunt in culleum viuos atque ita in flumen 187 deiici. O singularem sapientiam iudicum! Nonne videntur hunc hominem ex rerum natura sustulisse et eripuisse, cui repente coelum, solum•, aquam terramque ademe- runt, vt qui eum necasset vnde ipse natus esset, careret his rebus omnibus ex quibus omnia nata esse dicuntur? et caetera. Proin• Iuuenalis impietatem cuiusdam• exag- gerans negat illi satis esse serpentem vnum aut culleum vnum. Narrat Suetonius quosdam statuae Neronis apposuisse culleum cum elogio: Merueras, sed ego quid 188 possum?

200

[H]

RATIO QVIDEM APPARET ETC.

3819

205 210

Plautus in Trinummo:  Nequaquam argenti ratio comparet tamen, cui Stasinus•:  Ratio quidem hercle apparet, argentum οἴχεται. Nam haec est germana eius loci lectio, quam alii varie mendosam comminiscun- tur•. Vsus est M. Tullius In Pisonem: Quas rationes si cognoris, intelliges nemini plus quam mihi literas profuisse. Ita enim sunt perscriptae scite et literate• vt scriba ad aerarium, qui eas retulit, perscriptis rationibus, secum ipse caput sinistra manu per- fricans, commurmuratus sit: 'Ratio quidem hercle apparet, argentum οἴχεται.' Iti- dem Geta• Terentianus in Phormione:  Non ratio nobis, sed argentum deerat. M. Tullius Ad Q. fratrem libri secundi epistola vltima: Quanquam sunt facta ver- bis difficiliora. Eodem pertinet illud Pulchre dixti•.

[H]

OMNIA PRAETER ANIMAM

3820

215 220

Quum nihil non datum significamus praeter vitam, dicimus Omnia tradita prae- ter animam. M. Tullius Pro Roscio Amerino: Quod si tibi causa nulla est quur hunc miserum tanta calamitate affici velis, si tibi omnia sua pmeter animam tradi- dit nec sibi quicquam paternum ne monumenti quidem causa reseruauit et caetera. Simili figura animam debere dicuntur qui plusquam omnia debent. Terentius: Quid si animam debet? Rursus: Omnia debet praeter animam.

[H]

DE REDVVIA QVERITVR

3821

LB 1149 225 230

Περὶ τῆς παρωνυχίας μέμφεται• ὁ τῷ μείζονι ἔνοχος κακῷ, id est | De reduuia que- ritur maiori obnoxius malo. Vbi quis prauo pudore leuissimis malis quaerit reme- dium, dissimulans maiora. Hoc affectu sunt complures vt etiam apud medicum dissimulent morbum, praecipue podagrici. Narrat Plutarchus quendam consu- luisse medicum de vicio vnguium, quum color argueret illum esse vitiato epate. At medicus intelligens ineptum hominis pudorem 'Nihil' inquit 'tibi periculi est a reduuia, sed grauius malum vrget te.' Huc allusit M. Tullius in oratione Pro Roscio Amerino: Intelligo me ante tempus haec perscrutari• et propemodum errare qui, quum capiti Sexti Roscii mederi debeam, reduuiam curem.

[E]

AD LIBELLAM DEBERE

1893822

235

Qui pecuniam praesentem ac iusti ponderis debet ad libellam debere dicitur. Nam olim ad libram dabatur pecunia, non ad numerum. Inde illa vulgata 'expendere', 'expensum ferre', 'dependere', 'rependere', 'impendere' pro: sumptum facere, sumptuum rationem reddere, soluere, resoluere et insumere. M. Tullius Pro Ros- cio Amerino: Nisi planum facit HS LIII ad libellam sibi deberi, perdit litem.

[H]

HOC MVNICEPS AVT VICINVS NVNCIAVIT

3823

240   a241-243

M. Tullius in eadem oratione: Soletis, quum aliquid huiuscemodi auditis, iudices, continuo dicere: 'Necesse est aliquem municipem aut vicinum dixisse•.' Solent enim a vicinis ac municipibus vicinorum ac municipum scelera potissimum prodi. Quod et hodie vulgo dicunt, dedecus homini a conterraneis aut ciuibus oriri. Nam si quod fortunae incommodum, si qua vitae labes, ab illis, quoniam sciunt, proditur.

[H]

DEA EXCOGITAVIT

1903824

245   c248-250 250

Aristophanes in Equitibus:  Τὸ μὲν νόημα τῆς θεοῦ, τὸ δὲ κλέμμ᾿ ἐμόν,  id est  Excogitauit dea•, meum sed furtum erat. Non sine prouerbii specie dictum est in rhetores, qui apud populum iactabant Mineruam ipsis quod suaderent misisse in mentem et tamen rerum gestarum glo- riam sibi vindicabant. Color sumptus est ex Homero, vbi, quoties fati ratio reddi non potest, Pallas dicitur suggessisse. Pallas Atheniensium erat protectrix. Comi- cus autem ioci gratia pro πρᾶγμα posuit κλέμμα, notans Cleonis rapacitatem.

[H]

VSVS EST ALTERA NATVRA

3825

255 260

Nihil hoc dicto celebratius, Ἔθος ἄλλη• φύσις, id est Vsus altera natura. Natura nihil efficacius potentiusue. Vnde Satiricus:  Custode et cura natura potentior omni. Huic parem aut certe proximam vim habet assuetudo. Aristoteles libro Rhetori- corum primo disputans de iucundis docet ea iucunda esse quae vel secundum naturam sunt vel, quod huic proximum est, consueta. Nihil enim putat interesse inter naturam et vsum nisi quod interest inter• semper et plerunque. Perpetuum enim est quod indidit natura, frequens quod vsus affixit. Proinde sanctissimum consilium dedit qui iussit vt a teneris statim annis optima eligamus, quae post vsu futura sint etiam iucunda.

[H]

NECESSITAS MOLESTA

3826

265   c265-269 c268-271 270

Mox eodem in loco citat sententiam ceu vulgo iactatam, ostendens esse molesta quae secundum naturam non sunt. Vis autem pugnat cum natura eoque molesta omnibus necessitas. Καὶ ὀρθῶς, inquit, εἴρηται 'Πᾶν γὰρ ἀναγκαῖον πρᾶγμα ἀνιαρὸν ἔφυ', id est Et recte dictum est• 'Quicquid enim est necessarium natura moles- tum est.' Verum optimis non assuescimus nisi initio adhibeatur aliqua vis; sed quod prius erat violentum ac proinde molestum, assuetudine primum fit leue, postea etiam iucundum.

[H]

IVCVNDA MALORVM PRAETERITORVM MEMORIA

3827

275 LB 1150   a278-281 280

Inibi refert et hanc sententiam prouerbialem ex poeta quopiam:  Ἀλλ᾿ ἡδὺ τὸν• σωθέντα μεμνῆσθαι πόνων,  id est  Meminisse laborum suaue qui seruatus est•. Item illud:  Καὶ μέγα γάρ τε καὶ ἄλγεσι τέρπεται ἀνήρ 191  Μνήμενος•, ὅστις πολλὰ πάθοι καὶ πολλὰ ἐόργοι,|  id est  Magnopere est iocunda viro renouata dolorum  Mentio, qui permulta tulit permultaque gessit. Huius et alibi meminimus.

[H]

SVFFRAGIVM OPTIMVM

3828

285

Aristoteles Rhetoricorum libro primo videtur hoc attingere tanquam in foro iac- tatum: γνώμῃ ἀρίστῃ, id est suffragio optimo. Quum enim multa sint probatio- num genera quae extra causam petuntur ac Graecis dicuntur ἄτεχνοι•, velut leges, testes, pacta•, tormenta, iusiurandum, optima probatio est ex• coniecturis, quae illi εἰκότα• vocant: Μάρτυρας μὲν μὴ ἔχοντι, ὅτι ἐκ τῶν εἰκότων δεῖ κρίνειν καὶ τοῦτο ἐστὶ τὸ γνώμῃ τῆ ἀρίστῃ, id est Ei vero qui testes non habet, hic erit• locus, expro- 192 babilibus signis esse iudicandum, et hoc est quod dicitur 'suffragio optimo'.

290

[H]

TANQVAM AD ARAM

3829

295   a298-300 300

De sacra ancora dictum est alias. Illi simillimum est ad aram, quum extremum refugium intelligi volumus. Inde sumptum quod olim qui extrema necessitate vrgebantur, ad aras deorum• soleant confugere, vnde nefas erat quenquam detra- here. M. Tullius in oratione Pro Roscio comoedo•: Quod item nuper in Erote comoedo vsu venit; qui posteaquam e scena non modo• sibilis, sed etiam conuicio• explodebatur, sicut ad• aram confugit in huius domum, disciplinam, patrocinium, nomen. Idem libro tertio De natura deorum Quod vos inquit quum facere non potestis, tanquam ad aram confugitis ad deum. Idem actione in Verrem quarta•: Magistratuum autem nostrorum iniurias ita multorum tulerunt vt nunquam ante hoc tempus ad aram legum praesidiumque vestrum publico consilio confugerent•. Oui- dius• Epistolarum libro quarto:  Vnica fortunis ara reperta meis. Plautus in Mostellaria•: Ad aram confugisti.

[H]

AD ASYLVM CONFVGERE•

3830

305 LB 1151

Huic cognatum est ad asylum confugere. M. Tullius actione in Verrem tertia•: Se quaestorem prohibitum esse dicebat quo minus e phano Dianae seruum suum, qui in illud | asylum confugisset, abduceret.     Haec fient venustiora et παροιμιωδέστερα, si ad animi res transferantur•.

[H]

ARX

3831

310   a314-316 315   a316-319   a319-323 320

Non abhorret ab hac forma arcis metaphora, quum tutissimum ac validissimum praesidium significamus. M. Tullius In Verrem actione sexta•: Idem ad vos priuatim, iudices, confugit•, vtitur hac lege qua iudicium est communi arce sociorum. Rursus in eadem: Hic locus est igitur vnus quo perfugiant, hic portus, haec arx, haec ara so- ciorum. Item Pro Roscio comoedo: Haec lex socialis est, hoc ius nationum exterarum est, hanc habent arcem, minus aliquanto munitam quidem quam antea, veruntamen et caetera. Item Pro Sylla: Ego vitam omnium ciuium, statum orbis terrae, vrbem hanc denique, sedem omnium nostrum, arcem regum ac nationum exterarum, lumen gentium, domicilium imperii, quinque hominum amentium ac perditorum poena redemi. Idem in Epistolis familiaribus, scribens P. Lentulo, quod erat in causa praecipuum arcem causae vocat: Non potuit inquit magis in arcem causae illius inuadere. Aristoteles praefans in Rhetorica ad Alexandrum: Εἰδότας καλῶς, ὡς ἀκρόπολίς ἐστι σωτηρίας ἡ διὰ τοῦ λόγου τοῦ• συμφέροντος γινομένη θεωρία, id est Quum pulchre nossent arcem esse salutis vtilitatis considerationem quae fit oratione.

[E]

NE VESTIGIVM QVIDEM•

1933832

325 330   a330-335 335   a337-351 340 345 350

Quoties hominem aut rem penitus abolitam significamus, ne vestigium quidem superesse dicimus. M. Tullius actione in Verrem tertia•: Nam si alienam• vicem pro nostra iniuria• doleremus, vestigium istius inforo non esset relictum. Rursus quinta•: Prouidendum diligenter ne quod in vita vestigium libidinis appareat. Item• in ora- tione Contra Rullum: Corinthi vestigium vix relictum erat. In eadem: Vt ipse locus eorum, qui cum hac vrbe de imperio certarunt, vestigia calamitatis ostenderet. Item Pro Cluentio: Quum interea Cluentianae pecuniae vestigium nullum inuenitis. Idem Pro lege Manilia: Cuius legiones sic in Asiam venerunt vt non modo manus 194 tanti exercitus, sed ne vestigium quidem cuiquam pacato nocuisse videatur. Item Pro L. Flacco: Legatos in vincula coniectos, nominis prope Romani memoriam cum ves- tigio imperii non modo ex aedibus• Graecorum, verum etiam ex literis esse deletam. Idem Pro Sylla: Vt qui paulo ante consul designatus fuisset repente nullum pristinae dignitatis vestigium retineret•. Idem ad Cn. Plancum libro quinto: Ne vestigium quidem vllum est reliquum nobis dignitatis. Rursus ad Papirium Paetum libro nono: Ego autem - existimes licet quod lubet - mirifice capior facetiis maxime nos- tratibus, praesertim quum eas videam primum oblitas Latio tum, quum in vrbem nostram est infusa peregrinitas, nunc etiam braccatis et Transalpinis nationibus, vt nullum veteris leporis vestigium appareat. Pro 'vestigio' dixit 'imaginem' Philippica quinta: Quae nisi autoritate senatus rescindantur, quoniam ingressi in spem reipu- blicae recuperandae sumus, imago nulla liberae ciuitatis relinquetur. Idem in epis- tola ad Q. fratrem: Non enim vidisses fratrem tuum, non eum quem noras, non eum quem flens flentem, prosequentem proficiscens dimiseras, ne vestigium quidem eius nec simulacrum, sed quandam effigiem spirantis mortui. Idem aliis verbis expressit Ad Atticum libro quarto, epistola Occupationum mearum: Amisimus, mi Pom- poni, omnem non modo succum ac sanguinem, sed etiam colorem et speciem pristinae ciuitatis. Rursus epistola prima libri decimi Familiarium: Nec omnino simulacrum aliquod aut vestigium ciuitatis.

[H]

DIOBOLARES

3833

355

Quem minimi precii volumus intelligi diobolarem olim vocabant. Obolus enim nummus erat aereus. Id primum dictum est in meretrices plebeias minimoque venales, post deflexum est ad quemuis hominem aut rem egregie vilem et contemnendam. Meminit Festus Pompeius. Plautus vile scortum diobolarium appellat.

[H]

EQVITANDI PERITVS NE CANTET

3834

360 LB 1152 365   a365-367

Ἱππωσύνην δεδαὼς μὴ ᾄδῃ•, id est Equitandi peritus ne cantet. Sumptum a poeta quopiam, in eum qui professus res serias versatur in nugis. Equitatio militaris est et ad bellum pertinet, musici sunt imbelles ac voluptatum sectatores. Gregorius theologus in epistola ad Eudoxium rhetorem: Ἱππωσύνην δεδαῶτα μὴ | ᾄδειν ἐθέ- λει ἡ ποίησις, μή τι γένηται μὴ καὶ τῆς ἱππωσύνης διαμάρτῃς καὶ τῆς ᾠδῆς, id est Eum• qui didicit artem equitandi non vult canere poesis, ne qua eueniat vt simul et in equitando aberres et in canendo. Nondum liquet e quo poeta sumptum sit, sed dictum videtur in Thebanos, qui duas artes praecipue discebant, equitandi et canendi tibiis, quum altera parum alteri congruat.

[H]

SPARTAE SERVI ΜΑΧΙΜΕ SERVI

3835

370   c372-375 375   c375-382 380

Plutarchus in vita Lycurgi refert ceu vulgo iactatum Ἐν Λακεδαίμονι τὸν ἐλεύθε- ρον μάλιστα ἐλεύθερον εἶναι, καὶ τὸν δοῦλον μάλιστα δοῦλον, id est Apud Lacedae- 195 monios• qui liber est, eum maxime liberum esse, contra qui seruus est maxime seruum esse. Apud Lacedaemonios ingenuis non erat phas discere aut exercere vllum opi- ficium aut negociationem aut agriculturam, sed haec omnia per helotas - id erat seruorum genus quibus nefas erat vllam artem liberalem vel discere vel exercere• - agebant. Quos ipsos durissime tractabant. Cogebantur adesse conuiuiis et illic inebriari, cantiones ridiculas canere et saltationes indecoras agere, vt• horum exemplo ingenui discerent, quam indecora foedaque res sit temulentia. Quin et ephori, quum inirent magistratum•, solent helotibus bellum indicere, quo• phas esset illos occidere. His rationibus ad tantam seruitutem adigebantur vt nihil auderent iniussu dominorum, adeo vt•, quum Thebani qui irruptione• facta in Laconicam quosdam ex helotibus ceperant•, iuberent illos canere cantiones Ter- pandri, Alcmanis et Spendontis• Laconici, responderint id heriles filias• nolle. Generosior Spartano alias nobis dictum•.

[H]

VESPERTILIO

1963836

385 390 395 400 405 410   a412-418 415 LB 1153   a419-421 420

Vespertiliones videntur appellari• qui grauati aere alieno luce• domi se continent, ne a creditoribus appellentur, noctu prodeunt. Vlpianus libro Pandectarum xxi., titulo De euictionibus•: Si quis ita stipulanti• spondeat 'sanum esse, furem non esse, vespertilionem non esse' et caetera, inutilis stipulatio quibusdam videtur, quia si quis est in hac causa, impossibile est quod promittitur, si non est, frustra est. Sed ego puto verius hanc stipulationem 'furem non esse•, sanum esse, vespertilionem non esse' vtilem esse: hoc enim continere, quod interest horum quid esse vel horum quidnon esse. Hac- tenus Vlpianus•. Quanquam hoc loco quidam pro 'vespertilione' legunt Vespillo- nem' aut 'versipellem'. Alciatus• inter iureconsultos vndequaque• doctissimus• in commentariis suis De rerum significationibus putat vespertilionem dictum, quem- admodum modo• diximus, qui metu creditorum interdiu latitat, noctu prodit. Nam animal hinc dictum, quod vesperi volet, indicat Nonius Marcellus•.     Adagium esse sumptum videtur• ex apologo quopiam siue Aesopi siue alterius illum imitati - nam Aesopo videtur indignus• -, qui narrat vespertilionem, mer- gum et rubum• inisse societatem, vt conflatis sortibus pariter negociarentur. Ves- pertilionem contulisse pecuniam a foeneratoribus mutuo sumptam, mergum aliud quippiam, rubum vestem•. Quum omnes e naufragio nudi enatassent, ves- pertilionem metu creditorum interdiu latitare, noctu volare tantum, mergum obsidere littora ac subinde collum demittere in fundum, sicubi reperiat merces suas vel eiectas in littus vel in fundo haerentes, rubum• praetereuntium adhaerere vestibus, si qua• forte• suam reperiat.     Poterat videri parum quadrare seruum aere• alieno grauatum esse - quis enim credat seruo? - nisi legeremus apud Terentium Dauum Getae quod debebat red- didisse. Mihi tamen videtur vespertilionis nomen et in fugitiuum seruum com- petere, qui noctu• ab hero solitus sit subducere sese• latitatque•, vbi periculum est ne agnoscatur. Nam inibi mox proximo capite pro 'vespertilione' ponit erronem ac fugitiuum: Quum quis, inquit, stipulatur 'furem non esse, fugitiuum non esse, erronem non esse'. Prisci tamen ea voce secus vsi sunt, videlicet pro homine anci- pitis fidei qui nec huius ordinis sit nec illius, cum vtroque tamen colludat•, eo quod vespertilio sic est vtrunque vt nec inter volucres nec inter mures habeat locum. Alas habet, sed pennas non habet, volita.t, sed sub vesperam, dentes habet, quod auium nulla•. Varro in Agathone ci|tante Nonio:  Quid multa? Factus sum vespertilio, neque in muribus  Plane neque in volucribus sum. Vespertilionis conuicium torqueri poterit et in amantes qui noctu volitant, quos Plautus in Trinummo vocat tenebricolas: Elegans inquit despoliator, latebricolarum hominum corruptor.

[H]

IN FOLLE OFFERRE

3837

425 430

Callistratus• libro Pandectarum xxxv., titulo De conditionibus et demonstrationi- bus, capite Cum seruus, Nos inquit neque conditionem meram putamus esse quae 197 in datione existit neque meram conditionem quae in facto consistit, sed eam condi- tionem quae ex quadam mixtura consistit. Nam non vtique si ille in folle reliqua obtulit, liber erit: non enim testator hoc sensit, sed illud, vt rationes reddat, quomodo 198 seruus reddere solet, id est legendas offerre rationes primum, deinde computandas, vt explorari possit, computationes probae an improbae• referantur, accepta relata recte an non recte. Apparet 'in folle' dictum pro eo quod erat: inexplorate, inexplicate• et confuse•, sicut qui syngraphas et pecuniam sacculo inclusas offert.

[H]

MALVS CHORAVLES, BONVS SYMPHONIACVS

3838

435 440   a441-446 445

Diuus Augustinus in epistola ad Aurelianum - et refertur in Decretis, causa xvi., quaestione prima•, capite Legi epistolam• - commemorat vulgo illud• iactatum Malus choraules, bonus symphoniacus, vbi quis in suo genere contemptus in prae- stantiore habetur in precio, veluti si quis poeta ineptus profiteatur medicinam et inter praeclaros medicos habeatur. Augustini verba sunt haec: Ordini clericorum fit indignissime• iniuria, si desertores monasteriorum ad militiam clericorum• eligan- tur, quum ex his qui in monasterio permanent non tamen nisi probatiores ac meliores in clerum assumere soleamus, nisi forte, sicut vulgares dicunt, 'Malus choraules• bonus symphoniacus est', ita ipsi vulgares de nobis iocabuntur dicentes: 'Malus monachus bonus clericus est.' Sumptum apparet ex M. Tullio, qui in oratione Pro Murena ita loquitur: Itaque mihi videntur initio multo hoc maluisse, postquam id assequi non potuissent, illuc potissimum sunt delapsi. Vt autem in Graecis artificibus eos auloedos esse qui citharoedi fieri non potuerint, sic nonnullos videmus qui oratores euadere non potuerunt, eos ad iuris studium deuenire.

[H]

NVTV ATQVE RENVTV

3839

450   a453-462 455 460

Cui summam potentiam asscribimus, eius nutu ac renutu cuncta geri dicimus. Multum est verbo efficere quod velis, at plus est idem efficere nutu ac renutu. M. Tullius actione in Verrem tertia•: Nisi ad nutum tuum praesto fuerit, nisi libidini tuae cupiditatique paruerit. Idem Pro Caecinna•: An certius quicquam obiici potest quam quod is cui obiicitur ne nutu quidem infirmare conetur? Item Contra Rul- lum: Tamen omnes vobis pecunias• ad nutum vestrum penderent. Idem Epistolarum familiarium libro vndecimo: Interfecto enim rege regios omneis nutus tuemur. Rur- sus libro xiii., epistola prima: Nec dubitat quin ego a te nutu hoc consequi possim. In eodem ad Silium propraetorem: Vt libentissimis Graecis nutu quod velis conse- quare. Plinius libro Epistolarum primo ad Octauium Rufum indicat esse sump- tum ex Homero, qui fingit Iouem solo nutu probare aut reiicere hominum vota. Verba Plinii asscribam: Vide in quo me fastigio collocaris, quum mihi idem potesta- tis idemque regni dederis quod Homerus Ioui Optimo Maximo:  Τῷ δ᾿ ἕτερον μὲν ἔδωκε πατήρ, ἕτερον δ᾿ ἀνένευσεν. Nam ego quoque simili nutu ac renutu respondere voto tuo possum.

[H]

NE BESTIAE QVIDEM FERRE POSSENT

3840

465   a469-471 LB 1154 471

Prouerbialis hyperbole est apud M. Tullium actione in Verrem quinta•: Postremo vt odor• Apronii teterrimus oris et corporis, quem, vt aiunt•, ne bestiae• quidem ferre 199 possent, vni isti suauis et iucundus videretur. Confine est illi quod alibi retulimus, Balbinum polypus Agnae delectat.• Idem In Catilinam inuectiua v.: Tantus enim illorum temporum dolor inustus est vt iam ista non modo homines, sed ne pecudes quidem mihi passurae esse videantur. Paulo diuersius dixit in epistola ad Atticum cuius initium Quaeris ex me, libro primo: Et, quod omnes | non modo homines, verum etiam pecudes factum esse sciebant.

[H]

COSSI

3841

475   a477-479

Olim vulgari conuicio cossi dicebantur homines natura rugosi, a similitudine ver- mium qui lignis innascuntur. Ii natura rugas habent, vt se contrahant ac porri- gant. Horum Plinius meminit compluribus locis, vt libri vndecimi capite xxxiii., 200 rursus libro xxx., capite xiii. Libri vero xvii. capite xxiiii. indicat huius generis grandiores in cibis atque etiam in luxu fuisse antiquitus. Meminit et Hieronymus Aduersus Iouinianum libro ii. Graeci προφέρεις vocant qui, cum sint iuniores, tamen vultu senium prae se ferunt. Autor Festus Pompeius•.

480

[H]

MENIA• COLVMNA

3842

485   a486-493 490

Quemadmodum dicimus de triuio aut de lapide hominem vehementer contemp- tum significantes, ita M. Tullius In Verrem actione prima• a columna Menia dixit. Tantane, inquit, vobis inopia esse videor amicorum vt mihi non ex his quos mecum adduxerim, sed de populo subscriptor• addatur? Vobis autem tanta inopia reorum vt mihi causam praeripere conemini potius quam aliquos a columna Menia vestri ordi- nis reos• reperiatis? Asconius Pedianus indicat apud columnam Meniam sordidos reos veluti fures aut seruos nequam apud triumuiros capitales solere iudicari; cognomen autem inditum a Menio, qui, quum domum suam venderet Catoni et Flacco censoribus, vt ibi basilica aedificaretur, exceperat ius sibi vnius columnae, super quam tectum proiiceret, et prouolantibus tabulatis, inde ipse et posteri eius spec- tare munus gladiatorium possent, quod etiam tum in foro dabatur. Hinc Meniae cognomen. Ad tales autem causas quae illic agebantur adhibebantur sordidi causidici.

[H]

CIRCEO POCVLO

3843

495

De Circes virga nobis ante dictum est. Adsimili forma M. Tullius vsus est Circeo poculo de homine subito in alium mutato, actione in Verrem prima•: Sed repente e vestigio ex homine tanquam aliquo Circeo poculo factus est Verres; redit ad se atque ad mores suos. In verbis Ciceronis tacita allusio est ex ambiguo vocis. Nam verris porcus est maialis nondum castratus•.

500

[H]

EX SINV ILLIVS

3844

a504-511 505 510   a511-513   c512-513

Quos• ex intima familiaritate volumus intelligi, hos e sinu illius aut illius esse dici- mus. M. Tullius actione in Verrem tertia•: Verres simulac tetigit prouinciam, statim Messanam literas dedit, Dionem euocauit, calumniatores ex sinu suo apposuit qui illam haereditatem Veneri Erycinae commissam esse dicerent•. Idem actione quarta•: Satisne vobis magnam pecuniam Venerius homo, qui e Chelidonis sinu in prouinciam profectus esset, Veneris nomine quaesisse videtur? Idem In Catilinam inuectiua secunda: Postremum autem genus est non solum numero, verum etiam genere ipso atque vita quodproprium est Catilinae, de eius delectu, imo vero de complexu eius ac sinu. Plutarchus in vita Catonis Vticensis simili forma dixit Γαβίνιον Παῦλον, ἐκ τῶν Πομπηίου κόλπων ἄνθρωπον, id est Gabinium Paulum, ex Pompeii sinu homi- nem. Qui locus nobis antea• citatus est in prouerbio In sinu gaudere, sed sensu nonnihil diuerso. De grege illo nobis ante dictum est. M. Tullius aliquoties gregales 201 appellat eiusdem sodalitii congerrones.

[H]

CIRCVMPEDES

3845

515   a514-518   a517-519

Qui proxime adsunt cinguntque quempiam ad obsequium parati circumpedes esse dicuntur. M. Tullius actione in Verrem tertia•: Circumpedes autem homines formo- sos et literatos• suos esse dicebat, se emisse. Ita perpetua familiaritate iunctos dixit 'cir- cumpedes' quemadmodum a manibus, a pedibus appellamus qui nobis domestice inseruiunt.

520

[E]

ΝΕ TEMPESTAS QVIDEM NOCERE POSSIT

2023846

LB 1155 526

In homines insigniter nudos et inopes non sine prouerbii specie dixit M. Tullius actione in Verrem quinta•: Caeteros Leontinos quibus non modo Apronius in agris, sed ne tempestas quidem vlla nocere potuit, expectare nolite. Etenim non modo incommodi nihil ceperunt, sed etiam in Apronianis illis rapinis in quaestu sunt com- pendioque versati et caetera. Allusum est autem in Apro|nii vocabulo ad aprum Calydonium. Et qui possident aliquid rerum aut habent in agris aut in mari, his tempestas nocere potest•. Cui vero nulla tempestas nocere potest, is nec in agris possidet quicquam vt agricolae•, nec in nauibus vt negociatores•.

[H]

BALLIO

3847

530 535 540   c540-542   a540-542

Nomina quaedam ob insignem improbitatem abierunt in prouerbium; quod interdum a veris, interdum a fictis in comoedia personis sumitur•. Nam Marcus• Tullius in actionibus suis subinde C. Fannium• Chaeream quendam Ballionem appellat, veluti Pro Roscio comoedo•: Qui idcirco capite et superciliis, inquit•, sem- per est rasis, ne vllum pilum boni viri• habere dicatur; cuius personam praeclare Ros- cius in scena tractare consueuit, neque tamen pro beneficio ei par gratia refertur. Nam Ballionem illum improbissimum et periurissimum lenonem quum agit, agit Chae- ream; persona illa lutulenta, impura, inuisa in huius moribus, natura vitaque est expressa. Rursus in eadem: Vix mediusfidius tu, Fanni, a Ballione aut aliquo eius simili postulare auderes et impetrare posses. Ballionem inducit Plautus in Pseudolo•, lenonem impurissimum, rapacissimum, improbissimum. Nomen confictum est a βάλλειν, quod semper aliquid praedae venetur leno, vel a βαλλίζω, quod lasciuia- rum ac saltationum sit architectus.

[H]

OSTIATIM

3848

545   a548-551 550

Eleganter nec sine prouerbii specie M. Tullius dixit ostiatim pro 'singulatim' siue 'nominatim•' In Verrem actione sexta: Hic nolite expectare, dum ego hoc crimen agam ostiatim, ab Aeschylo Tindaritano pateram abstulisse, abs Thrasone item Tin- daritano patellam• et caetera. Iucundius erit, si transferatur ad res animi, vt si quis e singulis libris aut capitulis autorum petat testimonia aut probationes, dicetur 'ostiatim' petere. Eodem ferme sensu Ad Atticum libro secundo, epistola Accepi aliquot, dixit κατὰ λεπτόν: Ac ne forte quaeras κατὰ λεπτόν de singulis rebus, vniuersa res eo est deducta spes vt nulla sit.

[H]

DOMI NOBILIS

3849

555 560   a560-563

Qui non opibus tantum• aut potentia clarus est, sed ex nobilibus nobilis progna- tus est, hunc Cicero subinde domi nobilem vocat. Actione In Verrem tertia•: Ignem ex lignis viridibus atque humidis in loco angusto fieri iussit. Ibi hominem ingenuum, domi nobilem, populi Romani socium atque amicum, fumo excruciatum semiuiuum 203 reliquit. Idem actione quarta•: Sopater quidam fuit Haliciensis, homo domi suae cum primis locuples atque honestus. Rursus actione quinta•: Itaque quum Pillenus Herbitensis, homo disertus et prudens et domi nobilis. Item Pro Cluentio: Quas lite- ras A. Aurius, vir fortis et experiens et domi nobilis•. Rursus Ad Qu. fratrem episto- larum libro secundo M. Orfium equitem Romanum commendat, Hominem domi splendidum, gratiosum etiam extra domum.     Conueniet in eum qui suis virtutibus magnus et clarus• est.

[H]

OBTORTO COLLO

3850

565 570   a570-580 575 580

Qui vi compellitur obtorto collo trahi dicitur. Marcus Tullius actione in Verrem sexta•: Hinc illa Verrea nata sunt, quod in conuiuium Sextum Cominium protrahi iussit, in quem scyphum de manu iacere conatus est, quem obtorta gula de conuiuio in vincula atque in tenebras abripi iussit. Idem Pro Cluentio: Nec quicquam prius• est factum quam vt illum persequeretur et collo obtorto ad subsellia reduceret, vt reli- qua posset perorare. Plautus in Amphitryone dixit obstricto collo:  Ob istud indignum dictum obstricto collo hac te diripiam. 204 Item in eadem fabula:  Quin ego hinc Amphitryonem collo obstricto traham. Idem in Poenulo:  Dubito fugere hinc in malam crucem  Priusquam obtorto collo ad praetorem trahor. Rursus in Rudentibus:  Opta ocyus:  Rapi te obtorto collo mauis an trahi? Atque inibi paulo post: Subueni mi, Charmides, / Rapior obtorto collo.

[H]

CANES VENATICI

3851

LB 1156 585   a587-589 590

Qui venandi studio tenentur habent canes emissarios, qui vestigiorum odore feras exploratas et repertas• latratu produnt. De Coryceis alibi diximus. M. Tullius actione in Verrem sexta•: Apponit de suis canibus quen|dam qui dicat se Diodorum Melitensem rei capitalis reum velle facere•. Ibidem aliquanto post: Qui simulatque in oppidum quopiam• venerat, immittebantur illi continuo Cybiratici canes•, qui inuesti- gabant ac• perscrutabantur omnia. Duos fratres Cybiratas appellat 'canes', quod ad furandum Verres illorum oculis, sed suis manibus vteretur. Solet• autem canibus a regione cognomen indi, vt Melitaeis. Ac superius in eadem: Qui posteaquam venerunt, mirandum in modum - canes venaticos diceres - ita odorabantur omnia et vestigabant et caetera.

[H]

MERCENARIVM PRAECONIVM

3852

595

Laudes non ex animo tributas, sed commodi gratia per adulationem oblatas M. Tullius actione in Verrem tertia• mercenarium praeconium appellat: Itaque quum a te• caput illud tam multis verbis mercenario praeconio• esset ornatum, ecquis inuentus est postea praetor qui illud idem ediceret? Quanquam in vulgatis codicibus me non fugit pro 'praeconio' haberi 'prooemio•' - an recte, docti viderint.

[H]

MANVS PRECIVM

3853

600   a603-606 605   a608-612 610

M. Tullius actione in Verrem tertia•: Lapis aliquis caedendus et apparandus• fuit machina sua; nam illo non saxum, non materia aduecta est; tantum operis et in ista locatione fuit quantum paucae operae fabrorum• mercedis tulerunt, et manus precium machinae. 'Manus precium' appellare videtur mercedem non quae datur pro materia, sed quae artis nomine debetur architecto•. Idem In Pisonem: Quum vero non modo non postulante atque cogente, sed inuito atque oppresso senatu, non modo 205 nullo populi Romani studio, sed nullo ferente suffragium libero, prouincia ista tibi manus precium fuerit non euersae per te sed perditae ciuitatis et caetera. Ita Caius in• libro De verborum significationibus, capite Mulieris: Quoniam in manus precio plus est quam in re. Et paulo ante praecedit: Res 'abesse' videntur, vt Sabinus ait et Pedius probat, etiam eae quarum corpus manet, forma mutatur; et ideo si corruptae sunt vel transfiguratae, videri abesse, quoniam et caetera.     Detorqueri poterit in eos qui institutione formant ad virtutem aut corrum- punt discipulos.

[H]

DECVMANVM

2063854

c614-616 615

Olim decumanum ouum dicebant et fluctum decumanum pro 'magno', quod a rusticis ac nautis obseruatum sit decimum quodque ouum nasci caeteris maius et decimum quemque fluctum caeteris esse vehementiorem. Vnde Ouidius: Deci- mae ruit impetus vndae. Hinc quicquid ingens esset• 'decumanum' vocari coep- tum. Vt Lucilius•: Acipensere cum decumano.

[H]

PALMARIVM FACINVS

3855

620   a620-622 625   a625-629

Palmarium facinus pro 'insigni' ac 'triumpho digno' dixit Terentius in Eunucho:  Tum hoc alterum,  Id vero est quod mihi puto palmarium. Pro eodem M. Tullius dixit palmas, vt Pro Sexto Roscio Amerino: Si, quemad- modum paratum esse audio, testis prodierit•; tum alias quoque suas palmas cognoscet. Rursus Philippica vndecima: Sexta palma vrbana etiam in gladiatore difficilis. Sed haec iudicum culpa, non mea est. Plautus in Mustellaria 'palmam' item vsurpauit in malam partem, loquens de adolescente qui ex moribus continentissimis dege- nerarat ad mores corruptissimos:  Is nunc in aliam partem palmam possidet.

630

[H]

COMMOVERE SACRA

3856

c633-635 635 640

Plautus in Pseudolo commouere sacra dixit pro eo quod erat 'extrema experiri praesidia'. Hinc dictum apparet, quod rebus• desperatis soleant homines ad deo- rum praesidia confugere, velut hodie Lutetiae, quum supra modum inundat Sequana, corpus diuae Genouefae a Montis Acuti templo defertur ad aedem Vir- gini• Matri sacram. Sed vide, num pro 'sacra' legendum sit 'saga', vt intelligas 'arma', de quo iam diximus. Sequitur enim protinus  Quo pacto et quantas soleam turbellas dare. Deinde verba sunt quasi bellum denunciantis:  Nunc, ne quis dictum sibi neget, dico omni pube  Praesente in concione, omni populo,  Omnibus amicis notisque edico meis,  In hunc diem a me vt caueant, ne credant mihi. Idem seruus et deinceps bellica loquitur•.

LB 1157

[H]

QVASI DIES DICTA SIT

3857

645   a644-647

Olim rei solent esse moesti squalidique ac lugentibus similes, quo iudices ad misericordiam inflecterent. Hinc illud Plautinum in Asinaria: 207 Quem videam aeque moestum esse vt quasi dies dicta si siet?

[H]

ΒΕΡΓΑΙΖΕΙΝ

3858

c649-651 650   a651-653

Stephanus scribit Βέργην esse ciuitatem Thraciae siue, vt Strabo refert, vicum. Eius gentis improbi mores in prouerbium abierunt, vt dicerentur Βεργαΐζειν qui nihil sani loquerentur. Tota enim natio Thracum multis nominibus male audie- bat, sed praecipue ob morum truculentiam ac perfidiam. Thrax erat Polymnestor, qui victricia arma sequutus Polydorum obtruncauit et auro vi potitus est.

[E]

SVMMO PEDE

2083859

655	Ἄκρῳ ποδί, id est summo pede, eadem figura dictum est qua summo digito. Nega- tur summo pede attigisse disciplinam qui nunquam ingressus est nec attigit limen illius. Extat apud Platonem in Lachete, cuius loci alibi, ni fallor, fecimus mentionem•.

[H]

VSVRAE NAVTICAE

3860

660   c664-668 665   a667-671 670

Apud iurisconsultos• vsurae nauticae dicuntur centesimae magnaeque. Negocia- turi sortem interdum accipiunt mutuo. Quoniam autem qui nauticam exercent negociationem• se suaque ventis et vndis committunt, foeneratores• maiorem vsu- ram exigebant. Interdum accipiebant mutuum in vna ciuitate quod in alia redde- rent, veluti si negociator Venetiae pecuniam acciperet reddendam Brugis•. Hoc genus negociationis, quod vtriusque periculo fit•, a Graecis dicitur ἀμφοτερόπλουν• idque mutuum vocabatur δάνειον ναυτικόν•. Vsus est Demosthenes in oratione Aduersus Dionysodorum•. Dicebatur et ἔκδοσις, quo verbo vsus est Demosthenes Contra Aphobum, quod foris• daretur•. Porro De foenore nautico titulus est in Pandectis, libro xxii. Eam pecuniam Modestinus vocat traiectitiam. Sed non solus Paulus appellat vsuras maritimas: idem titulus est in Codice, libro iiii. Hoc indi- care• satis est paroemiographo. Qui quaerit exactiora inde petat•.

[H]

PHILOSOPHARI

3861

675   c677-680   a677-687 680 685

Qui sententias serias dicunt Graecis dicuntur φιλοσοφεῖν, quod aliquoties est apud Plautum. Hinc translatum est ad cuiuscunque rei vehemens ac serium stu- dium. Sic vsus est Isocrates in oratione De pace. Et Menander in• Thrasyleonte: Φιλοσοφεῖ δὲ τοῦτο ὅπως καταπράξηται τὸν γάμον, id est Hoc studet vt conficiat nuptias. Philosophari pro 'temperare affectibus' et 'aduersus res acerbas infracto esse animo' frequenter vsurpat Chrysostomus eamque animi moderationem appellat philosophiam. Quibus vocibus apparet fuisse delectatos et diuum Basi- lium et Gregorium Nazianzenum. M. Tullius libro Ad Atticum secundo: Sed quid ego haec, quae cupio deponere et toto animo atque omni cura φιλοσοφεῖν? Et alibi in iisdem: Sed φιλοσοφητέον, sentiens omnia aequo animo ferenda. Sic et Flaccus: Atque mea me virtute inuoluo. Aliisque compluribus locis vtitur in hunc modum ea voce, veluti libro quarto: Vobis ἐμφιλοσοφῆσαι possum, hoc est: in ami- citia vestra sic acquiescere vt reliqua negligam forti animo. Occurrit aliquoties et apud Plautum, si quid dicitur grauius ac sententiosius. In Captiuis:  Salua res est, philosophatur quoque, iam non mendax modo est.

[H]

DORIBVS DORICE LOQVI•

3862

690

Prouerbii faciem habet quod Gorgo in Syracusiis apud Theocritum respondet hospiti admonenti vt desinant turturum more garrire:  Δωρίσδεν δ᾿ ἔξεστι δοκῶ τοῖς Δωρίεσσι,  id est• 209  Dorissare tamen fas Doribus arbitror esse•. Conueniet in homines natura loquaces aut quum oratio respondet moribus et ingenio, velut quum Poenus• fraudulenter loquitur• aut leno lenone digna.

695

[H]

SOMNIVM HYBERNVM

2103863

a696-702 LB 1158 700

Χειμερινὸς ὄνειρος, id est hybernum somnium, dicitur prolixa narratio sed inepta, quod hyeme noctes sint longiores et proinde longiora somnia. Lucianus in Som- nio:| Μεταξὺ δὲ λέγοντος, Ἡράκλεις, ἔφη τις, ὡς μακρὸν τὸ ἐνύπνιον καὶ δικα- νικόν. Εἶτ᾿ ἄλλος ὑπέκρουσε, Χειμερινὸς ὄνειρος, id est Sed interim, dum haec loquor, 'Papae,' dixerit aliquis 'vt longum insomnium ac forense!' Mox alius subiece- rit: 'Hybernum somnium.' 'Dicanicum' dixit, vel quod duae personae inter se decertent vel quod forenses causae multis clepsydris perorentur.

[H]

ALIOS TRAGOEDOS PROVOCAT

3864

c704-706 705

Τοὺς ἑτέρους τραγῳδοὺς ἀγωνιεῖται, id est Aduersus reliquos tragoedos sese parat. Refertur ex Lycurgi sophistae oratione Aduersus Demadem. Didymus ostendit dici solitum in eos qui sese componunt instruuntque aduersus partem aduersam•. Translatum videtur a certaminibus Baccho• sacris, in quibus tragoedorum feruebat• concertatio.

[H]

DESERERE VADIMONIVM•

3865

710 715   a716-718

Olim et turpe erat et damnosum vadimonium deserere nec excusabatur vadimo- nii promissor nisi ob causas egregie graues. M. Tullius inuectiua In Catilinam secunda: Itaque ego illum exercitum, ex Gallicanis legionibus et cum hoc delectu, quem in agro Piceno et Gallico Qu. Metellus habuit, ex his copiis quae a nobis quo- tidie• comparantur, magnopere contemno, collectum ex senibus desperatis, agresti luxu- ria, ex rusticis mendiculis, ex decoctoribus, ex his qui vadimonia deserere quam illum exercitum maluerunt. Et Horatianus ille garrulus qui vadato respondere debebat, dubitat vtrum mallet Horatium deserere an vadimonium. Alibi commemoratum est nobis Dignum ob quod vadimonium deseratur, de re maximi momenti.

[H]

ΠΟΜΠΕΥΕΙΝ

3866

720   c720-726   a724-727 725

Veteres πομπεύειν dicebant conuiciari•, πομπείας conuicia. Hinc natum, quod in pompis Bacchanalibus quidam e curribus conuicia iaciebant in alios et vicissim ab illis impetebantur. Citantur hi versus e Menandri• Perinthia:  Ἐπὶ τῶν ἁμαξῶν εἰσι πομπεῖαί τινες  Σφόδρα λοίδοροι,  id est  In curribus nonnulla sunt dicteria  Acerba valde. De plaustro loqui dictum est alias.

[H]

SECVRIM INIICERE

2113867

730   a731-733   a734-736 735

Securim iniicere dicuntur qui vehementer laedunt• ac vulnerant. M. Tullius Pro L. Murena: Sed tamen, Serui, quam te securim putas iniecisse• petitioni tuae, quum tu populum Romanum in eum metum adduxisti? Atque inibi paulo superius• quod hic• securim dixit• velut exponens appellat plagam: Atque ex omnibus illa plaga est iniecta petitioni tuae non tacente me maxima. Item Pro Plancio: Quam grauiorem potuerunt reipublicae infligere securim? Idem in epistola ad Qu. fratrem, libro secundo: Tenediorum igitur libertas securi Tenedia praecisa est. Et Demosthenes Phocionem appellare solet suorum argumentorum securim. Frequentia sunt apud Plautum iniicere tragulam, iniicere pilum, iniicere telum. Omnia tela in patriam intenta dixit Cicero De prouinciis consularibus.

[E]

SALE NIHIL VTILIVS

2123868

740	Comperio et hoc a doctis prouerbii titulo commemoratum: Humano corpori nihil esse vtilius sale et sole. Salem etiam hodie omnibus cibis admiscemus, olim aprica- tio vehementer laudabatur a medicis. Apud Hebraeos nefas erat vllam immolare victimam absque sale.•

[H]

APVD EQVVM ET VIRGINEM

3869

745 750

Aeschines Aduersus Timarchum refert Athenis fuisse quendam tantae seueritatis vt filiam, quod impudice se gesserit nec integritatem suam seruarit vsque ad matrimonium, deportarit in locum desertum atque ibi• vna cum equo incluserit haud dubie fame perituram. Eiusque domicilii solum sua etiamnum aetate super- fuisse tradit, quod• ex re dicebatur Παρ᾿ ἵππον καὶ κόρην, id est Apud equum et virginem.     Dici potest in exemplum immodicae seueritatis•.

[H]

AD VINVM DISERTI

3870

c754-756 LB 1159 756 760

Cicero in oratione Pro M. Celio ad vinum disertos appellat qui ad serias causas agendas inepti inter pocula multa garriunt, vbi nihil opus: Qui se nunquam• pro- fecto, si istum in locum processerint, explicabunt.| Quam volent in conuiuiis faceti, dicaces, nonnunquam etiam ad vinum diserti sint, alia fori vis est, alia triclinii. Notum est illud Flacci:  Foecundi calices, quem non fecere disertum? M. Tullius allusit ad morem priscum quo causae• ad aquae modum agebantur. Ea diuidebatur in tres partes: vna infundebatur actori, altera reo, tertia iudici. At qui ad vinum diserti sunt, ad aquam fere muti sunt•.

[H]

SICCO IVNCO

3871

765 770   c770-773 775

Prouerbii speciem habet quod est apud Aeschinem Περὶ τῆς παραπρεσβείας•, ὁλοσχοίνῳ• ἀβρόχῳ, id est iunco siue fune• sicco: Πηγὰς δὲ δὴ λόγων ἀφθόνους ἔχειν ἐπηγγέλλετο, καὶ περὶ τῶν δικαίων τῶν ὑπὲρ Ἀμφιπόλεως καὶ τῆς ἀρχῆς τοῦ πολέ- μου τοιαῦτα• ἐρεῖν ἔφη, ὥστε ἀπορράψειν τὸ Φιλίππου στόμα ὁλοσχοίνῳ ἀβρόχῳ, id est Iam vero et rationum copiosos fontes habere se iactabat atque de iure Amphipolis deque belli origine talia dicturum vt Philippi os sicco fune obuincturus esset. Ἄβροχος dici potest vel• siccum quodque non rigatur vel quod laqueum non habeat. Nam iunci gaudent humido et ex his interdum texuntur funes. Hesychius indi- cat ὁλόσχοινον idem esse quod ὀξύσχοινον, id est iuncum marinum, ad haec ὁλό- τροχον, id est versatilem, denique et περιφερῆ λίθον, id est rotundum ac volubile saxum. Itaque perpendat eruditus lector, an ὁλόσχοινον ἄβροχον intelligat oratio- nem salsam, non aqua marina, sed acribus ac pungentibus rationibus.     Quin et in• illis verbis πηγὰς λόγων subest prouerbium, quum ingentem 213 copiam significabant. Frequens est apud Chrysostomum•.

[H]

SVPERCILIVM SALIT

3872

780   c781-783 785   c786-790 790

Quoties bona quaedam spes titillat animum nostrum, dicere licebit nobis salire supercilium. Ita Pseudolus apud Plautum in sui nominis fabula amanti de argento quaerenti: At id futurum vnde? respondet: Vnde dicam• nescio, nisi quia futurum est: ita supercilium salit. Sumptum a vulgi superstitione, qui futurorum auguria captat ex corporis affectibus, vt si quod membrum pruriat praeter euidentem causam, si dexter oculus saliat, si auris dextra tinniat. Non me fallit aliter legi apud Plautum, verum et ipsa sententia et metri ratio docet esse legendum vt a me 214 positum est•. Sic enim legendi sunt senarii iambici:  Verum ego te amantem, ne paue, non deseram.  Spero alicunde hodie me bona opera aut hac mea  Tibi inuenturum esse auxilium argentarium.  At id futurum vnde? Vnde dicam nescio,  Nisi quia futurum est: ita supercilium salit.

[H]

DVOBVS DIGITIS PRIMORIBVS

3873

a791-801 795 800

Quod auide arripimus tota manu sumimus aut, vt habet prouerbium, ambabus. Contra qui parce sumunt duobus digitis accipiunt. Plautus in Bacchidibus:  Quid igitur stulte, quoniam occasio ad eam rem fuit  Mea virtute parta vt quantum velles tantum sumeres,  Hoc si• digitulis duobus sumebas prioribus•? Sentit, opinor, de pollice et indice. Rursus in Poenulo:  Tenetis rem.  Vix quidem hercle, ita pauxilla est, digitis primoribus. Ad res animi translatum plusculum habebit veneris, vt: 'Tanta occasio non erat tibi duobus digitis primoribus accipienda, sed toto arripienda corpore.'

[H]

MADVSA

3874

805 810

In Pseudolo Plautina seruus ebrius ita loquitur: Ego nunc probe habeo madusam. Festus Pompeius indicat apud priscos madusam dici solere temulentum dubi- tatque vtrum a Graecis deductum sit, quibus ebrius est• μέθυσος•, an a Latino verbo madere, quod probe poti vino madidi dicantur. Quod si madusa sonat• ebrium, non ebrietatem, absurdus sermo est habeo madusam. Vnde sic arbitror legendum: 'Ego nunc probe habeo madusa: ita victu ecurato'. Seruus in ebrietate videtur sibi felix vt solutus omni metu curisque et omnium tristium oblitus•. Dixerit aliquis: quid haec ad prouerbia? Imo, quemadmodum peregrina vocabula nouitatis commendatione in prouerbium abierunt, ita et obsoleta quaedam.

[H]

TALVM REPONERE

3875

LB 1160 815

Τὸν πεττὸν ἀναθέσθαι, id est rursus talum ponere, dice|bantur qui quod parum ex sententia euenerat curis, vt aiunt, posterioribus corrigebant. Antiphron• in ora- tione De concordia: Ἀναθέσθαι δὲ ὥσπερ πεττὸν τὸν βίον οὐκ ἔστιν, id est Vitam perinde atque talum denuo ponere non licet. Vitam semel actam rursus iterare• non est datum. Licet tamen iuxta Mitionis Terentiani dictum prioris vitae lapsus melioribus factis corrigere. Amissa vita non est quod corrigas•.

[H]

DORICE CONCINERE

2153876

820 825

Qui dissentiunt dicuntur non concinere harmonia Dorica. Id prouerbio iactatum videtur in eos quorum oratio dissentiret a factis. Plato in Lachete: Οὐκ ἄρα που κατὰ τὸν σὸν λόγον Δωριστὶ• ἡρμόσμεθα ἐγώ τε καὶ σύ, ὦ Λάχες· τὰ γὰρ ἔργα οὐ συμφωνεῖ ἡμῖν τοῖς λόγοις, id est Nequaquam igitur iuxta sermonem tuum• Dorica concinimus harmonia• ego ac tu, Laches; nam facta nobis haud consonant verbis. Inter musices genera Doricum maxime probatum est vt medie temperatum inter Lydium et Phrygium•.

[H]

PRAESENTIBVS REBVS CONSVLENDVM

3877

a827-832   c829-830 830

Procopius Belli Gotthici libro primo: Vetus nimirum me subit dictum quod vtique praesentibus rebus vt consulatur iniungit. Arbitror esse idem quod alias ex Platone retulimus, Δεῖ τὸ παρὸν εὖ τιθέναι. Quod praeteriit in integrum reuocari non 216 potest, consultationem de futuris variae interrumpunt occasiones: quod vrget in primis curandum est.

[H]

MVTARE VESTEM

3878

835 840   a843-845 845

Mutare vestem praeter vsum vulgarem frequenter vsurpatur a M. Tullio, vt mutare vestem dicantur qui lugerent mortuum aut essent rei. Nam rei quoque pullati aut• squalidi quondam incedebant, stultissimo more. Quur enim lugeant nondum damnati et, vt saepe fit, innocentes? Quanquam et senatus mutata veste dolorem suum aliquando testatus est. M. Tullius Pro Sextio•: Lex erat lata vastato ac relicto foro et siccariis• seruisque tradito, et ea lex quae ne ferretur senatus fuerat veste mutata. In eadem: Erat igitur in luctu senatus, squalebat ciuitas publico consilio mutata veste. Ac mox: Quum subito edicunt duo consules vt ad suum vestitum sena- tores redirent. Item mox: Neue hunc suum dolorem veste mutata significarent, siue illa vestis mutatio ad luctum ipsorum siue ad deprecandum valebat? Idem Epistola- rum ad Q. fratrem libro ii.: Cato legem tulit de imperio Lentuli abrogando. Vestem filius mutauit. Rursus in eadem: Qui ne vestitum quidem defendissent et caetera•. 'Vestitum' appellat qui vestem non mutarat.     Prouerbialius erit, si dicas: 'Hic casus indignus est ob quem quis vestem mutet', hoc est: indignus est graui luctu•.

[H]

FVMOSAE IMAGINES

3879

850   a853-856 855

Καπνώδεις εἰκόνες, id est fumosae imagines, in eos dicebatur qui iactarent perue- tustam generis nobilitatem. M. Tullius In Pisonem: Obrepsisti ad honores errore hominum, commendatione fumosarum imaginum, quarum nihil• simile habes praeter colorem. Iuuenalis veteres ceras appellat:  Tota licet veteres exornent vndique cerae  Atria, nobilitas sola est atque vnica virtus. Ibidem facetissime deridet Curios iam dimidios nasumque minorem Coruini.

[H]

SAL ET MENSA

3880

860   a864-866 865

Apud priscos hospitii ius fuisse sanctissimum alias nobis est dictum. Id contrahe- batur salis et mensae consortio, quemadmodum apud Germanos acceptus a pro- pinante cyathus adimit omne ius agendi iniuriarum. Aeschines De perperam obita legatione: Τοὺς γὰρ τῆς πόλεως ἅλας καὶ τὴν δημοσίαν τράπεζαν περὶ πλείσ- του δὴ• φησι ποιεῖσθαι, id est Etenim ciuitatis salem publicamque mensam ait seplu- rimi facere. Non exciderat hoc prouerbium antea commemoratum, verum hoc exemplum hospitii publici religionem nobis commendat eoque commemoran- dum putaui. Manent huius hospitalitatis publicae vestigia in hunc vsque diem apud Germanos.

[H]

SALIARES DAPES•

2173881

LB 1161 870 875   c877-879

Vetustissimum sacerdotum genus fuit apud Romanos Salii, dicti quod ancylia, quae• credebantur coelo | delapsa, saltantes ferrent. Hinc• opiparum conuiuium ac magnificum Saliare dicitur. Horatius in Odis:  Nunc est bibendum, nunc pede libero  Pulsanda• tellus, nunc Saliaribus  Ornare puluinar deorum  Tempus erat dapibus, sodales. Reor autem Horatium 'Saliares' pro 'pontificales' dixisse, hoc est speciem pro genere. Nam in omnibus sacris adhibebatur• apparatus splendidus ac magnificus, quae cura delegata erat• septem viris epulonibus. Aristippus reprehensus, quod homo philosophus sumptuose viueret, 'Si' inquit 'hoc esset crimen, dii non pate- rentur in suis sacris•.' De pontificali coena nobis alibi dictum est.

880

[E]

FALSVM PROBRVM

2183882

885

Sententia prouerbialis est apud Aeschinem in oratione Περὶ παραπρεσβείας: Τὸ γὰρ ψευδὲς ὄνειδος οὐ περαιτέρω τῆς ἀκοῆς ἀφικνεῖται, id est Falsum probrum non peruenit• vltra aures. Qui audit conuicium cuius sibi conscius est, grauiter animo vulneratur, at qui falso probro aspergitur non perinde commouetur. Non enim descendit altius in animum hominis rectae conscientiae•.

[H]

NE INSCIENS QVIDEM VERVM DICIT

3883

890   892-895 895

Aliquanto post addit hyperbolen prouerbialem: Συμπέπλεγμαι δὲ ἐν τῇ πολιτείᾳ καθ᾿ ὑπερβολὴν ἀνθρώπῳ γόητι καὶ πονηρῷ, ὃς οὐδ᾿ ἂν ἄκων ἀληθὲς οὐδὲν εἴποι, id est In republica vero inuolutus sum cum homine supra modum impostore et improbo, qui ne insciens quidem quicquam veri possit dicere. Hoc tropo notat hominem insigniter vanum. Alioqui solent etiam natura mendaces interdum lapsu linguae ac per incogitantiam aliquid veri dicere. Fertur et hodie vulgo apud nostrates de vano: Fortunatus est ad dicendum verum, quasi nunquam loquatur verum nisi imprudens. Quod enim accidit praeter animi destinationem fortunae tribuitur.

[H]

CAPILLIS TRAHERE

3884

900   a903-909 905 910

Τῶν τριχῶν ἕλκειν, id est capillis trahere, dicuntur qui vi perpellunt, quod et hodie dicitur auribus trahere. Aeschines in oratione quam modo citaui: Οὐ κατασχοίμην• τὴν ὕβριν, ἀλλὰ παραθερμανθείς, ὅθ᾿ ἡμᾶς εἱστία ξενοδόκος τῶν ἑταίρων τις τοῦ Φιλίππου, ἑλκοίμην• τῶν τριχῶν καὶ λαβὼν ῥυτῆρα•, μαστιγοῖμι• τὴν αἰχμάλωτον γυναῖκα, id est Non perpessus fuissem contumeliam, sed incanduissem, quum nos exciperet conuiuio quidam e Philippi amicis excipiendis hospitibus praefec- tus, et capillis traxissem et arrepto loro flagellassem captiuam mulierem. Plautus in Menaechmis:  Sed quis hic est qui me capillo hinc de curru deripit? Opinor allusum ad Palladem Homericam, quae Achillem capillis reuocauit a pugna. Idem in Mercatore:  Me istam capillo pertracturum in viam,  Nisi hinc abducit. De naribus trahi, obtorto collo, obtorta gula• nobis alias dictum est.     Quo longius a rebus corporeis recedet metaphora, hoc erit venustior, veluti si quis dicat lasciuiam capillis trahendam et ieiuniis laboribusque castigandam•.

[H]

SCYTHA MALVS

3885

915

Tanta erat barbaries immanitasque Scythicae gentis vt ipsa etiam appellatio cesse- rit in prouerbium, quemadmodum hodie crudelem hominem appellamus Tur- 219 cam• et immane facinus Turcicum•. Aeschines in oratione Περὶ παραπρεσβείας: Καὶ δέομαι σῶσαί με καὶ μὴ τῷ λογογράφῳ καὶ Σκύθῃ κακῷ ὄντι παραδοῦναι: Obsecro vt seruetis me neue logographo maloque Scythae me tradatis.

[H]

MALI PRINCIPII MALVS FINIS

3886

920   a921-923

Ἀρχῆς κακῆς τέλος κακόν, id est Orsus mali finis malus. Iambicus dimeter, ex Aeolo poeta refertur. Quae rectis consiliis instituuntur, etiam si qua incidat diffi- cultas, tamen sortiuntur aliquando laetum exitum, contra quae prauis rationibus inceptantur, quamuis initio succedant, tamen habent infelicem exitum.

[E]

LAVREOLAM• IN MVSTACIIS QVAERERE•

2203887

925   a927-932 LB 1162 931   a932-935 935   a935-937

M. Tullius in Epistolis ad Atticum: Bibulus coepit laureolam• in mustaceo quaerere•, hoc est: ex friuolis negociis• captare famam haud praeclaram neque magnificam. Est autem• mustaceum siue mustaceus libi genus, cui aliquid additur de virga lauri derasum ac decoquitur suppositis lauri foliis, vt indicat Cato libro De agri- cultura•. Vnde Plinius libro xv., capite xxx.• mustaceum dictum putat tertium• lauri genus quod ad eum vsum | adhibebatur. Alioqui laurus erat triumphalis, orna- mentum aedium principalium ac pontificiarum. Hanc qui non poterant assequi laurum, in mustaceo quaerebant laureolam. M. Tullius Epistolarum ad Atticum libro v., epistola cuius initium Saturnalibus mane, Bibulus, inquit• credo, voluit hac appellatione inani nobis esse par•: in eodem Amano coepit laureolam in mustaceo quaerere. Cicero in prouincia res praeclaras gesserat, Bibulus frigebat. Idem ad M. Coelium Ruffum libro ii. qualemcunque triumphum laureolam appellat: Velles enim, ais, tantum modo vt haberem negocii quod esset ad laureolam satis.

[H]

SITV PRORETA

3888

c939-941 940 945   c948-950 950   a951-953

Non tam ficus ficui similis• est quam est simile prouerbio quod est apud Plautum in Rudentibus:  Si tu proreta isti naui es, ego gubernator ero. Quo licebit vti•, quoties neuter alteri in negocio quopiam vult cedere. Nam prora ea pars nauis est quae in appellendo• percutit littus, puppis est posterior, in qua sedet qui clauum regit. Habent enim nautae singulis distributa munia, quorum praecipua sunt proretae et gubernatoris•. Vnde prouerbium• Prora et puppis. 'Prora' Graeca vox est; cui parti qui praesidet• πρωρεύς et πρωράτης illis appellatur•, vnde πρωρατεύεσθαι, proram regere. Suspicor autem Plautum et alteram vocem Graece posuisse, vt priori Graecae• responderet, κυβερνήτης. Nam si 'gubernator' legas, versus trochaicus antepenultimo• loco habebit breuem syllabam•: gubernator ero•, quod carminis ratio nullo pacto recipit. 'Si tu proreta isti naui es, ego κυβερνήτης ero.' Verum hoc quicquid est eruditorum• iudicio relinquo. Honestior autem nauis pars est puppis; vnde Vergilianus Aeneas stat celsa in puppi, et M. Tullius Cornifi- cio libro xii.: Quamobrem, mi Quinte, conscende nobiscum et quidem ad puppim.

[H]

HEDERA• LASCIVIOR

3889

955 960 965   a965-967

Non sine prouerbii specie dictum est•, quod hederae• natura sit omnia complexu suo vincire. Vnde Flaccus arctissimum amicae complexum significare volens ait in Odis:  Arctius atque hedera• procera astringitur ilex  Lentis adhaerens brachiis. Rursus alibi: Lasciuis hederis ambitiosius•. Sed complexu suo enecat arbores, quod idem amantibus faciunt lasciuae puellae. Vnde Romae flamini Diali• nefas erat 221 tangere• hederam• atque adeo ne nominare quidem fas erat•. Hoc aenigmate decla- rauit antiquitas quanta puritas quantaque castitas deceat sacerdotem atque adeo quanta libertas. Nam amare mera seruitus est•. Nec anulum solidum gestare concessum erat aut vllum omnino in• corpore nodum habere, vt testatur Festus Pompeius, opinor, quod oporteat sacerdotem ab omni angore liberum esse nec vllius mali sibi conscium.

[H]

NVGAE THEATRI

2223890

970   c970-974 975   a978-983 980

Plautus in comoedia Pseudolo nugas theatri appellat quotidiana conuicia quae in meretrices, lenones et• parasitos iaciebantur a comoediarum actoribus. Sic ibi Bal- lio leno rogatus quid ipsi dixisset quispiam  Nugas inquit theatri, verba quae in comoediis  Solent lenoni dici, quae pueri sciunt:  Malum et scelerosum• et periurum aiebant esse me. Sic leno•. His autem conuiciis non oportebat quenquam offendi, vt aiebat Socrates, nihilo• hercle magis quam in magno conuiuio liberius dictis. Quin etiam totum hoc quod in comoediis agitur 'nugae theatri' dici poterunt, veluti iuuenes amare, senes obiurgare, seruos heris imponere, lenas sitire et caetera. Aliquanto secus dictum est M. Tullio, qui 'theatri' vocem traxit ad significationem ostenta- tionis. Velut in oratione Pro Rabirio: Multas equidem C. Caesaris virtutes magnas incredibilesque cognoui, sed sunt caeterae maioribus quasi theatris propositae et pene populares. Castris locum capere et caetera. Vnde et theatrica dicuntur quae multi- tudinis fauorem captant.

[E]

ΕΝ ΕΠΙΤΟΜΗΙ

3891

985 LB 1163 990

M. Tullius Epistolarum ad Atticum libro v., epistola cuius initium Saturnalibus mane•: Hoc iam sic habeto, | nec hoc exercitu• hic tanta negocia geri potuisse. Quae cognosces ἐν ἐπίτομῇ. Sic enim concedis mihi proximis literis. ἐν ἐπίτομῇ dixit pro eo quod erat διὰ βραχέων, summatim et compendio, recisis iis quae minus ad rem pertinent. Hinc enim Graeca vox dicitur: ἐπιτέμνειν, id est accidere. Cui contra- rium videtur quod alibi dictum est, ἐν πλάτει.

[E]

IVXTA CVM IGNARISSIMIS

3892

c994-998 995

Non sine prouerbii specie Simo senex apud Plautum in Pseudolo• rogatus a Bal- lione: Iam nescis quae sit haec res? respondet•: Iuxta cum ignarissimis, sentiens se nihil omnino scire nihiloque plus quam hi qui maxime sunt ignari. Consimilis forma sermonis frequens est apud veteres, ad personam, vt: 'Tam mihi charus es quam qui charissimus', ad tempus, vt: Pamphilus amabat vt quum maxime, ad rem: 'Istud officium tam mihi fuit gratum quam quod est gratissimum', 'Tam odi temulentiam quam quae maxime'.

[H]

PLENO MODIO

3893

1000

Ante dictum est nobis plena manu fieri quod 'largiter minimeque maligne' dici- tur•. M. Tullius Ad Atticum libro vi., epistola i., simillima figura dixit pleno modio: Si illa iam habent pleno modio, verborum honorem, inuitationem crebram et caetera. Nam antea dixerat se publicanorum vsuras affatim laudasse.

[E]

AGNINIS LACTIBVS ALLIGARE CANEM

2233894

5 10

Ballio in Pseudolo Plautina:  Quia pol qua opera credam tibi  Vna opera alligem fugitiuum canem agninis lactibus. Qui canem alligat• intestinis agninis, is non modo canem amittit, verum et prae- dam vltro dederit fugitiuo. Sic qui credit homini malae fldei et rem perdit et frus- tra obligatum habet eum qui non est soluendo. 'Lactes' enim dicuntur intestina molliora•.

[H]

SVPERAVIT DOLVM TROIANVM

3895

15

Apud Plautum in Pseudolo senex laudans seruum suum, quod arte noua structis insidiis• per subornatum quendam imposuerit Ballioni lenoni, ita loquitur:  Superauit dolum Troianum atque vicit Pseudolus. Sentit autem de equo Troiano e trabibus contexto, de quo iam saepius diximus. 224 Quemadmodum autem Graeci per subornatum Sinonem imposuere Troianis, ita Pseudolus per Harpagem imposuit lenoni.

[H]

LARYNGIZEIN

3896

20   c21-23   a21-24

Λαρυγγίζειν Graecis dicuntur qui non loquuntur naturali modo, sed dilatato gut- ture effundunt immanem vocem, quemadmodum et canunt nonnulli. Hoc vicium Demosthenes obiecit Aeschini, quod non ex animo loquens vocem prae- ter naturam intenderet. Neque enim oratoris est affectus clamore mouere, sed argumentis et rem velut oculis subiiciendo.

25

[H]

OCVLIS AC MANIBVS

3897

a29-31 30

Quod omnibus modis compertum est oculis ac• manibus deprehensum dicitur. M. Tullius Pro Cluentio: Quum manifeste venenum deprehendisset quod vir matris Oppianicus ei parauisset et res non coniectura, sed oculis ac manibus teneretur neque in causa vlla dubitatio posset esse, accusauit. Oculis magis creditur quam auribus. Quidam porro adeo sunt δυσπειθεῖς vt, nisi manibus contrectent, non credant, quemadmodum de Thoma Didymo narrat euangelica historia.

[H]

VT HERBA SOLSTITIALIS

3898

35 40   c41-44   c44 LB 1164 46   c45-47   c49-51 50

Apud Plautum in Pseudolo amans de spe subito deiectus ita loquitur:  Quasi solstitialis herba paulisper fui:  Repente exortus sum, repentino occidi. De ephemero animalculo nobis alias dictum est. Sunt qui hoc loco 'solstitialem herbam' intelligi velint heliotropium. Atqui, tametsi heliotropium circumagitur ad solem spectans, nusquam tamen legimus eam eodem die nasci ac mori. Vero propius est Plautum sentire de herba ephemero, cuius aliquot locis meminit Dioscorides, veluti libro iiii., capite dcxcviii.•, item aliis nonnullis, rursus libro vi., capite cxi. Is duo facit genera: alterum Colchicum•, quod illic affatim proueniat, a quibus bulbus erraticus siue agrestis• dicitur, quod sub exitum autumni florem effundit subcandidum, non dissimilem croceo; alterum quod irim syluestrem• appellant, foliis lilii, sed tenuioribus, caule pari, florem habet ceruleum, amarum, cu|ius descriptionem habet Plinius libro xxv., capite xiii. Colchicon bulbi simili- tudine allicit ignaros et iugulat, quemadmodum et fungi, sed praesens remedium est lac bubulum. De hac herba non dubium est quin Plautus senserit. Nam Dios- corides ait prouenire sub exitum autumni, hoc est, ni fallor•, circa solstitium bru- male. Nam autumnus Romanis et Graecis serior est quam nobis. Et Theophras- tus ephemeron appellatam putat, quod vltra diem non viuat, idem praedicans de herba quod Aristoteles de animante eiusdem nominis•.

[E]

IN HERBIS•

2253899

55 60

In herbis esse dicuntur• quae nondum maturuerunt, sed spem modo• bonam de se praebent; dixit M. Tullius in oratione Pro M. Celio: Sed ego non loquor de sapien- tia, quae non cadit in hanc aetatem; de impetu animi loquor, de cupiditate vincendi, de ardore mentis ad gloriam; quae studia iam in his aetatibus nostris contractiora esse debeant, in adolescentia vero tanquam in herbis significant quae virtutis maturitas et quantae fruges industriae sint futurae. Hoc prouerbium alibi nobis dictum memini, sed hunc locum adiicere visum est. Ex quo si quid damni capit lector, est quod queratur; si quis cauilletur me captare numerum, silebit, si perpenderit innumera prouerbia• caeteris admixta non referri in Chiliadum numerum.

[H]

NVLLIVS COLORIS

3900

65 70   a70-72   a72-76 75

Alibi commemorauimus de modis omnibus ignoto solere dici Albus an ater sit nescio. Huic simillimum est quod ait Harpax apud Plautum:  Quem Pseudolum, quas tu praedicas fallacias mihi•? 226  Quem ego hominem nullius coloris noui. Vehementius est quam si dixisset albus an ater. Et paulo post•, pro eo quod dici solet Non noui hominem•,  Neque istum inquit Pseudolum mortalis qui siet• noui neque scio. Rursus in eadem:  Qui suum repetunt, alienum reddunt nato nemini. Idem in Rudentibus: Dominus huic•, ne frustra sis, nisi ego nemo natus est. Rursus in Mustellaria•:  Curabitur.  Tanquam si intus natus• nemo in aedibus habitet. Iterum in eadem: Natus nemo in aedibus fuit.