CHILIADIS PRIMAE CENTVRIA II

213

[A]

DIOMEDIS ET GLAVCI PERMVTATIO

101•

5   c9-20 10 15 20 25   c25-28 30   a34-38 35 40 45 50 55 60   c63-76 65 70 75   c76-80 80

Quae refertur apud Homerum Diomedis et Glauci permutatio in prouerbium abiit, quoties inaequalem commutationem significamus, hoc est: deteriora pro melioribus reddita, χρύσεα χαλκείων, id est aurea pro aereis•. Nam libro Iliados sexto poeta Glaucum quempiam inducit, Hippolochi filium, Lyciorum ducem, iactantiusculum et ostentatorem magis quam pugnacem; contra Diomedem vafrum callidumque. Hi duo congrediuntur• μονομαχησόμενοι, id est singulari certamine inter se dimicaturi. At Glaucus rogatus a Diomede, quisnam hominum aut deorum esset, longa oratione natalium suorum seriem exposuit, patriam Lyciam, ciuitatem Ephyram indicauit. Mox Diomedes, vtpote Graecus, homi- nis barbari stuporem ex orationis arrogantia intelligens illudendum magis ratus quam occidendum respondit suis maioribus cum illius progenitoribus vetus hospitium ac necessitudinem intercessisse muneraque hospitalia, quae xenia vocant, inter ipsos vltro citroque data. Iamque defixa humi lancea coepit hortari, vt omissa pugna maiorum suorum amicitiam inter ipsos• renouarent alterque alteri in Lycia, alter in Argo hospitem praestaret, simulatque incolu- mes in patriam redissent. Interim si quando forte fortuna occurrissent•, armis inuicem abstinerent inter se duntaxat religionem hospitii custodientes, in reliquos nihilominus iure belli vsuri. Tum 'ne id videamur', inquit, 'proditione 214 magis quam hospitii obseruantia facere, arma inter nos permutemus, quo reliquus exercitus intelligat nos maiorum necessitudine deuinctos esse'. Quibus dictis vterque ex equo• desiliit datis• dextris ac fide pacta, veluti foedus quoddam hospitii sanxerunt permutatis armis, sed admodum inaequalibus:  Ἔνθ᾽ αὖτε Γλαύκῳ, [B] inquit Homerus, [A] Κρονίδης φρένας ἐξέλετο  Ζεύς,  Ὃς πρὸς Τυδείδην• Διομήδεα τεύχε᾽ ἄμειβε,  Χρύσεα χαλκείων, ἑκατόμβοι᾽ ἐννεαβοίων,  id est  Iupiter hic stupidum spoliauit pectore Glaucum,  Qui cum Tydide• mutarit protinus arma et  Aurea donarit sibi reddenti aerea, centum  Bubus emenda daret demens, pro vilibus atque  Quae vix esse nouem dicas redimenda iuuencis. Vsurpatum est adagium passim a laudatissimis autoribus. [G] Plato in Phaedro faciens Socratem Alcibiadi suo more respondentem, quod lucri cupidus formam corporis forma mentis meliore commutare vellet, Καὶ τῷ ὄντι χρύσεα χαλκείων διαμείβεσθαι νοεῖς, id est Et cum his, quae vere aurea sunt, aereis commutare cogitas. Quanquam interpres pro aereis vertit aurichalcum. Item [A] Aristoteles quinto Moralium libro de iustitia: Qui vero dat sua, quemadmodum Diomedi arma sua dedit Glaucus, vt dicit Homerus, χρύσεα χαλκείων et reliqua. [B] Plutarchus aduersus Stoicos scribens• eleganter huc torquet, vt dicat non admodum iniquam fuisse permutationem Glauci, propterea quod arma ferrea non minus vsui sint pugnaturis quam aurea, sed qui corporis valetudinem anteponit honesto aut virtutem relinquit ob bonam corporis valetudinem, is vere permutat χρύσεα χαλκείων. [A] Cicero in Epistolis ad Atticum libro sexto: | Habes ad omnia non vt postulasti, χρύσεα χαλκείων, sed paria paribus respondimus. Vtrunque prouerbium esse significat Cicero: par pari•, de aequali pensatione; χρύσεα χαλκείων, de inaequali commutatione. Plinius iunior in epistola ad Flaccum: Recipies• epistolas steriles et simpliciter ingratas ac ne illam quidem solertiam Diomedis in permutando munere imitantes. Martialis in Epigram- matis:  Tam stupidus nunquam• nec tu, puto, Glauce, fuisti,  Χρύσεα donanti χάλκεα qui dederas. A. Gellius• Noctium Atticarum libro secundo Caecilianam translationem cum ipso Menandro, quem verterat, componens atque expendens ostendensque quantum a Graecanica venustate degeneret, Diomedis•, inquit, hercle arma et Glauci non dispari magis pretio aestimata sunt. Fit huius adagii mentio etiam in prooemio• Pandectarum iuris Caesarei his quidem verbis: Nostris temporibus talis legum inuenta est permutatio, qualem apud Homerum, patrem omnis virtutis, Glaucus et Diomedes inter se faciunt dissimilia permutantes. Hactenus Iustinianus, homo, vt ingenue dicam, nimium• φίλαυτος sibique plus aequo placens, qui 215 centones illos suos et inaequales legum rapsodias tot eruditissimorum virorum integris voluminibus praetulerit. Iam vero nihil quidem admiror, sed maximo- pere me pudet haud scio cuius interpretis in eum locum commenti. Quid enim mirum, si hoc ignoratum est ab iis, qui semel vniuersam contemnunt antiquitatem? Caeterum pudenda est vel ipsi iuris professioni• plus quam scurrilis impudentia in eo, qui iuris interpretem profiteatur non vereri in re prorsus ignota fabulam insulsissimam non ex autoribus, sed e somniis adferre. 216 Maxime autem et pudet et miror inueniri doctores, qui nugamentum, non dicam tam indoctum, sed tam absurdum in publicis scholis perinde quasi praeclarum inuentum serio doceant nec vel illud animaduertant figmentum minime• conuenire cum verbis Iustiniani. Nam ille significat pro relictis inutilibus ac fastidiendis voluminibus, recepta tum meliora tum breuiora hoc est permutationem factam vehementer inaequalem. Iste quisquis fuit, fabulam commentus est aequalia permutantium, nimirum vtroque donante, quod supererat•, recipiente cuius egebat. [B] Ergo conueniet vti, quoties officium aut munus longe impari munere pensatur aut contra; aut quoties aliquis rem pecuniariam auxit, sed dispendio famae; magistratum assecutus est, sed iactura bonae mentis; lautam fortunam repperit•, sed amisit animi tranquillita- tem. Admissus est in amicitiam principis, sed excidit ab amicitia Christi.

[A]

MVLTAE REGVM AVRES ATQVE OCVLI

102•

85   c86-88   c88-90 90 95 100 LB 70

Ὧτα• καῖ ὀφθαλμοὶ βασιλέων πολλοί, id est Aures atque oculi regum multi, [G] quod per exploratores obseruent, quid quisque dicat faciatue•. [A] Idem refertur a Luciano in libello, cui titulus De mercede seruientibus, ac rursus Aduersus ineruditum. Eiusdem meminit et Aristoteles in tertio Politicorum. [B] Hoc genus homines Graeci vocant ὠτακουστάς, quos primus Darius minor adhibuit sibi diffisus. Dionysius Syracusanus addidit προσαγωγίδας, id est exploratores, autore Plutarcho. [A] Allegoria inde ducta est, quod regibus quamplures• vbique sunt exploratores atque ob id oculi regum dicuntur, complures auscultatores, quibus velut auribus vtuntur. Neque desunt manus et pedes quamplurimi, fortassis ne ventres quidem. Vide cuiusmodi porten- tum sit tyrannus et quam formidandum, tot oculis iisque emissitiis, tot auribus iisque tam asininis ac longis, tot manibus, tot pedibus, tot ventribus, ne reliqua parum honesta commemorem, instructum. Aristophanes in Achar- nensibus• Pseudartabam regis oculum appellat, quod per eum cognosceret quid ageretur. Aliter autem Andromache apud Euripidem filium vitae oculum vocat:  Εἷς παῖς δ᾽ ἦν μοι λοιπὸς ὀφθαλμὸς βίου,  id est  Erat relictus gnatus hic mihi vnicus  Vitae oculus,| propterea quod vnicum esset in vita oblectamentum•. Nam oculo nihil charius. Vnde, quos adamamus, oculos vocamus.

[A]

LONGAE• REGVM MANVS

103

105 110 115

Quod ab Ouidio scriptum est:  An nescis longas regibus esse manus? etiam vulgo in ore est: A regibus cauendum, quod eis praelonga sint brachia. 217 Nimirum, quod per suos, quibus brachiorum vice vtuntur, possint etiam procul dissitos affligere. Potest et ad tempus referri, quod reges etiam si diutius dissimulent, soleant tamen aliquando poenam sumere de iis, quibus infensi fuerint vel Homero teste, apud quem Iliados Α Calchas• ad hunc loquitur modum:  Κρείσσων γὰρ βασιλεύς, ὅτε χώσεται ἀνδρὶ χέρηϊ. 218  Εἴ περ γάρ τε χόλον γε καὶ αὐτῆμαρ καταπέψῃ,  Ἀλλά γε καὶ μετόπισθεν ἔχει κότον, ὄφρα τελέσσῃ,  id est  Rex deus est, quoties succensuit inferiori.  Quanquam etenim in praesens feruentem concoquit iram,  Post odit tamen, vsque odium dum expleuerit vltus.

[A]

CLAVVM CLAVO PELLERE

104

120 125 130 135 140 145 150

Ἥλῳ τὸν ἧλον ἐκκρούειν, id est Clauum clauo pellere. Καὶ πάτταλον παττάλῳ ἐξέκρουσας, id est Paxillum paxillo pepulisti, id est malum alio malo depulisti. Lucianus in Philopseude: Καὶ ἥλῳ, φασίν, ἐκκρούεις τὸν ἧλον, id est Et clauo, quod aiunt, extundis clauum. Idem in Apologia: Δέδοικα μὴ πρὸς τῇ ἐπιφερομένῃ κατηγορίᾳ κολακείας αἰτίαν προσλαβὼν κᾆτα εὑρίσκωμαι ἥλῳ, φασίν, ἐκκρούων τὸν ἧλον, τῷ μείζονι τὸν σμικρότερον•, id est Vereor ne, si ad intentatum crimen etiam adulationis accusationem adiunxero, clauum, quod aiunt, clauo pellere videar, maiore minorem•. Aristoteles libro Politicorum quinto, [H] capite penultimo [A] scribit tyrannis amicos esse viros improbos et adulatores. Nam hos demum illis vtiles esse, quippe malos ad mala: [H] Καὶ χρήσιμοι οἱ πονηροὶ εἰς τὰ πονηρά· ἥλῳ γὰρ ὁ ἧλος, ὥσπερ ἡ παροιμία, id est [A] Clauus enim• clauo, subaudi 'truditur', [H] vt habet prouerbium. [A] Synesius ad Olympium•: Λυποῦσι τὴν ἐκκλησίαν ἀλλότριοι πονηροί· διάβηθι κατ᾽ αὐτῶν. Οἱ πάτταλοι• γὰρ παττάλους ἐκκρούονται, id est Ecclesiam vexant externi improbi•; illos inuade. Nam paxilli paxillos excutiunt. Diuus Hieronymus ad Rusticum monachum Philo- sophi seculi, inquit, solent amorem veterem amore nouo quasi clauum clauo pellere. [E] M. Tullius Tusculanarum quaestionum libro quarto: Loci denique mutatione tanquam aegroti non conualescentes saepe curandus est; etiam nouo quodam amore veterem amorem tanquam clauum clauo eiiciendum putant. [A] Iulius Pollux in nono libro scribit adagium esse natum a lusu quodam, qui κυνδαλισμός• vocetur, quo paxillum argillosae terrae infixum altero impacto paxillo excutiebant, citatque senarium hunc prouerbialem:  Ἥλῳ τὸν ἧλον, παττάλῳ τὸν πάτταλον,  [B] id est  Clauumque clauo, perticamque pertica•. [A] Locus igitur adagio, non modo cum vitium vitio, malum malo, dolum dolo, vim vi, audaciam audacia, maledicentiam maledicentia retundimus, verumetiam quoties rem vtcunque molestam diuersa molestia profligamus; vt cum libidinum incitamenta laboribus obruimus, curam amoris aliis maioribus curis domamus. Eusebius In Hieroclem: Δαίμονας γὰρ ἀπελαύνει ἄλλον ἄλλῳ, ᾗ• φασί, δαίμονι, id est Daemones• enim abigit alium alio, quemadmodum aiunt, daemone, mirum ni alludens• ad hoc prouerbium. [B] Nec abhorret his ille Publii mimus:  Nunquam periclum• sine periclo vincitur.

[A]

MALO NODO MALVS QVAERENDVS CVNEVS

219105

LB 71 155 160

Ad hanc sententiam alludit• et illud: Malo nodo malus est quaerendus cuneus. [B] Ita diuus Hieronymus ad Oceanum: Interim iuxta vulgare prouerbium, malo arbo|ris nodo malus cuneus requirendus est. Eo licebit vti, [A] quoties malum simili malitia retundimus. Sumptum a sectoribus roborum, qui siquando durior in ligno nodus inciderit, nolunt in eo periclitari securim, verum cuneum quempiam durum magis quam bonum inserunt. [B] Congruit huic illud Sophoclis apud Plutarchum• [E] ἐν τῷ Περὶ τῆς εὐθυμίας:  [B] Πικρὰν χολὴν κλύσουσι φαρμάκῳ πικρῷ,  id est•  Remedio amaro bilem amaram diluunt.

[A]

MALVM MALO MEDICARI

220106

165 170

Τὸ κακὸν κακῷ θεραπεύειν, id est Malum malo medicari. Est malum aliud alio malo tollere. Sophocles in Aiace Mastigophoro:  Εὔφημα φώνει· μὴ κακὸν κακῷ διδοὺς  Ἄκος πλέον τὸ πῆμα τῆς ἄτης τίθει,  id est  Bene ominata loquere, ne malum malo  Medicans et hancce• noxam adaugeas tibi. Dehortatur Aiacem• Tecmessa, ne malo insaniae addat alterum maius malum, spontaneam caedem sui. [B] Et Herodotus in Thalia: Μὴ τὸ κακὸν τῷ κακῳ ἰῶ, id est Ne malo medearis malo.

[A]

[A] MORBVM MORBO ADDERE

107

175 180 185

Morbum morbo addere, id est conduplicare malum. Euripides in Alcestide:  Μὴ νοσοῦντί• μοι νόσον  Προσθῇς· ἅλις γὰρ συμφορᾷ βαρύνομαι,  id est  Ne• tu mihi morbo laboranti alterum  Appone morbum; nam sat hoc premor malo. Eiusdem figurae est Homericum illud Iliados ξ:  Μή πού τις ἐφ᾽ ἕλκε ἕλκος ἄρηται  id est  Vulneri vti ne quis vulnus tibi forsitan addat. Sophocles item:  Δευτέραν ἔπαισας ἐπὶ νόσῳ νόσον,  id est  Morbo quidem morbum addidisti tu alterum•. [H] Non alienum est ab hac forma, quod est apud Homerum Iliados Η, αἰνόθεν αἰνῶς, quum indicamus acerbis addi acerbiora. Sic enim ibi loquitur Menelaus:  Ἦ μὲν δὴ λώβη τάδε γ᾽ ἔσσεται αἰνόθεν αἰνῶς,  id est  Dedecori res ista profecto dedecus addit.

[A]

IGNEM IGNI NE ADDAS

108

190 195 200

Μὴ πῦρ ἐπὶ πῦρ, id est Ne incendium incendio addas. Vsurpatur a Platone. Sensus liquet. Ne calamitatem adiungas calamitati, ne commotum magis etiam commoueas. Diogenianus putat a carbonario quodam esse natum, qui in- ualescente incendio conflagrarit clamans interim: μὴ πῦρ ἐπὶ πῦρ. Plato libro De legibus secundo vetat, ne pueri ad annum vsque duodeuigesimum vinum bibant, ne, si vini calor accesserit ad feruorem aetatis, ignem igni suggerere videantur. Item Plutarchus in Praeceptis coniugalibus•: Μὴ πῦρ ἐπὶ πῦρ γένηται, id est Ne ignis ad ignem accedat. Vtitur idem cum aliis aliquot locis tum 221 in Praeceptis de valetudine: Ἵνα οὖν μὴ πῦρ ἐπὶ πυρί•, ὥς φασι, πλησμονή τις ἐπὶ πλησμονῇ καὶ ἄκρατος ἐπὶ ἀκράτῳ γένηται, id est Vt ne igitur ignis ad ignem, [F] quemadmodum prouerbio dicitur, [A] expletio ad expletionem•, merum ad merum addatur.

[A]

OLEVM CAMINO ADDERE

109

205

Affinem huic habet sententiam Oleum camino addere pro eo, quod est: malo fomentum ac velut alimoniam suppeditare, quo magis ac magis augescat. Horatius in Satyris:  Adde poemata nunc, hoc est, oleum adde camino, id est adde maioris insaniae materiam. Vsurpat hoc diuus Hieronymus• ad Eustochium: Vinum et adolescentia duplex est incendium voluptatis. Quid oleum flammae adiicimus?

[A]

OLEO INCENDIVM RESTINGVERE

222110

210 LB 72 215

Ἐλαίῳ πῦρ σβεννύεις, id est Oleo restinguis incendium, dici solitum, vbi quis ea admouet• remedia, quae malum magis ac magis exacerbent. Veluti si quis animi tristitiam foedis voluptatibus obruere conetur. Aut si quis offensum iurgiis et conuiciis velit placare•. Quod si dicatur εἰρωνικῶς, nihil differet a proximo. Huc respexit Lucianus in Timone, cum ait, si quem aspe|xerit incendio conflagrantem, pice atque oleo se velle restinguere.

[A]

VLVLAS ATHENAS

111

220 225 230 235   c237-243 240   a240-243 245

Γλαῦκας εἰς Ἀθήνας, id est Vlulas Athenas, subaudiendum 'portas' aut 'mittis'. Conueniet in stultos negociatores, qui merces eo comportant, vbi per se magis abundant, vt si quis in Aegyptum frumentum, in Ciliciam crocum inuectet. Venustius fiet, si metaphora ad res animi transferatur, vt si quis doceat doctiorem, carmina mittit poetae, consilium det homini consultissimo. Cicero ad Torqua- tum: Sed rursus γλαῦκας εἰς Ἀθήνας, qui haec ad te. Idem ad fratrem: Ei tibi versus, quos rogas, hoc est Athenas noctuam mittam. Aristophanes ἐν Ὄρνισιν:  Τί φῄς•; τίς γλαῦκ᾽ Ἀθήναζ᾽ ἤγαγε;  id est  Quid ais? quis, oro, vehit Athenas noctuam? Vsurpat idem atque exponit Lucianus in Epistola ad Nigrinum. Porro paroemia inde fluxit•, quod noctua in Attica plurima est ei regioni quasi peculiaris. Fertur autem versari in Laureo Atticae loco, vbi auri metalla sunt; vnde et Laureoticae noctuae vocantur. Haec auis Atheniensium populo quondam erat gratissima ac Mineruae sacra habebatur propter oculos caesios, quibus etiam in tenebris perspicit, quae vulgus auium non videt. Vnde et auspicata consiliis credebatur, id quod indicat prouerbium Γλαὺξ ἵπταται, id est Noctua volat. Dictum est et illud de Minerua, quod Atheniensium male consulta in bonum exitum verteret. Daemon autem apud Aristophanis inter- pretem existimat non ob id solum dici noctuas Athenas, quod Athenis noctua- rum sit copia, sed quod in nummis etiam tum aureis tum argenteis Athenien- sium noctua inscalpi soleat•, vna cum facie Mineruae. Porro nummus is appellabatur τετράδραχμον, id est quatuor drachmarum, cum antea soliti fuissent vti nomismatibus didrachmis, quorum insigne erat bos, vnde etiam natum est prouerbium illud Bos in lingua. [G] Sunt qui tradant• apud eosdem fuisse triobolum, quod et hemidrachmium appellant; nam drachma senos obolos continet. Trioboli nomisma ex vna parte Iouis effigiem habebat, ex altera noctuae. [A] Proinde absurdum videbatur noctuam Athenas deportare, cum illic passim omnia noctuis abundarent. De nomismate Atheniensi testatur et Plutarchus in vita Lysandri, cum de seruo meminit, qui domini sui furtum αἰνιγματικῶς indicans ait multas sub tegulis cubare noctuas, ostendens illic abditas pecunias noctuis insignitas.

[A]

MEMOREM MONES, DOCTVM DOCES, ET SIMILIA

224112

250 255 260

Identidem in Plautinis ac Terentianis comoediis occurrit: Memorem mones et doctum doces. Idem pollet Graecanicum illud: Λαλεῖς πρὸς ἔχοντα τὴν ἐπιστήμην, id est Loqueris ei, qui ipse rem calleat, καὶ εἰδότι λέγεις, id est scienti narras. Plato in Hippia maiore: [D] Εἰδότι μὲν ἐρεῖς, ὦ Σώκρατες, id est [A] Haec scienti, Socrates, narrabis•. Euripides in Hecuba:  Οὐ καινὸν εἶπας, εἰδόσι δ᾽ ὠνείδισας,  id est  Dixti nouum nil, sed probe scientibus  Haec opprobrasti•. Homerus cum alias aliquoties tum Odysseae• ρ:  Γινώσκω•, φρονέω, τά γε δὴ νοέοντι κελεύεις,  id est  Et noui et teneo, iam narras ista scienti. [H] Idem Iliados Ψ de Nestore admonente filium:  Μυθεῖτ᾽ εἰς ἀγαθὰ φρονέων νοέοντι καὶ αὐτῷ,  id est  Dixit amico animo, licet haec per se sapienti. [E] M. Tullius libro Epistolarum ad Atticum nono: Mirandum enim in modum Cn. noster Syllani regni similitudinem concupiuit, εἰδόσι λέγω.

265

[A]

SI CREBRO IACIAS•, ALIVD ALIAS IECERIS

113

270 LB 73   c274-278 275 280 285 290 295

Aristoteles in libello De diuinatione quae fit ex insomniis, versum huiusmodi prouerbialem citat:  Si crebro iacias, aliud alias ieceris. Quo significatum est oportere rem saepius tentare neque defatigari protinus, siquando parum ex animi sententia ceciderit. Futurum enim, vt iterum atque iterum periclitanti felicius aliquando cadat. Aristotelis verba sunt haec: Ὥσπερ γὰρ• καὶ λέγεται·  Ἂν πολλὰ βάλ|λῃς, ἄλλοτ᾽ ἀλλοῖον βάλεῖς. Agit autem de insomniis melancholicorum, in quibus non existimat esse diuinationem vllam, tametsi fit nonnunquam, vt quidam euentus somniis illorum respondeant; sed non esse mirandum, quum• vitio naturae plurima ac varia somnient, aliquando existere συμπτώματα, id est casus, qui forte pariter sic eueniant, vt est ab illis somniatum. Themistius hunc locum sic circumloquitur interprete Barbaro (nam Graecus codex ad manum non erat): Nam qui totum diem iaculantur, aliquando collimant et praemium capiunt. Vetus adagium est: Si saepe iactaueris, aliquando Venerem iacies. [B] Sunt qui putent, nec id mea quidem sententia absurde, metaphoram a sagittariis, non ab aleatoribus esse ductam. Nam et hoc significat βάλλειν. Subesse vero argutiam in eo 225 verbo, quod in priore parte significat mittere sagittam, in posteriore ferire. Fit autem vt, qui crebrius iaculentur, vel fortuito aliquando scopum attingant. Tametsi M. Tullius libro De diuinatione secundo de symptomatis agens, de quibus modo dictum est a nobis, ad vtrunque refert metaphoram. Quis est enini, inquit, qui totum diem iaculans non aliquando collimet? Totas noctes somniamus neque vlla fere est qua non dormiamus, et miramur aliquando id quod somniamus euadere? Quid est tam incertum quam talorum iactus? Tamen nemo est, quin saepe iactans Venerem iaciat aliquando, nonnunquam etiam iterum ac tertium. [C] Porro Veneris iactum in hoc lusus genere fuisse quondam felicissimum palam arguit apud Suetonium Octauius Augustus in epistola quadam ad Tiberium. Inter coenam, inquit, lusimus γεροντικῶς et heri et hodie. Talis enim iactatis, vt quisque canem aut senionem miserat, in singulos talos singulos denarios in medium conferebat, 226 quos tollebat vniuersos qui Venerem iecerat. Hactenus Augustus. [A] Quadrabit et in eos, qui casu, non arte quippiam assequuntur. Extat et hodie vulgo iocus prouerbialis in caecum, qui cornicem iaculo fixerit.

[A]

MALVM CONSILIVM•

114

300 305   c308-319 310 315 320 325 LB 74 330 335 340 345 350   c353-368 355 360 365 370

[B] Malum consilium consultori pessimum. [A] Senarius est prouerbialis in eos, in quorum caput recidit, quod aliis perperam consuluerunt•. Siquidem, vt dicunt Graeci, ἱερὸν ἡ βουλή, id est sacra quaedam res est consilium. Atque vt est libenter accipiendum, cum res postulat, ita est religiose citraque fraudem dandum, siquis egeat. Alioqui non defuturum est numen aliquod, quod poenas repetat ab eo, qui rem sacram ac diuinam perfidia violarit. A. Gellius• Noctium Atticarum libro quarto, capite quinto putat adagium hoc ex historia quadam natum eamque ex Annalibus maximis• narrationibusque Verrii Flacci refert ad hunc modum: Statua Romae in comitio posita Horatii• Coclitis, viri fortissimi, de coelo tacta est. Ob id fulgur piaculis luendum aruspices ex Hetruria acciti inimico atque hostili in populum Romanum animo instituerant eam rem contrariis religionibus• procurare, atque illam statuam suaserunt in inferiorem locum perperam transponi, quem sol oppositu circum vndique aliarum aedium nunquam illustraret. Quod cum ita fieri persuasissent, delati ad populum proditique sunt et, cum de perfidia confessi essent, necati. Constititque eam statuam, perinde vt verae rationes post compertae monebant, in locum aeditum subducendam atque ita in area Vulcani sublimiore loco statuendam. Eaque res bene et prospere reipublicae cessit. Tunc igitur quod in Hetruscos aruspices animaduersum vindicatumque fuerat, versus hic scite factus cantatusque a pueris vrbe tota fertur:  Malum consilium consultori pessimum est. Hactenus quidem Gellius. Porro Valerius Maximus libro septimo rem quan- dam haud dissimilem memorat de Papyrio Cursore. Qui cum consul Aquilo- niam obsideret velletque praelium committere cum hostibus, nisi si quid auspicia refragarentur, ac consultus pullarius suaderet vti committeret, cum aues infausta nunciassent, re cognita pullarium in prima acie constituit. Is primo traiectus telo violatam religionem expiauit. [B] Meminit huius rei T. Liuius• decadis primae libro decimo. [H] Nec dissimile est quod refert Socrates in Hi|storia tripartita. Eutropius eunuchus, dum studet in quosdam qui ad templum confugerant animaduertere, persuasit imperatori vt ferretur lex, qua templi religio nulli prodesset nocenti. Lata lege factum est, vt Eutropius, quum offendisset Caesarem, confugeret sub altare, vnde protractus capite plexus est suo ipsius consilio perditus. [A] Vergilius tacite notauit paroemiam in Aeneidos• duodecimo libro, cum ait:  Cadit ipse Tolumnius augur,  Primus in aduersos• telum qui torserat hostes. M. Varro libro De re rustica iii., [F] cap. i., [A] palam citat adagium his 227 verbis: Opinor, inquam, non solum quod dicitur, Malum consilium consultori esse pessimum, sed etiam bonum consilium ei, qui consulit• et qui consulitur, bonum habendum. Sophocles in Electra:  Βουλῆς γὰρ οὐδέν ἐστιν ἔχθιον κακῆς,  id est  Res nulla consilio nocentior• malo, noxam ad eum referens, cui consilium datur. Apparet autem senarium hunc Latinum, id quod et Gellius admonuit, de Graecis illis Hesiodi versibus expressum esse, qui leguntur• in opere, cui titulus Ἔργα καὶ ἡμέραι:  Οἷ αὐτῷ κακὰ τεύχει ἀνὴρ ἄλλῳ κακὰ τευχών. 228  Ἡ δὲ κακὴ βουλὴ τῷ βουλεύσαντι κάκιστη,  id est  Ipse sibi nocet is alium qui laedere quaerit.  Consultum male consultori pessima res est. [B] Plutarchus in commentario De audiendis poetis existimat huius versiculi eandem esse sententiam, quae sit dogmatis Platonis• in Gorgia, vbi Socrates dicit peius• iniuriam facere quam iniuriam pati et damnosius esse malo afficere quam affici. Atque adeo totidem fere verbis inuenitur haec sententia apud Ecclesiasticum Hebraeum autorem, capite vigesimoseptimo: Facienti nequissi- mum consilium super ipsum deuoluetur. Extat in hanc sententiam et apologus Graecus non inuenustus nec omnino indignus, quem his commentariis adiungamus. Leonem ob senectam aegrotantem et ea causa suo in lustro continentem sese caetera quidem animantia officii gratia visebant regem suum excepta vulpe. Proinde lupus nactus opportunitatem accusauit vulpem apud leonem laesae maiestatis, quae pro nihilo haberet eum, penes quem rerum erat summa, nec ob contemptum ad visendum accessisset, atque interea interuenit in lupi fabula vulpes et extremam sermonis partem audiuit. Itaque leo conspecta• vulpe protinus aduersus eam infremuit. At illa postulato ad purgandum sese spatio et 'Quis', inquit, 'omnium qui huc conuenerunt, tantum tibi profuit quantum ego, quae quoquo versum circumcursitaui tibique morbi remedium a medicis repperi•?'. Cumque leo protinus edixisset, vt remedium aperiret, 'Si viuum', inquit, 'lupum excories et illius pellem induas•, conualesces'. Leo credulus continuo lupum inuasit et interemit. Quo extincto risit astuta vulpes calumniatoris malum consilium in ipsius recidisse caput. Carmen autem refertur a Plutarcho et hunc in modum:  Ὃς δ᾽• ἄλλῳ κακὰ τεύχει, ἑῷ κακὸν ἥπατι τεύχει,  [C] id est  Damna parans aliis proprio parat epati• damna.

[A]

SVVM CVIQVE PVLCHRVM

115

375 380 LB 75 385 390 395 400 405 410 415 420 425 430 LB 76 436 440 445 450 455   a456-459

Prouerbialis sententia Suum cuique pulchrum in eos, quibus sua, qualiacunque sunt, tamen studio quodam magis quam iudicio placent. Est autem a communi mortalium ingenio sumpta, quibus vsque adeo• insita est illa φιλαυτία, id est amor sui, vt neminem tam modestum, tam attentum, tam oculatum inuenias, quin in propriis aestimandis quadam animi propensione corruptus caecutiat atque hallucinetur. Et quem• vnquam vidimus in tam barbara regione natum, cui sua patria non vel optima videatur? Quae gens tam effera, tam horrida lingua, quae non alias prae sua contemnat? Quae tam ferina corporis specie, quae sibi non appareat formosissima? Proinde vere scripsit Aristoteles libro Rhetoricorum• secundo: Ἐπεὶ δὲ φίλαυτοι πάντες, καὶ τὰ αὑτῶν• ἀνάγκη ἡδέα εἶναι πᾶσιν, οἷον ἔργα, λόγους· διὸ καὶ φιλοκόλακες ὡς ἐπὶ | τὸ πολύ•, id est Quoniam autem omnes sui sunt amantes et sua cuique iucunda esse necessum est, vt facta dictaque; idcirco plerunque etiam assentatoribus gaudent. Id 229 tametsi omnibus in rebus generaliter verum est, vt sit, quemadmodum ait Horatius, caecus amor sui, tamen in artifices, atque ex his• potissimum in poetas, ad haec• in amantes praecipue quadrare videtur. Etenim rectissime scripsit Aristoteles, quarto Moralium libro, suo quenque artificem opere impense delectari, non aliter quam rebus quibusdam ex sese prognatis. Neque secus adamant sua carmina poetae quam parentes liberos. Est enim artificis opus quasi quidam ingenii foetus, de quo Socrates ait rectius iudicare obstetricem quam matrem ipsam. Sponsis item amantibus [C] mos est [A] suam cuique sponsam certatim extollere. Cuius rei sat magnum exemplum extat de Tarqui- niis adulescentibus. Vnde et hodie vulgo scite dicunt nullum reperiri• defor- 230 mem amasium. Propterea quod amanti vel non pulchra pulcherrima videan- tur. Quam sententiam eleganter extulit Theocritus in Ecloga sexta:  Ἦ γὰρ ἔρωτι  Πολλάκις, ὦ Πολύφαμε•, τὰ μὴ καλὰ καλὰ πέφανται,  id est  Etenim haud raro, Polypheme,  Quae minime sunt pulchra, ea pulchra videntur amori•. [D] Plato prouerbium extulit in Lyside, sed inuerse. Καὶ κινδυνεύει, inquit, κατὰ τὴν ἀρχαίαν παροιμίαν, τὸ καλὸν φίλον εἶναι, id est Periculum est, ne iuxta vetus adagium amicum sit, quod pulchrum est. Quasi non ideo pulchrum haberi debeat aliquid, quod sit amicum, sed ideo oporteat esse amicum quod sit pulchrum. [A] Huc pertinet et illud quod scribit M. Tullius libro De finibus quinto: Suo enim quisque studio maxime ducitur. Et rursum in primo Officiorum: Quorum vterque suo studio delectatus contempsit alterum. Quanquam hoc venia dignum, hactenus communem illam φιλαυτίαν valere, vt suis quisque liberis, suis artibus, suo instituto, suis inuentis, suae patriae paulo impensius faueat, nisi eousque caecitatis nos rapiat, vt et virtutes alienas calumniemur et nostris blandiamur vitiis eaque virtutum nomine donemus ac sibi quisque sit, quod sibi fuit Suffenus Catullianus aut Meuius Horatianus. Quod vitii Flaccus in Epistolis notans  Dum mala•, inquit, delectent mea me [E] vel denique fallant. [A] Atque hoc loco Porphyrio• indicat Horatium respicere vulgatam senten- tiam, quod homines suis malis non solum non doleant•, verumetiam delecten- tur; eaque de re Graecum adagium esse celebratum, verum id adagium vitio librariorum desideratur in scriptura. Eodem pertinet quod alibi dixit Hora- tius:  Turpia decipiunt• caecum vitia, aut etiam ipsa haec  Delectant, veluti Balbinum polypus Agnae. Nam Balbino stulto amanti etiam polypus Agnae amicae suaue quiddam olere videbatur. Est autem polypus vitium narium graue olentium, itidem vt hircus alarum. Vnde et polyposos et hircosos dicimus. M. Tullius ad Atticum libro decimoquarto Accipe, inquit, a me, [E] mi Attice, [A] καθολικὸν θεώρημα earum rerum in quibus exercitati sumus satis. Nemo vnquam neque poeta neque orator fuit, qui quenquam meliorem se arbitraretur. Hoc etiam malis contingit; quid tu Bruto• putas ingenioso et erudito? De quo etiam experti sumus nuper in edicto. Scripseram rogatu tuo. Meum mihi placebat, illi suum. Quinetiam• cum ipsius precibus adductus pene scripsissem ad eum de optimo genere dicendi, non modo mihi sed etiam tibi scripsit sibi illud quod mihi placeret, non probari. Quare sinamus, quaeso, quenque sibi scribere.  Suam cuique sponsam, mihi meam; Suum cuique  Amorem, mihi meum. Non scite. Hoc enim Attilius, poeta durissimus. Hactenus Cicero. Cuius ex verbis 231 apparet hos duos versiculos Suam cuique etcaetera ex | Attiliana quapiam fabula sumptos esse. Idem Tullius libro• Tusculanarum quaestionum quinto: [B] Musicorum vero perstudiosum accepimus, poetam etiam tragicum, - quam bonum nihil ad rem: in hoc enim genere nescio quo pacto magis quam in aliis [A] suum cuique pulchrum est. [B] Adhuc neminem cognoui poetam (et mihi fuit cum Aquinio amicitia) qui sibi non optimus videretur. Sic se res habet. Te tua, me delectant mea. [A] Eandem sententiam Plautus in Sticho diuersis verbis, sed nimis quam elegan- ter extulit. Suus, inquit, rex reginae placet, sua cuique sponsa sponso. Huc referendum et Theocriticum illud:  Καὶ γάρ θην οὐκ εἴδος ἔχω κακὸν ὥς με λέγοντι,  id est  Nec mihi forma profecto mala est, si vera loquuntur. Id imitans Maro: 232  Nec sum adeo informis nuper me in littore vidi,  Cum placidum ventis staret mare. Apertius allusit ad adagium Flaccus in epistola quadam:  Iouis auribus ista  Seruas, fidis enim manare poetica mella  Te solum, tibi pulcher. [C] Tibi pulcher dixit pro tibi ipsi placens. [D] Non dissidet ab hac forma, quod diuus Augustinus cum aliis aliquot locis tum in epistola xlviii. adducit ex Tychonio quodam: Quod volumus, sanctum est. Est autem hemistichium• carminis heroici. Quod dictum vtinam non perinde locum haberet in moribus eorum, qui hodie sibi arrogantius vindicant pietatem quam vnquam fecerint Pharisaei, qui cum vitiis nec ferendis nec nominandis madeant, miro tamen supercilio debacchantur in vitam alienam.

460

[A]

PATRIAE FVMVS IGNI ALIENO LVCVLENTIOR

116

465   a468-473 470

Prouerbii faciem habet atque ad eandem pertinet sententiam, quod eleganter scripsit Lucianus in Encomio patriae: Καὶ ὁ τῆς πατρίδος αὐτῷ καπνὸς λαμπρότερος ὀφθήσεται τοῦ παρ᾽ ἄλλοις πυρός, id est Ac patriae fumus luculentior homini videtur quam ignis alibi. Philostratus in Ariadne: Ὁ Θησεὺς δὲ ἐρᾷ μέν, ἀλλὰ τοῦ τῶν Ἀθηνῶν καπνοῦ· Ἀριάδνην δὲ οὐδὲ οἶδεν ἔτι, οὐδὲ ἔγνω ποτέ, id est Theseus vero amat quidem, sed Athenarum fumum; nam Ariadnen neque vidit adhuc, neque etiamdum cognouit. Apud Homerum• terrae natalis fumum Vlysses optat videre surgentem•, vnde et ductum prouerbium. [G] Sic enim legitur Odysseae Α:  Ἱέμενος τὸν καπνὸν ἀποθρῴσκοντα νοῆσαι  Ἧς γαίας,  id est  Exoptans oculis surgentem cernere fumum  Natalis terrae.

[A]

VIVA VOX

117

475 480 485 490 LB 77 495 500

Viua vox olim dicebatur non scripta, sed ab ipso pronunciantis ore percepta quasi viuida atque efficax. Nam viua nonnunquam dicuntur quae natiua sunt, non factitia, vt viuo de marmore et viuoque sedilia saxo. Inest autem rebus natiuis nescio quid gratiae genuinae, quod ars nulla queat imitatione consequi. Porro scriptura vox quaepiam est, sed quasi factitia veraeque vocis vtcunque imitatrix. Deest actus motusque, hoc est vita. Siquidem actio, vt autor Fabius, orationis quasi vita est. Rerum inuentio ossium instar est, ordo neruos imitatur, elocutio carnem, cutem coloremque•. Memoria spiritus vice fungitur, 233 quibus omnibus accedit pronunciatio velut motus quidam vitalis. Nullum enim certius argumentum vitae quam motus. Vnde et flumina viua dicuntur, et argentum viuum. Contra mortua quae torpent languentque. Cicero libro Tusculanarum quaestionum secundo: Licet enim satis exemplorum ad imitandum ex lectione suppeditet, tamen viua illa, vt dicitur, vox alit plenius, praecipueque praeceptoris. Idem ad Atticum libro secundo: Vbi sunt nunc qui aiunt ζώσης• φωνῆς ? Quanto magis vidi ex tuis literis quam ex illius sermone, quid• ageretur. [D] 234 Porro quod Cicero protulit abruptum ac mutilum, hoc quidam supplerunt de suo ad hunc modum: ζώσης φωνῆς μείζω ἐνέργειαν εἶναι. [A] Plinius iunior in epistola qua|dam ad Nepotem: Praeterea magis, vt vulgo dicitur, viua vox afficit. Nam licet acriora sint quae legas, altius tamen in animo sedent quae pronunciatio vultus, habitus, gestus etiam dicentis adfigit. [H] Seneca epistola quinta: Plus tamen tibi et viua vox et conuictus quam oratio proderit. [A] Diuus Hieronymus in praefatione generali: Habet nescio quid latentis energiae viua vox et in aures discipuli de doctoris ore transfusa fortius sonat. Hactenus ille. Vnde celebratum illud Aeschinis de Demosthene: Τί δὲ, εἰ αὐτοῦ θηρίου ἠκηκόειτε, id est Quid autem si ipsam audissetis belluam? et illud: in scriptis Demosthenis magnam Demosthe- nis partem abesse.

[A]

MVTI MAGISTRI

118

505 510 515 520 525 530

Quod modo retulimus, vsurpauit et A. Gellius• atque huic alterum quoddam diuersum adiecit. Quoniam, inquit, vocis, vt dicitur, viuae penuria erat, ex mutis, quod aiunt, magistris cognoscerem. Mutos magistros libros sentiens, qui loquuntur quidem nobis, vt apud Platonem ait Socrates, sed dubitanti non satis commode respondent. Nec illepide• profecto literae muti vocantur praecepto- res, propterea quod mutorum est non voce, sed nutibus signisque loqui. Itidem• et libri notulis quibusdam et significantibus figuris nobiscum fabulantur. Quemadmodum enim voces sensorum animi velut εἴδωλα quae- piam sunt autore Aristotele, sic literarum figurae, vocum simulachra quaedam recte dicuntur. Neque mirandum, si quidem ἀρχέτυπον illud pectoris exemplar efficacius repraesentat ac transfundit affectus animi quam alterum illud, quod non rem ipsam, sed imitationem imitatur. Neque illud temere quaeri solet a multis, vtrum sit ad eruditionem comparandam conducibilius ζώσῃ φωνῇ χρῆσθαι ἢ τοῖς ἀφώνοις διδασκάλους, hoc est plusne• conferat lectio an auscultatio. Et habet res vtraque sua quaedam peculiaria commoda; nam ex libris tum eruditiora ferme sunt quae discuntur, tum plura. Tantum enim quisque discit, quantum ingenii celeritate consequi, memoriae fidelitate complecti potest. Adde quod hi praeceptores nunquam grauantur operam suam nobis impertire•. Atque horum vt vberior, ita paratior copia. Accedit huc ocium illud et cogitationis secretum. Licet pressius inspicere singula, licet retractare, licet expendere. At e diuerso minore iactura tum ingenii tum oculorum tum valetudinis constant, quae a praeceptore disserente percipimus, maxime si is dicat, quem et miremur et amemus. Deinde insidunt altius animo et haerent tenacius et occurrunt promptius. Quare consultum erit alterum studii genus cum altero coniungere, et vbi viuae vocis erit copia, libentius auscultare quam legere, si modo mediocri sit eruditione quem audis. Vbi non erit, libenter quasi non minus operaeprecium facturus sis•, ad libros confugere, sed optimos. [B] Denique vt illud quoque adiiciam: ea figura libri dicti sunt muti magistri, qua M. Tullius legem appellat mutum magistratum, magistratum legem 235 loquentem, et qua Plutarchus poesim appellat picturam loquentem et pictu- ram mutam poesim.

[A]

FRONS OCCIPITIO PRIOR

119

535 540 LB 78 546 550 555 560 565 570   c573-577 575

Priscis agricolis celebratum adagium atque instar aenigmatis iactatum: Frons occipitio prior. Quo significauit antiquitas rectius geri negocium, vbi praesens ac testis adest is, cuius agitur negocium. Prior dictum est pro potior meliorque. Alioqui quis ignorabat frontem priorem esse capitis partem, occipitium posteriorem? [C] Tametsi haec amphibologia commendat nonnihil dicti gratiam, quod ob antiquitatem oraculi instar habebatur. [A] Extat autem apud Catonem libro De re rustica, capite quarto•. Si bene, inquit, aedificaueris, libentius et saepius venies, fundus melior erit minusque peccabitur, fructi plus capies, frons occipitio prior. Plinius item in eandem ferme sententiam, libro Historiae mundi decimooctauo, capite quinto Eum tamen, inquit•, qui bene habitet, saepius ventitare in agrum frontemque domini plus prodesse quam occipitium non mentiuntur. 236 Rursum eiusdem libri capite sexto: Et ideo maiores fertilissimum in agro oculum domini esse dixerunt. Aristoteles Oeconomicorum libro primo videtur hanc sententiam ad Persam quempiam referre subnectens alteram huic similem, quae a Libe• quodam sit profecta. Sed satius fuerit ipsius ascribere verba, siquis forte desiderabit: Καὶ τὸ τοῦ Πέρσου καὶ Λίβυος ἀπόφθεγμα εὖ ἂν ἔχον· ὁ μὲν γὰρ ἐρωτηθείς, τί μάλιστα Ἵππον πιαίνει, 'ὁ τοῦ δεσπότου ὀφθαλμός' ἔφη· ὁ δὲ Λίβυς ἐρωτηθείς, ποία κόπρος ἀρίστη, 'τὰ τοῦ δεσπότου ἴχνα' ἔφη, id est Atque illud Persae• Libysque responsum, recte seruabitur. Nam alter interrogatus, quae res potissimum saginaret equum, respondit 'oculus domini', alter rogatus, quod stercus esset optimum, 'domini vestigia' inquit. Vterque significauit domini praesentiam pluri- mum habere momenti ad rem bene gerendam. [B] Item Columella putat rem malam esse frequentem fundi locationem, peiorem• tamen vrbanum colonum, qui per familiam mauult agrum quam per se colere. [A] Huc pertinet illud quod refertur a Gellio, quod cum quidam corpulentus ac nitidus equum haberet macilentum ac strigosum, rogatus quid esset in causa, respondit mirum non debere videri, si equo suo esset habitior, quandoquidem ipse se pasceret, equum curaret seruus. Plutarchus in commentario De liberis educan- dis: Κἀνταῦθα δὴ ῥηθὲν ὑπὸ τοῦ ἱπποκόμου χάριεν, ὡς οὐδὲν οὕτω πιαίνει τὸν ἵππον ὡς βασιλέως ὀφθαλμός, id est Hinc et illud eleganter dictum ab equisone, nihil perinde saginare equum vt regis oculum. Huius figurae est quod Aeschylus in tragoedia, cui titulus Persae, domini praesentiam oculum domus vocat:  Ὄμμα γὰρ δόμων νομίζω δεσπότου παρουσίαν,  id est  Nam domus oculum esse domini iudico praesentiam. Eodem pertinet quod perquam venuste dixit T. Liuius• non satis feliciter solere procedere, quae oculis agas alienis. Innuit tale quiddam et Terentius in Eunucho, cum ait: Ita vt fit, domini vbi absunt, significans absentibus heris ministros omnia facere indiligentius et peccare licentius; nempe haec omnia eo tendunt, vt quisque suum negocium praesens curet neque magnopere fidat alienae industriae. [C] Id nulli magis obseruandum quam principi, si modo principis animum gerat, non praedonis, hoc est si publicum commodum cordi habet. At hodie fere episcopi et reges omnia alienis manibus, alienis auribus atque oculis agunt, neque quicquam minus ad se pertinere putant quam rempublicam aut priuatis suisque distenti aut voluptatibus occupati.

[A]

AEQVALIS AEQVALEM DELECTAT

120

580 585 590 595 LB 79 601 605 610 615 620   c623-634 625 630 635   c637-640 640

Similitudo mater est beneuolentiae consuetudinisque et familiaritatis concilia- trix. Vnde videmus iuuenes inter se libenter conuenire, senes cum senibus congregari, doctos doctorum conuentu capi, improbos congredi cum impro- bis, bibones cum bibonibus, nautas amare nautas, diuitibus esse necessitudi- nem cum diuitibus atque in vniuersum similia similibus gaudere. In hanc sententiam extant aliquot veterum prouerbia, quorum est illud: Ἥλιξ ἥλικα 237 τέρπει, id est Aequalis aequalem delectat. Quod vsurpans M. Tullius in Catone Maiore Pares autem, inquit, cum paribus, vt est in vetere prouerbio, facillime congregantur. Nam prima familiaritatis conciliatio proficiscitur ab aetatis aequa- litate, quam Graeci vocant ὁμηλικίαν. Ad quod alludens Homerus in Odysseae Ο:  Ἀτὰρ καὶ ὁμήλικές εἰμεν,  id est  Quinetiam sumus aequaeui. Huc respexit Plato primo De republica libro, apud quem Cephalus, qui se testatur iam peruenisse ἐς γήραος οὐδός, id est senectae limen, ait: [B] Πολλάκις γὰρ συνερχόμεθά τινες εἰς ταὐτὸ παραπλησίαν ἡλικίαν ἔχοντες, διασῴζοντες τὴν παλαιὰν παροιμίαν, id est [A] Saepenumero plerique conuenimus ferme aequales antiquum illud seruantes prouerbium. Aristoteles secundo Rhetoricorum libro recensens quae quibus sint iucunda, scribit in totum ea natura sese inuicem 238 delectari, quae genere sint coniuncta aut similia vt hominem homine, equum equo, adolescentem adolescente. Atque huc tendere prouerbia vulgo iactata: Ἥλιξ ἥλικα τέρπει. Item• id genus | alia quaedam. Verba illius haec sunt: Τὰ συγγενῆ δὲ κατὰ φύσιν ἀλλήλοις ἐστίν, ἅπαντα τὰ συγγενῆ καὶ ὅμοια ἡδέα ὡς ἐπὶ τὸ πολύ, οἷον ἄνθρωπος ἀνθρώπῳ καὶ ἵππος ἵππῳ καὶ νέος νέῳ. Ὅθεν καὶ αἱ παροιμίαι, εἴρηνται, ὡς ἧλιξ ἥλικα τέρπει, καὶ ὡς ἀεὶ τὸ ὁμοῖον, καὶ ἔγνω δὲ θὴρ θῆρα, καὶ ἀεὶ κολοιὸς πρὸς κολοιόν•, καὶ ὅσα ἄλλα τοιαῦτα. Theognis ait amicitiam cohaerere inter aequales, vicinos et senes:  Πάντες μὲν τιμῶσιν ὁμῶς, ἴσοι οἵ τε κατ᾽ αὐτὸν      Οἰκοῦσι χωρίς•, οἵ τε παλαιότεροι,  id est  Omnes hi sese venerantur amantque vicissim,      Vicini, aequales viribus atque senes. [C] Nec alienum est ab hoc prouerbio, quod Empedocles• ait apud Aristote- lem, libro De anima primo, animam esse quiddam ex omnibus elementis conflatum, imo ipsam horum quiduis esse et vnumquodque cognoscere, eo quod habet affine quiddam• cum singulis. [G] Vnde et Plato in Timaeo dicit animam ex elementis constare•. [C] Empedoclis versus sic habent:  Γαίῃ μὲν γὰρ γαῖαν ὀπώπαμεν, ὕδατι δ᾽ ὕδωρ,  Αἰθέρι δ᾽ αἰθέρα δῖον, ἀτὰρ πυρὶ πῦρ ἀΐδηλον,  Στοργῇ δὲ στοργήν, νεῖκος δὲ τε νείκεϊ λυγρῷ. [G] Quos versus, quoniam initio desperabamus commodius verti posse, ab Argyropylo versos subiecimus:  Terram nam terra, lympha cognoscimus aquam,  Aetheraque aethere, sane ignis dignoscitur igni,  Sic et amore amor ac tristi discordia lite. Quanquam in primo versu suspicor a librariis vndam versam in aquam. Post amicorum rogatu nostra addidimus qualiacunque:  Terra quidem terra sentitur, lymphaque lympha,  Aetherque aethere purus, at igni noxius ignis,  Dulcis amore amor atque odio funesta simultas. Argyropylus explendi carminis gratia pro vno verbo ὀπώπαμεν duo reddidit, cognoscimus et dignoscitur, duo epitheta praetermisit, δῖον καὶ ἀΐδηλον. Deinde vocis repetitae gratiam bis perdidit, in aquam et vndam, in discordia et lite, vt ne commemorem duritiem compositionis in Terram nam. Sic et sane aduerbium de suo attexuit. Nos amori addidimus epitheton, sed quod fuerat additurus poeta, si per metri leges licuisset, quandoquidem voci contrariae addidit suum νείκεϊ λυγρῷ. Non haec mihi dicuntur, vt suggillem virum de studiis optimis optime meritum, sed vt iudicio proficiant adolescentes, quibus haec potissi- mum scribuntur. [C] Philosophorum quispiam, Zenon ni fallor, apud Augus- 239 tinum prodidit animam ipsam esse numerum seipsam mouentem atque hanc ob causam rebus numerosis natura capi delinirique, veluti musicis modis afficiuntur et pueri cognato quodam naturae sensu, cum prorsus nesciant quid sit musica. Aristoteles hoc ipso quem modo retulimus loco definitionem hanc• adducit tacito autoris nomine.

[A]

SIMILE GAVDET SIMILI

240121

645 650 655   c656-659 660 LB 80 665 670

Ὅμοιον ὁμοίῳ φίλον, id est Simile gaudet simili. Aristoteles libro Moralium octauo: Ὅμοιον ὁμοίου ἐφίεται, id est Simile appetit simile. Item libro nono: Ὅμοιον ὁμοίῳ φίλον, id est Simile simili amicum. Vnde est et illud: Ὁμοιότης τῆς φιλότητος μήτηρ, id est Similitudo mater amoris. Quare vbi absoluta similitudo, ibi• vehementissimus amor, id quod indicat fabula Narcissi. Aga- thon in Conuiuio Platonis: [E] Ὁ γὰρ παλαιὸς λόγος εὖ ἔχει, ὡς ὅμοιον ὁμοίῳ ἀεὶ πελάζει, id est [A] Scite quidem veteri prouerbio fertur simile simili semper haerere. Plutarchus in commentario, cui titulus Quo pacto sit amicus ab adulatore dignoscendus, refert huiusmodi senarios:  Γέρων γέροντι γλῶτταν ἡδίστην ἔχει,  Παῖς παιδί, καὶ γυναικὶ πρόσφορον γυνή,  Νοσῶν τ᾽ ἀνὴρ νοσοῦντι, καὶ δυσπραξίᾳ  Ληφθεὶς ἐπῳδός ἐστι τῷ πειρωμένῳ,  id est  Seni senilis lingua iucundissima est,  Pueroque puer, et mulier apta foeminae,  Aegrotus• itidem aegroto, et in malis situs  Exercito malis placet atque congruit. [F] Diogenes Laertius ostendens quaedam imitatum Platonem ex Epicharmi scriptis adducit et illud: Quod canis cani videtur pulcherrima et boui bos et asina asino et sus sui. Diximus alibi suum cuique reginae placere regem. [A] Plato libro De legibus octauo: Φίλον μέν που καλοῦμεν ὅμοιον ὁμοίῳ κατ᾽ ἀρετὴν καὶ ἴσον ἴσῳ, id est Amicum quidem vocamus simile simili quoad virtutem et aequale aequali. Quanquam adagium recte transferetur et ad illos, quos similitudo conciliat vitiorum. In quos est illud Catulli:  Pulchre conuenit improbis cinaedis. Item illud Martialis:  Vxor pessima, pessimus maritus,  Miror non bene conuenire vobis•. Illud item Iuuenalis: Magna inter molles concordia.

[A]

SEMPER SIMILEM DVCIT DEVS AD SIMILEM

122

675 680

Potest autem adagium ex Homero natum videri, apud quem in Odysseae• Ρ Melanthius caprarius conspicatus Eumaeum subulcum• ipsum Vlyssem secum adducentem sed habitu specieque pannosi, scomma iacit• in vtrunque, quasi duo inter se similes bene conuenissent:  Νῦν μὲν δὴ μάλα πάγχυ κακὸς κακὸν ἡγηλάζει,  Ὡς αἰεὶ τὸν ὁμοῖον ἄγει θεὸς ὡς τὸν ὁμοῖον,  id est  Nunc adeo malus ecce malum comitatur, vt vsque 241  Ad similem deus adducit similemque paremque. Aristoteles libro Moralium octauo prouerbii loco refert: Ὅθεν τὸν ὅμοιόν φασιν ὡς τὸν ὅμοιον, id est Vnde similem aiunt ad similem.

[A]

SEMPER GRACVLVS ASSIDET GRACVLO

123

685 690 695   a696-698

Ἀεὶ κολοιὸς πρὸς κολοιὸν• ἱζάνει,  id est  Adsidit vsque graculus apud graculum. Refertur a Diogeniano prouerbialis senarius notaturque ab Aristotele libro Rhetoricorum•, quem modo citauimus, vbi inter alia complura huius sententiae 242 prouerbia hoc quoque commemorat. Item libro Moralium octauo καὶ κολοιὸς ποτὶ κολοιόν, id est• et graculus, inquit, ad graculum. [G] Graecis est trochaicus dimeter, haud dubium quin ex poeta quopiam decerptus•. [H] Eleganter vsurpauit adagium Gregorius in quadam ad Eudoxium epistola: Κολοιὸν δὲ ποτὶ κολοιὸν ἱζάνειν καὶ τῆς παροιμίας ἀκούεις, id est Graculum autem assidere graculo audis et a prouerbio. [A] Porro graculorum conuentus olim notos fuisse testatur M. Varro libro De re rustica iii. Vnde Plutarchus in libro De polyphilia: Οὐκ ἀγελαῖόν ἐστιν οὐδὲ κολοιῶδες, id est Non armentarium est neque graculeum. [G] Quin huic• aui nomen inditum a κολάω, quod est conglutino. M. Varro graculos quoque Latinis inde dictos vult, quod gregatim volent. Quintilianus non probat asseuerans dictionem ab auium voce confictam.

[A]

CICADA CICADAE CHARA, FORMICA FORMICAE

124

700 705

Caeterum quod Aristoteles in eo loco, quem modo citauimus, addidit et si qua• sunt idgenus alia, dubium non est, quin senserit illa quae sunt apud Theocritum Idyllio nono:  Τέττιξ μὲν τέττιγι φίλος, μύρμακι• δὲ μύρμαξ,  Ἴρηκες δ᾽ ἴραξίν,  id est  Formicae grata est formica, cicada cicadae,  Accipiter placet accipitri. [C] Porro nota est formicarum politia et cicadarum concentus.

[A]

FIGVLVS FIGVLO INVIDET, FABER FABRO

125

710 715 720 725 LB 81 730 735 740 745

Ab hac forma velut excipiendi• sunt qui in eadem arte versantur, propterea quod inter hos artificii similitudo magis aemulationem conciliat quam beneuo- lentiam. Quorum mutuam inter ipsos inuidiam Hesiodus in opere, cui titulus Opera• et dies, compluribus metaphoris indicauit haud tamen damnans id genus artificum concertationem, imo probans ac laudans. Proposuerat enim poeta duplex aemulationis genus, quorum alterum sit vtile pulchrumque• mortalibus alterum foedum ac perniciosum. Hoc homines ad rixas ac bella concitari propter opum honorumque certamina, illo vero tanquam exemplis propositis ad industriam et honestas artes expergefieri. Honestam igitur aemulationem his verbis describit: |  Ζηλοῖ δέ τε γείτονα γείτων  Εἰς ἄφενον σπεύδοντ᾽ · ἀγαθὴ δ᾽ ἔρις ἥδε βροτοῖσιν.  Καὶ κεραμεὺς κεραμεῖ κοτέει καὶ τέκτονι τέκτων,  Καὶ πτωχὸς πτωχῷ φθονέει καὶ ἀοιδὸς ἀοιδῷ. Quos versus longe elegantissimos in hoc duntaxat vertimus, vt intelligantur. Nam venustatem vix quisquam assequatur, nedum ego: 243  Semper vicinus vicino est aemulus, hunc vt  Condere cernit opes properantem gnauiter, atqui  Concertatio conducit mortalibus ista.  Odit ita fabrumque faber figuloque molestus  Est figulus; mendico protinus inuidet alter  Mendicus, cantor cantorem liuidus odit. Vsurpatur cum alias frequenter apud diuersos autores tum apud Aristotelem libro Moralium secundo. Rursum eiusdem operis libro octauo paroemiae vice refertur: Κεραμεῖς πάντας τοὺς τοιούτους ἀλλήλοις φασὶν εἶναι, id est Omnes eiusmodi figulos inter sese aiunt esse. Figulos inuidos dixit nimirum alludens ad Hesiodium adagium. Item Rhetoricorum libro tertio: Ὅθεν εἴρηται Καὶ κεραμεὺς κεραμεῖ, [B] id est Vnde dictum est Et figulus figulo. [A] Citat ibidem et 244 hunc senarium, haud scio ex quo poeta:  Τὸ• συγγενὲς γὰρ καὶ φθονεῖν ἐπίσταται,  id est  Etenim inuidere didicit ipsa affinitas. [B] At est similitudo, quam in Symposiacis Plutarchus μάχιμον dicit, hoc est bellacem ac pugnacem, qualis est gallorum gallinaceorum qualisque est inter sophistas, mendicos, poetas, cantores, et ob hoc vetat id genus hominum in conuiuiis coniungi, ne quid oriatur rixae; est altera, quam ἐπιεικῆ vocat, cuiusmodi est graculorum inter se. Ad hanc pertinent nautae, agricolae, venatores, aliptici. Atque ob id recte copulantur in accubitu. Ad haec amantes, nisi contingat eos eandem amare.

[A]

CRETENSIS CRETENSEM

126

750	Ὁ Κρὴς τὸν Κρῆτα, Cretensis Cretensem, subaudi, quod erit commodum senten- tiae, 'prouocat', 'conatur circumuenire' aut tale quippiam. Quoties improbus agit cum improbo, perfidus cum perfido. Sumptum adagium a Cretensium moribus, quos plurimis conuiciis incessuit antiquitas.

[A]

CRETENSIS CVM AEGINETA

127

755

Eandem obtinet sententiam Κρὴς πρὸς Αἰγινήτην•, id est Cretensis cum Aegineta•, subaudiendum 'agit'. Quadrat in pariter improbos, qui mutuis inter se fallaciis agunt. Nam Aeginetae• quoque olim male audierunt, in quos etiam oraculum illud quidam aeditum putant: Οὔτε τρίτοι οὔτε τέταρτοι, [B] id est Neque tertii neque quarti.

[A]

VVLPINARI CVM VVLPE

128

760 765

Ἀλωπεκίζειν πρὸς ἑτέραν ἀλώπεκα,  id est  Cum vulpe vulpinare tu quoque inuicem. Senarius est prouerbialis: cum astutis astutiis agito. Horatius:  Nunquam te fallant animi sub vulpe latentes. [G] Aristophanes in Vespis: Οὐκ ἔστιν ἀλωπεκίζειν, id est Non licet vulpinari•. [A] Quod autem nos ἀλωπεκίζειν vertimus vulpinari, ne quis hoc verbi tanquam nostrum ac nouum aspernetur, citatur ex M. Varrone a Nonio Marcello. Sic enim ausus est dicere Varro vulpinari pro ἀλωπεκίζειν, quemad- modum Horatius iuuenari dixit pro νεανίζειν. [G] Vide prouerbium Βαττα- ρίζειν•.

[A]

CRETIZA CVM CRETENSI

245129

770 775 LB 82 780 785 790

Πρὸς Κρῆτα κρητίζειν, id est Aduersum Cretensem cretiza, id est aduersus mendacem mendaciis vtere. [D] Vsus est Plutarchus in vita Lysandri: Πρὸς Κρῆτα δὲ ἄρα τοῦ λόγου κρητίζων. [F] Rursus in vita Pauli Aemilii: Τοὺς μὲν ἐπισταμένους ἀκριβῶς αὐτὸν οὐκ ἔλαθεν κρητίζων πρὸς Κρῆτας, id est Eos quidem, qui hominem penitus norant, haud latuit, quod cum Cretensibus arte Cretica vteretur•. [A] Propterea quod Cretensium vanitas de Iouis apud se sepulchro multaque id genus mentientium in vulgi fabulam abierit, id quod palam testatur Epimenidis ille versiculus, quem Paulus etiam apostolus citat: |  Κρῆτες ἀεὶ ψεῦσται, κακὰ θηρία, γαστέρες ἀργοί,  id est 246 Cretenses semper mendaces, malae• bestiae, ventres pigri. [B] Diuus Hieronymus in commentariis, quos in hanc scripsit epistolam, indicat hunc versiculum reper- tum in opere Epimenidis, cui titulum fecit De oraculis. Vnde et Paulus 'prophetam' vocat siue per iocum siue ob argumentum. Huius autem carminis initium, Κρῆτες ἀεὶ, ψεῦσται, vsurpauit Callimachus poeta Cyrenensis [H] in hymno [B] scribens aduersus Cretenses in laudem Iouis ac• vanitatis eos arguens, quod iactitarent illius sepulchrum esse apud se, cum is esset immortalis. [A] Quo respiciens Ouidius Nec fingunt, inquit, omnia Cretes. Vnde κρητίζειν Graeci pro mentiri dicunt. Suidas aliam adagionis causam indicat scribens Idomeneum Cretensem, cum illi negocium esset datum, vt aes quod e spoliis ab hostibus detractis collectum erat•, distribueret, sibi• partem longe optimam delegisse•. Vnde congruere videtur etiam in illos, qui fraudant alios suisque commodis impensius vbique student. Idem putat adagium quadrare etiam in eos, qui frustra mendaciis agunt aduersus artificem mentiendi. Quemadmodum vulgo dicunt difficillimum esse furari apud fures, ita difficilli- mum mendaciis imponere mendacibus.

795

[A]

CVM CARE CARIZAS•

130

Huic simillimum refert Diogenianus: Πρὸς Κᾶρα καρίζεις, id est Cum Care carizas•, [E] rustice agis cum rustico, barbare loqueris barbaro, crasse cum crasso. [A] Cares populi sunt Phrygiae, de quibus alio loco dicemus, quorum mores prouerbiis aliquot fecere locum.

800

[A]

CRETENSIS MARE

131

805 810

Ὁ Κρὴς τὴν θάλασσαν, id est Cretensis mare, subaudiendum 'nescit' aut 'metuit'. Hanc paroemiam refert pariter atque exponit Strabo Geographiae libro x. scribens olim Cretenses nauigandi peritia rerumque maritimarum vsu principatum tenuisse atque hinc antiquitus increbuisse prouerbium Cretensis mare nescit in eos, qui nescire• fingerent, quod egregie callerent. Etenim qui consentaneum est Cretenses, cum sint insulares, ignorare mare, quo cinguntur vndiquaque•? [C] Vsus est eodem et Aristides in Pericle: Ὁ Κρὴς τὸν πόντον. [A] Zenodotus scribit apud Alcaeum extare. [H] His affine est quod habet Horatius in epistola ad Octauium:  Ipse ego qui nullos me affirmo scribere versus,  Inuenior Parthis mendacior, quod Parthi tum maxime pugnent, quum fugam simulant.

[A]

AD VMBILICVM• DVCERE

247132

815 820 825 830 835

Extant apud autores aliquot absoluendi paroemiae, quarum de numero est illa Ad vmbilicum• ducere pro eo, quod est: librum finire atque absoluere. Sunt enim vmbilici interprete Porphyrione ornamenta quaedam ossea aut lignea cor- neaue vmbilici nostri formam imitantia, quae voluminibus iam absolutis addebantur, atque hinc prouerbialem figuram esse natam Ad vmbilicum perue- 248 nit, id est ad finem. Horatius in Epodis•:      Deus, deus nam me vetat  Inceptum• celeres promissum carmen iambos      Ad vmbilicum ducere. Martialis in quarto Epigrammatum libro:  Ohe, iam satis est, ohe libelle,  Iam peruenimus vsque ad vmbilicos,  Tu procedere adhuc et ire quaeris. Idem libro quinto:  Quae• cedro decorata purpuraque  Nigris pagina creuit vmbilicis. Idem in tertio:  Cedro nunc licet ambules perunctus,  Et frontes gemino decens honore  Pictis luxurieris vmbilicis. Rursum in vndecimo:  Explicitum nobis vsque ad sua cornua librum,      Et quasi perfectum, Septitiane, refers. Verum equidem haud scio possitne prouerbium hoc alio quam ad librum aut carmen transferri, nisi durior fiat metaphora. |

LB 83

[A]

SVMMVM FASTIGIVM IMPONERE

133

840 845

Illud generalius est Summum fastigium imponere, pro eo, quod est: rem omnibus suis partibus absoluere. Exempla reperies apud Ciceronem libro Officiorum tertio, apud Plinium in epistolis aliquoties. Translatum ab aedificatoribus, qui perfecto demum aedificio fastigium aliquod solent imponere. Quibus sicuti fundamentum prima instituendi operis pars est, ita fastigium suprema est iam absoluti. Vnde quemadmodum 'fundamenta iacere' transferunt ad id, quod est instituere quippiam, itidem 'fastigium addere' traducunt ad rei perfectionem summamque, vt vocant, manum. Huic confine quod a Graecis dicitur, Τὸν κολοφῶνα ἐπέθηκε, id est Colophonem imposuit.

[A]

SVMMAM MANVM ADDERE

134

850 855 860

Eandem vim habet Summam manum addere. Mirum ni metaphora ab artificibus translata, qui primum rude quoddam operis simulachrum effingunt atque hanc primam appellant manum, deinde formant expressius, postremo summa cura 249 expoliunt atque hanc supremam seu summam manum vocant. [I] Ouidius:  Nec tamen illa legi poterunt patienter ab vllo,      Nesciat his summam si quis abesse manum. Mox pro eodem dixit vltimam limam:  Ablatum mediis opus est incudibus illud,      Defuit et scriptis vltima lima meis. [B] Seneca ad Lucilium: Vino deditos delectat potatio extrema, illa quae mergit, quae ebrietati summam manum imponit. [A] Eadem figura dicimus nihil deesse praeter extremam manum. Exempla crebriora sunt apud scriptores quam vt hic referat repetere.

[A]

SVPREMVM FABVLAE ACTVM ADDERE

135

865 870   a873-877 875

In eandem formam referendum est illud Supremum fabulae actum addere pro eo, quod est: extremum finem imponere, a poetis comoediarum aut tragoediarum scriptoribus ascitum, qui fabulas suas in actus quosdam distribuunt. Vnde illud Horatianum: Nec sit quinto productior actu. Solent autem in extremo actu plurimum artis addere, sicuti scribit M. Tullius ad Quintum fratrem: [B] Illud 250 te ad extremum et oro et hortor, vt tanquam poetae boni et actores industrii solent, sic tu in extrema parte et conclusiom muneris ac negocii tui diligentissimus sis, vt hic tertius annus imperii tui tanquam tertius actus perfectissimus atque ornatissimus esse videatur. [A] Idem ad Atticum libro decimotertio: Etenim haec decantata erat fabula, sed complere paginam volui. [E] Cicero in Catone transfert ad vitam peractam. Quemadmodum et Apuleius libro Floridorum tertio de Philemone• comico loquens Renunciauere•, inquit, Philemonem poetam qui expectaretur, vt in theatro fictum argumentum finiret, iam domi veram fabulam consummasse. Enimuero iam dixisse rebus humanis valere et plaudere. [B] Opinor ad hanc formam pertinere, quod apud Nonium ait Lucilius: Sarcinatoris est• summum suere centonem optime.

[A]

CATASTROPHE FABVLAE

136

880 885 890 LB 84 895

Cuiuslibet exitum rei prouerbiali figura 'catastrophen' vocamus. Porro inter figuras prouerbiales illud admonuimus vnicuique disciplinae atque artificio sua quaedam esse peculiaria vocabula, quae, quemadmodum in sacrorum ceremoniis ac magicis precaminibus fieri consueuit, pene superstitione qua- dam vsurpantur. Ea quoties in aliud quippiam trahuntur, fere prouerbii speciem obtinent velut ex militari disciplina: receptui canere et locum deserere et prima acies et res ad triarios rediit. Ex musica: praeludium pro praefatione aut ingressu negocii. Summa et ima chorda pro clamosa et graui voce et eadem oberrare chorda [B] pro eo, quod est: in eadem re peccare saepius. [A] Porro fabula omnis, vt ostendit Donatus, in treis partes distribuitur: in πρότασιν, ἐπίτασιν, καταστροφήν. Protasis est primus ille tumultus iam quasi gliscens, epitasis turba feruidissima, catastrophe subita rerum commutatio. Vnde Lucianus eleganter exitum euentumque negocii catastrophen appellat cum alias tum in commentario De mercede seruientibus: Ἐπὶ πᾶσι δὴ ἥτις αὐτοῖς ἡ | καταστροφὴ τοῦ δράματος γίνεται, [B] id est Post omnia denique quae illis catastrophe fabulae contingit, hoc est quis exitus seruitii. [A] Et in Alexandro Pseudomante: Τοιοῦτο τέλος τῆς Ἀλεξάνδρου τραγῳδίας, id est Eiusmodi finis tragoediae Alexandri. [E] Idem in vita Peregrini: Αὖθις ὁρῶ γελῶντά σε, ὦ καλὲ Κρόνιε, τὴν καταστροφὴν τοῦ δράματος, [G] id est• Rursus video te, o bone Cronie, ridentem fabulae catastrophen•.

900

[A]

A CAPITE VSQVE AD CALCEM

137

905 910 915 920 925 930

Cum rem totam significamus, a capite vsque ad calcem dicimus. Cuius adagii triplex• esse potest vsus. Aut enim ad corpus referetur aut ad animum aut ad rem, qui duo• posteriores plus obtinent venustatis, nimirum quo plus habent figurae. Ad corpus apud Homerum Iliados ψ: Ἐς πόδας ἐκ κεφαλῆς, id est A capite vsque• pedes. Item Theocritus in Bucolisco:  Καὶ μ᾽ ἀπὸ τᾶς κεφαλᾶς ποτὶ τὼ πόδε συννεχὲς εἶδεν,  id est 251  Me a capite vsque• pedes lustrauit lumine totum. Plautus in Epidico: Contempla, Epidice, / ab vnguiculo ad capillum summum. Horatius: Talos a vertice pulcher ad imos. M. Tullius pro Roscio comoedo: Nonne ipsum caput et supercilia illa penitus abrasa olere malitiam et clamitare calliditatem videntur? Nonne ab imis vnguibus vsque ad verticem summum, si quam coniecturam adfert hominibus tacita corporis figura, ex fraude, fallaciis, mendaciis, totus constare videtur? Ad rem vt apud Aristophanem in Pluto:  Ἄκουε τοίνυν, ὡς ἐγὼ τὰ πράγματα  Ἐκ τῶν ποδῶν ἐς τὴν κεφαλήν σοι πάντ᾽ ἐρῶ,  id est  Audi ergo, quando totum ego negocium  A pedibus vsque tibi ad caput percenseo. [B] Quanquam hic comicus ioci causa praepostere posuit pedes et caput. [A] 252 Diuus Hieronymus in praefatione libri, quem Dierum inscribunt Hebraei: Contuli cum eo a vertice, vt aiunt, vsque ad extremum vnguem. Ad animum hoc pacto poterit transferri: 'Ego tibi mores et ingenium illius, breuiter hominem quantus est a summo, vt aiunt, capillo ad imum vsque calcaneum, depingam'. Quanquam exemplum M. Tullii, quod modo retulimus, magis ad animum quam ad corpus videtur pertinere. Quinetiam diuiditur adagium, cum caput negocii vocamus praecipuum autorem perinde vt et fontem dicimus. Teren- tius: Te• esse huic rei caput. Item apud Graecos: τὸ κεφάλαιον τοῦ πράγματος. Lucianus in Tyrannicida: τῆς τυραννίδος κεφάλαιον, id est tyrannidis caput, et Plato libro De legibus iii.: τὴν τῶν στάσεων πηγήν dixit, id est seditionum fontem. Et: 'ad calcem venire', 'in calce operis', 'in extremo literarum tuarum calce', 'ab ipso exordiri capite', 'a calce ad caput recurrere' atque id genus aliae loquendi formulae, quae passim apud autores obuiae sunt. [B] Plutarchus Aduersus Stoicos: Ἐκ παρόδου καὶ ἀρχῆς ἄχρι κορωνίδος, id est Ab ingressu et initio vsque ad coronidem.

[A]

CVRSV LAMPADA TRADO

138

935 940 945 950 LB 85 955 960 965 970

Cursu lampada trado prouerbialis metaphora pro eo, quod est: partes tuas• quasi successione in alium atque alium transferre. Lucretius:  Et quasi cursores vitai lampada tradunt. De animantibus agit, quae successione propagantur•, vita per vices ab aliis in alia transfusa. M. Varro libro De re rustica iii., [F] cap. xv.: [A] Sed, O Merula, Axius noster ne, dum hoc audit, physicam addiscat, quod de fructu nihil dixi, nunc cursu lampada tibi trado. Quibus verbis significat se alteram sermonis partem Merulae tradere isque in dicendi vicem succedit. Lucretius videtur imitatus Platonem, qui libro De legibus sexto scribit• ciues oportere liberis generandis atque educandis operam dare, vt vitam, quam ipsi a maioribus accepissent, vicissim quasi tedam ardentem• posteris tradant. Eodem pertinet Persianum illud:  Qui prior es, cur me in decursu lampada poscis ? Aristophanes in Ranis:  Λαμπάδα δ᾽ οὐδεὶς οἷος τε φέρειν  Ὑπ᾽ ἀγυμνασίας ἔτι νυνί,  id est  Iam nemo queat gestare facem,  Quod non curant exerceri. Taxat ignauiam atque inertiam ciuium. Quo loco interpres addit in tribus certaminibus solere veteres gestare faces, id est, vt illi dicebant, λαμπαδουχεῖν in Prometheis, in Vulcaniis et Panathenaicis. Porro Prometheus creditur primus hoc ludorum genus instituisse hunc quidem ad modum, vt currentes 253 facem ardentem gestarent. Eam defatigatus proximo in manum dabat. Is item defessus alii ac deinceps alius alii successione tradebant inuicem historiae Prometheae quasi simulachrum repraesentantes, quemadmodum ferulam, qua coelestem ignem exceperat, ne rursus extingueretur, perpetuo motu iactarit in terram deuolans. Huius rei mentionem facit Plato libro De republica primo significans daduchias etiam in honorem Mineruae solere celebrari. Pausanias autem in Atticis ritum horum ludorum describit copiosius. [B] Meminit et Herodotus, sed obiter in Vrania ostendens eum morem a Persis repertum, vt dispositis equis atque cursoribus alius alii mandata velut• lampada traderent, quo• celerius perferri possent. [A] Autor Rhetorices ad Herennium: Non enim, quemadmodum in palaestra qui tedas ardentes accipit• celerior est in cursu continuo quam ille qui tradit, ita melior imperator nouus qui accipit exercitum quam ille qui discedit; propterea quod defatigatus cursu integro facem, hic peritus imperator imperito exerci- 254 tum tradit. Itaque lampadem tradere dicetur, qui iam vel delassatus vel emeritus in alios munus gerendum ab se transfert. Et inuicem lampada tradere, qui, quod ait Terentius, tradunt operas mutuas et aliis alii• vicissim suppetias ferunt.

[A]

PRINCIPIVM DIMIDIVM TOTIVS

139

975 980   c981-984 985 990 995

Ἀρχὴ ἥμισυ• παντός, id est Vrincipium dimidium totius. Hoc adagio significatum est maximam difficultatis partem in aggrediundo negocio sitam esse. [E] Hemistichium est Hesiodi citante Luciano in Hermotimo. Refertur et ab Aristotele libro quinto Politicorum: Ἡ δὲ ἀρχὴ λέγεται ἥμισυ• εἶναι παντός. [A] Plato libro De legibus sexto: Ἀρχὴ γὰρ λέγεται μὲν ἥμισυ• παντὸς ἐν ταῖς παροιμίαις ἔργου, καὶ τό γε καλῶς ἄρξασθαι πάντες ἐγκωμιάζομεν ἑκάστοτε. Τὸ δ᾽ ἐστίν τε•, ὡς ἐμοί γε φαίνεται, πλέον ἢ τὸ ἥμισυ, καὶ οὐδεὶς αὐτὸ καλῶς γενόμενον ἐγκεκωμίακεν ἱκανῶς, id est Nam in prouerbiis quidem initium totius facti dimidium dicitur. Atque illud nimirum recte coepisse• omnes vndique laudibus ferimus. At istud, vt mihi quidem videtur, plus est quam dimidium. Neque quisquam hoc, vbi recte fit, satis pro merito laudarit. Suidas haec ex Marino quodam refert: Γέγονε δὲ ἡμῖν• ἡ ἀρχὴ οὐκ ἀρχὴ μόνον, οὐδὲ κατὰ τὴν παροιμίαν ἥμισυ τοῦ παντός. Αὐτὸ δὲ ὅλον τὸ πᾶν, id est Fuit autem nobis initium illud non tantum initium neque iuxta prouerbium dimidium totius, sed ipsum in solidum• totum. Aristoteles item libro Moralium primo: Principium enim plus quam dimidium totius esse videtur. Horatius in Epistolis:  Dimidium facti, qui coepit, habet: sapere aude. Ausonius:  Incipe, dimidium facti est coepisse, supersit      Dimidium rursum, hoc incipe et efficies. Plutarchus in libello, cui titulus Quo pacto sint audiendi poetae, citat ex Sophocle carmen hoc:  Ἔργου δὲ παντὸς ἤν τις ἄρχηται καλῶς,  Καὶ τὰς τελευτὰς εἰκός ἐσθ᾽ οὕτως ἔχειν,  id est  Negocii cuiusque si bene coeperis,  Et finem item bonum fore probabile est.

1000

[A]

SATIVS EST INITIIS MEDERI QVAM FINI

140

5 LB 86 10 15

Ἀρχὴν ἰᾶσθαι πολὺ λώϊον ἠὲ τελευτήν,  id est  Multo quam finem medicari initia praestat. Refertur a Suida prouerbii loco. In eandem sententiam Theognis:  Ζητῶμεν δ᾽ ἕλκει φάρμακα φυομένῳ,  id est 255  Pharmaca nascenti sunt adhibenda malo. Similiter Persius• [E] satyra tertia: 256  Elleborum frustra, quum iam cutis aegra tumebit,  Poscentes videas•: [A] venienti occurrite morbo. Atque item Ouidius•:  Sero medicina paratur,  Cum mala per longas inualuere• moras. Admonet adagium minore negocio tolli malum statim initio, cum adhuc recens est quam posteaquam inueterauerit. Pueros a vitiis arcendos, dum adhuc tenera ac tractabilis aetas sarciendas protinus offensas, ne in simultatem exolescant. Minima vitanda mala, ex quibus maiora solent pullulascere. Occasiones euitandas, quae mali quippiam pariturae videantur.

[A]

SERERE NE DVBITES

141

20 25

Rusticanum adagium, sed non indignum, quod in hoc volumen referatur: Serere ne dubites. Quo monemur, ne quando pigeat eiusmodi rerum aliquid moliri, a quibus• nihil omnino dispendii, plurimum emolumenti possit pro- ficisci, si non in praesens, certe in posterum, si non nobis, at saltem posteris. Columella• libro De re rustica duodecimo: Quare vulgare illud de arborum positione rusticis vsurpatum: Serere ne dubites. Nam aedificatio nonnunquam exhaurit fructus, negociatio pendet a fortuna neque paucis male cessit. Eundem ad modum ex aliis aliud atque aliud est vel incommodi vel periculi, sed ex arboribus conserendis plurimum capitur commoditatis neque magno tamen impendio constat. Eandem sententiam Vergilius addita figura sic extulit libro Georgicon• secundo:  Et dubitamus adhuc serere atque impendere curam?

30

[A]

TALARIA INDVERE

142

35 40 45

Extat apud M. Tullium prouerbialis allegoria Talaria induere pro eo, quod est: fugam adornare quasique velle quopiam auolare. Sic enim scribit ad Atticum libro decimoquarto: Nemo est istorum qui ocium non timeat. Quare talaria induamus. Sumptum ab Homero, qui Mercurium auolaturum aliquo frequenter adornat talaribus:  Αὐτίκ᾽ ἔπειθ᾽ ὑπὸ ποσσὶν ἐδήσατο• καλὰ πέδιλα,  Ἀμβροσία, χρύσεια, τὰ μιν φέρον ἠμὲν ἐφ᾽ ὑγρὴν  Ἠδ᾽ ἐπ᾽ ἀπείρονα γαῖαν ἅμα πνοιῇς ἀνέμοιο,  id est  Mox vbi iam pedibus talaria subdidit aurea  [C] Pulchraque et ambrosiam spirantia, quae simul illum  Aera per liquidum, simul ampla per aequora vastae  Telluris venti flatu comitante ferebant•. [A] Quem Homeri locum Vergilius veluti interpretans in quarto Aeneidos• 257      Et primum, inquit, pedibus talaria nectit  Aurea, quae sublimem alis siue aequora supra  Seu terram rapido pariter cum flamine portant. Itaque talaria induere dicemus eos, qui parant aufugere. Nam hoc ipsum 'auolare' et 'reuolare' apud M. Tullium pro fugere et redire frequens est.

[A]

TRICAE, APINAE

143

50 55 60 65 LB 87 70

Tricas et apinas vulgo res futiles ac nugatorias dicebant. Martialis:  Quaecunque lusi iuuenis et puer quondam,  Apinasque nostras. Idem alibi: 258  Sunt apinae tricaeque et si quid vilius istis. Vnde et 'tricari' simili figura dicebant• nugas agere. Cicero cum alias tum ad Atticum libro xv.: Tricatur scilicet, vt homo talis. Et rursum Balbus, inquit, tricatur. Adagium ab euentu natum. Nam Tricam et Apinam oppida fuisse quondam Apuliae demonstrat Plinius lib. Naturalis historia iii., cap. xi•. referens Europae sinus, Diomedes, inquit, ibi• deleuit gentes Monadorum Dardo- rumque et vrbes duas, quae in prouerbii ludicrum vertere, Apinam et Tricam. Stephanus ostendit Tricam vrbem fuisse Thessaliae, sortitam id nominis a Trica Penei filia. [B] Nonius Marcellus tricas impedimenta et implicationes interpretatur ἀπὸ τῶν τριχῶν, id est a pilis, quibus inuoluuntur pulli gallinacei. Vnde dictum sit extricare et intricare. Lucilius apud eundem tricones appellat, qui nugis homines• remorentur, et tricinus quaestus pro tardo seu sicco, et Varro tricas Attellanas, nugas impeditissimas. Equidem non negauerim in voce• allusum ad pilos. Caeterum ab oppido dictum prouerbium vero propius est. Plinius | lib. viii., cap. xlviii. ostendit oues laudari solitas breuitate crurum et ventris vestitu; quibus is nudus esset, eas apicas appellauit ceu reiiculas damnatasque.

[A]

CORYCAEVS AVSCVLTAVIT

144

c74-85 75 80 85   c86-96 90 95 100 a100-133 105 110   c111-121 115 120 LB 88 125 130   a133-137 135

Κωρυκαῖος ἠκροάζετο, id est Corycaeus auscultauit. Vbi quis id quod agit conatus dissimulare tamen a curiosis deprehenditur. Vnde natum sit adagium, ex autoribus• asscribam. Corycus mons est Pamphyliae• praecelsus ac portuosus atque ob id piratarum insidiis opportunus, quos ab eo monte Corycaeos vocabant. Hi nouam insidiandi rationem excogitarant. Siquidem dispersi per portus Coryci montis miscebant sese negociatoribus, vt quisque forte appule- rat•, subauscultantes et quid• rerum portarent et quo nauigare destinassent, denique quo tempore decreuissent soluere. Quae simulatque cognouerant, renunciabant piratis, cum quibus societatem maritimorum latrociniorum exer- cebant. Atque ita per occasionem simul• adorti nauigantes spoliabant. Quae res vbi mercatoribus esset comperta, pleraque occultabant ac dissimulabant insidiarum metu. Sed cum ne sic quidem laterent subodorantibus• omnia Corycaeis res in prouerbium abiit: Τούτου Κωρυκαῖος ἠκροάζετο, id est Hunc Corycaeus auscultauit. De re vehementer dissimulata, deprehensa tamen.     Suidas ait Corycon Pamphyliae promontorium esse, cui subiecta sit vrbs Atalea•. Eius vrbis ciues, ne vexarentur ipsi a praedonibus, qui sese in promontorii arcem receptabant, per alios portus dissipati subauscultabant, quinam appulissent et quo tenderent, eaque praedonibus renunciabant. Idem ex Ephoro refert Corycaeos conuenas quospiam fuisse, qui condiderint oppidulum [G] in Lydia• [A] sub cacumine Coryci in mare prospectantis, finitimos Myonesso. Hos solitos sese negociatoribus in portum appellentibus admiscere, quasi negociatores essent• et ipsi mercium aliquid empturi, deinde 259 quae cognouissent Myonessiis renunciabant. Myonessii nauigantes adorieban- tur praedam ablatam aut precia, quibus sese negociatores redimebant, quae Graeci λύτρα vocant, cum Corycaeis• partientes.     At• Stephanus tradit Corycum montem esse altissimum, finitimum Teo Ioniae oppido, cui subiectus sit eiusdem nominis portus. Quo loco meminit et de piratarum insidiis et prouerbio. [G] De Lydiae Coryco sentit et Strabo, cuius verba subscribam ex libro xiiii.•: Πρὶν δὲ ἐλθεῖν ἐπὶ <τὰς>• Ἐρυθράς, 260 πρῶτον μὲν Ἔραι πολιχνών ἐστι Τήιον· εἶτα Κώρυκος, ὄρος ὑψηλὸν•, καὶ λιμὴν ὑπ᾽ αὐτῷ Κασύστης καὶ ἄλλος Ἐρυθραί λιμὴν καλούμενος καὶ ἐφεξῆς πλείους ἕτεροι. Φασὶ δὲ τὸν παράπλουν τοῦ Κωρύκου πάντα λῃστήρια ὑπάρξαι τῶν Κωρυκαίων καλουμένων, εὑραμένων τρόπον καινὸν τῆς ἐπιβουλῆς τῶν πλοϊζομένων· κατ- εσπαρμένους γὰρ ἐν τοῖς λιμέσι τοῖς κατορμιζομένοις ἐμπόροις προσφοιτᾶν καὶ ὠτακουστεῖν, τί φέροιεν καὶ ποῦ πλέοιεν. Εἶτα συνελθόντας ἀναχθεῖσι τοῖς ἀνθρώποις ἐπιτίθεσθαι καὶ καθαρπάζειν· ἀφ᾽ οὗ δὴ πάντα τὸν πολυπράγμονα καὶ κατακούειν ἐπιχειροῦντα τῶν λάθρα καὶ ἐν ἀπορρήτῳ διαλεγομένων Κωρυκαῖον καλοῦμεν, καὶ ἐν παροιμίᾳ φαμέν· 'τοῦ δ᾽ ἄρ'• ὁ Κωρυκαῖος ἠκροάζετο', ὅταν δοκῇ τις πράττειν δι᾽ ἀπορρήτων <ἢ λαλεῖν>•, μὴ λανθάνῃ δὲ διὰ τοὺς κατασκοποῦντας καὶ φιλοπευστοῦντας τὰ μὴ προσήκοντα, id est Priusquam perueniatur Erythras, primum occurrit oppidulum Erae Teium, deinde Corycus mons excelsus atque huic subiectus portus Casystas, mox alius portus dictus Erythrae, dein alii complures. Narrant autem Corycum praeternauigantibus omnia plena latrociniis esse quorundam, quos Corycaeos appellant. Hi nouum insidiarum genus commenti fuerant in nauigantes. Siquidem dispersi per portus negociatores, qui forte appulerant, adibant subausculta- bantque quid rerum ferrent, quo nauigarent; deinde illos in altum reuersos collecti adoriebantur ac spoliabant. Vnde factum est, vt quemuis curiosum, auidum auscultandi quae clanculum et in occulto dicuntur, Corycaeum vocemus prouerbioque dicamus: 'hunc Corycaeus auscultauit', quoties aliquis sibi visus est egisse dixisseue clam, quum tamen non latuerit propter eos, qui subauscultant ac sciscitari student, quae non oporiet. Hactenus Strabo. In cuius verbis non videtur abesse de|prauatio: vna tolletur, si pro λῃστήρια legas λῃστῶν, altera si legas τῶν λάθρα καὶ ἐν ἀπορρήτῳ πραττομένων καὶ διαλεγομένων; sic enim legisse videtur interpres. Itaque quum duae sint ciuitates eiusdem nominis, ad vntranque referunt prouerbium autores. Stephanus ostendit et in Cilicia ciuitatem Corycum esse, quae portu saloque cingitur, vt ait Pomponius Mela, angusto tergore continenti adnexa, cui vicina specus illa multorum literis nobilitata. Iam Cilices piratas fuisse accepimus. Hanc eandem arbitror esse cum ea, quam in Pamphylia ponunt Zenodotus et Suidas, quod Pamphylia Ciliciae sit contigua atque olim bona Ciliciae pars imputabatur in Pamphyliam. Idem Stephanus indicat et insulam fuisse eius nominis. Rursus Cretae promontorium esse Coryciam et eiusdem nominis portum Aethiopiae. [A] Inducunt et comici deum quempiam Cory- caeum exaudientem atque auscultantem quae gerantur, sicuti Menander in Enchiridio, Dexippus in Thesauro apud Suidam, [G] quod tribus verbis attigit et Hesychius indicans corycum Graecis sonare vas coriaceum• aut nauim• aut lanceam. [A] Vsurpat hoc adagium M. Tullius libro ad Atticum decimo•, [E] epistola vltima: [A] Itaque posthac non scribam ad te, quid facturus sim, sed quid fecerim. Omnes Κωρυκαῖοι videntur subauscultare quae loquor.

140

[A]

FORTES FORTVNA ADIVVAT

262145

145

Cicero Tusculanarum quaestionum libro ii.: Fortes enim non modo fortuna adiuuat, vt est in vetere• prouerbio, sed multo magis ratio. Citatur alibi ex Ennio. Vsurpatur in Aeneide Maronis atque adeo passim ab omnibus. Ouidius• [D] Fastorum libro secundo: Audentes forsque deusque iuuat. Idem allusit: [A] Audaces adiuuat ipsa Venus. [D] Rursum T. Liuius belli Macedonici libro iiii.: Fortes fortunam adiuuare aiebant. [A] Admonet adagium fortiter periclitandam esse fortunam; nam his plerunque res prospere cedere. Propterea quod id genus hominibus fortuna quasi faueat, infensa iis, qui nihil audent experiri, sed veluti cochleae perpetuo latent intra testas.

150

[A]

CVRRENTEM INCITARE

146

155 160 165 LB 89 171 175   c175-179 180

Τὸν τρέχοντα ὀτρύνειν, id est Currentem incitare, est adhortari quempiam ad id, ad quod iam suapte sponte tendit. Atque hac figura mitigamus vel praecludi- mus magis offensam admonitionis. Cicero ad Cassium: Vt Caesarem in Italia viderem, sic enim arbitrabamur, eumque• multis honestissimis viris conseruatis ad pacem currentem, vt aiunt, incitarem. Idem ad Quintum fratrem libro secundo: Quare facis tu quidem fraterne, quod me hortaris. Sed me hercle, currentem nunc quidem. Rursus ad Atticum: Quod me hortaris vt eos dies consumam in philosophia explicanda: currentem tu quidem. Idem in Oratore: Facilius enim est currentem, quod aiunt, incitare quam commouere languentem. [B] Plinius ad Cannium: Scio te stimulis non egere; me tamen tui charitas euocat, vt currentem quoque instigem. [A] Ducta est metaphora ab his•, qui cursu certant, quibus acclamatio solet addere velocita- tem. Lucianus ex Homero citat ad Nigrinum: Θάρρει, ὦγαθέ, τοῦτο γάρ τοι τὸ τοῦ Ὁμήρου, σπεύδοντα καὶ αὐτὸν παρακαλεῖς, id est Bono es animo, quandoquidem iuxta Homericum illud hortaris eum, qui ipse sua sponte properet. Extat autem Iliados Θ:  Ἀτρίδη κύδιστε, τί με σπεύδοντα καὶ αὐτὸν  Ὀτρύνεις;  id est  Quid me sponte mea properantem, maxime Atrida,  Extimulas? | Eodem allusit Odysseae ω•:  Ὢς εἰπὼν ὤτρυνε πάρος μεμαυῖαν• Ἀθήνην,  id est  Iamdudum promptam ac cupientem his Pallada dictis  Excitat. Itaque currentem incitamus, cum ad id vocamus aliquem, ad quod• suapte cupiditate fertur ac propendet. Quemadmodum meminit Dion Timotheum cantorem quempiam certa quadam cantione, quae Palladis vocatur, Alexandri Magni animum repente ad belli cupiditatem incitare solitum. Atque incitabat ille quidem, sed sponte currentem vtpote natura sanguinarium et belli 263 sitientissimum. Alioqui Sardanapalum illum πάναβρον, [B] id est mollissimum, [A] iisdem modis haud vnquam commouisset. Terentius in Andria torsit in malam partem omissa metaphora: Age si hic non insanit satis sua sponte, instiga. [I] Huc pertinent illa M. Tullio familiaria 'e cursu reuocare' in principio Topicorum, e cursu ipso reuocauit voluntas tua, et 'in cursu esse' et 'cursum interrumpere'.

185

[A]

CALCAR ADDERE CVRRENTI

264147

190 195 200

Eandem sententiam aliunde ducta metaphora extulit Plinius iunior in epistola quadam ad Pompeium Saturninum: Flagitabas vt tibi aliquid ex meis scriptis mitterem, cum ego id ipsum destinassem. Addidisti ergo calcaria sponte currenti. Translatione sumpta ab equitibus, qui nonnunquam etiam sponte currentibus equis, quo currant celerius, calcar addunt. Ita nobis calcar addit, qui extimulat languentes; addit currentibus, qui cupiditatem ac studium nostrum auget acuitque. Ouidius:  Non opus admisso subdere calcar equo. Sunt autem ferme prouerbiales in totum illae metaphorae: 'Subdere calcar', 'subdere stimulos', quemadmodum et illae: 'iniicere frenum', 'compescere freno', 'reuocare freno'. M. Tullius ad Atticum: Adscribit etiam et quasi calcar admouet. Idem ad eundem libro vi.: Sed alter, vt dixit Isocrates in Ephoro et Theopompo, frenis eget, alter calcaribus. Plato libro• De legibus ix.: [E] Ἄριστ᾽, ὦ Κλεινία, σχεδόν τί με ὥσπερ φερόμενον ἀντικρούσας ἀνέγειρες, id est [A] Opportune me, Clinia, impetu currentem retudisti•. Et illud Ciceronis: E medio cursu reuocauit.

[A]

IN TRIVIO SVM

148

205 210

Ἐν τριόδῳ εἰμὶ λογισμῶν, id est In triuio sum consilii. In eos, qui dubitant quique incerti sunt animi haesitantes quid potissimum eligant. Translatum ab iis, qui faciunt iter et, si quando triuium occurrerit, addubitant quam viam oporteat ingredi. Nam viam pro ratione consilii frequenter apud Graecos autores reperies vt apud Euripidem in Hecuba: Σῶν ὁδὸν βουλευμάτων, id est Tuorum viam consiliorum. Theognis: Ἐν τριόδῳ ἕστηκα, id est In triuio consisto. Alludit huc et Plato libro De legibus septimo vetans ne, si qua res admiranda atque inusitata occurrerit, protinus ad eam amplectendam accurramus, sed perinde quasi ad triuium aliquod venerimus ignari viae, consistamus neque ante pergamus quam peruestigatum sit quo quaeque ducat via, καθάπερ, inquit, ἐν τριόδῳ γενόμενος.

[A]

BIS AC TER, QVOD PVLCHRVM EST

149

215   c216-224 a216-224 220 LB 90 225 230 235

Δὶς καὶ τρὶς τὸ καλόν, id est Iterum ac tertio, quod pulchrum est, subaudi 'dicendum est'. Vsurpatur a Platone [E] cum aliis in locis tum in Philebo: Ἃ καὶ πρότερον ἐμνήσθημεν· εὖ δ᾽ ἡ παροιμία δοκεῖ ἔχειν, τὸ δὶς καὶ τρὶς τό γε καλῶς ἔχον ἐπαναπολεῖν• τῷ λόγῳ δεῖν, id est De quibus et ante meminimus; caeterum bene videtur prouerbio dictum quod egregium sit, id iterum ac tertio in sermone repeti oportere. Idem in Gorgia: Καὶ δὶς γάρ τοι καὶ τρίς φασι καλὸν εἶναι τὰ καλὰ λέγειν τε καὶ ἐπισκοπεῖσθαι, id est Atqui pulchrum aiunt ea, quae pulchra sunt, iterum ac tertio tum | dicere tum considerare. Rursum libro De legibus sexto: Λέγω δὲ 265 καθάπερ εἶπον νῦν δή. Δὶς γὰρ τό γε καλὸν ῥηθὲν οὐδὲν βλάπτει, id est Dico autem quemadmodum modo dicebam. Nam nihil laedit, quod pulchrum sit bis dicere. [A] Lucianus in Dipsadibus citans eundem Platonem Κόρος, inquit, οὐδεὶς τῶν καλῶν, id est Nulla satietas rerum honestarum. Omnino ea vis inest rebus egregiis, vt quo saepius ac pressius inspiciantur, hoc magis ac magis placeant, vt ait Horatius:  Quae si propius stes  Te capiet magis ac decies repetita placebit. Contra quae fucata sunt aut vulgaria, nonnunquam initio arrident nouitate ipsa, mox repetita sordescunt. Quemadmodum Plinius [G] libro decimo- quinto, cap. xiiii.• [A] meminit de syluestri quodam pomi genere, quod 'vnedonem' vocant, propterea quod vnum tantum edi possit•. Est enim 266 inhonorum, vt ait, atque hinc nominis ratio.

[A]

FRATRVM INTER SE IRAE SVNT ACERBISSIMAE

150

c239-241 240 245 250

Si quando simultas inciderit inter fratres, ea solet esse atrocior quam vulga- rium inimicorum. Suppetunt abunde multa ex historicis exempla: Cain• et Abel, Romuli• et Remi, Iacob et Esau. Antonini, Seueri imperatoris filii, in Getam odium vsqueadeo saeuum ac pertinax fuit, vt ne morte quidem illius atrocissima potuerit saturari, quin et in omnes• illius amicos saeuiret. Qua de re fertur adagium idque commemoratur ab Aristotele libro Politicorum septimo: Παρ᾽ οἷς γὰρ ὀφείλεσθαι δεῖν τὴν εὐεργεσίαν ὑπολαμβάνουσιν, πρὸς τῷ βλάβει καὶ ταύτης ἀποστερεῖσθαι νομίζουσιν· ὅθεν εἴρηται· 'χαλεποὶ γὰρ πόλεμοι ἀδελφῶν' καὶ 'οἵ τοι• πέρα στέρξαντες, οἵδε καὶ πέρα μισοῦσιν', id est A quibus, inquit, deberi beneficium existimant, ab iisdem non solum fraudari beneficio, sed insuper laedi se putant; vnde prouerbio dicitur 'acerba enim bella fratrum' et 'qui supra modum amant, iidem et supra modum oderunt•'. Hactenus Aristoteles. Huc respexit Euripides in Iphigenia Aulidensi•:  Δεινὸν κασιγνήτοισι γίγνεσθαι λόγους  Μάχας θ᾽ ὅταν ποτ᾽ ἐμπέσωσιν εἰς ἔριν,  id est  Res dira verbis inuicem altercarier  Dictisque fratres dimicare mutuis,  Si quando lis inciderit aut contentio.

255

[A]

TAVRVM TOLLET, QVI VITVLVM SVSTVLERIT

151

260 265

Adagium in fornice natum, vti videtur, sed quod ad vsum verecundiorem commode torqueri possit, si quando significabimus maiora peccaturum adul- tum, qui puer vitiis minoribus assueuerit. Extat in fragmentis Arbitri Petronii his quidem verbis: Obstupui ego et nec Gitonem verecundissimum puerum sufficere huic petulantiae affirmaui, nec puellam eius aetatis esse, vt muliebris patientiae legem possit accipere. 'Itaque', inquit Quartilla, 'minor est quam ego fui, cum virum passa sum? Iunonem meam iratam• habeam, si me vnquam meminerim virginem fuisse. Nam infans cum paribus inquinata sum et subinde prodeuntibus annis maioribus me pueris applicui, donec ad hanc aetatem perueni'. Hinc etiam puto natum prouerbium illud, vt posse dicatur• taurum tollere, qui vitulum sustulerit. Non absurdum videtur adagium ad Milonis Crotoniatae factum referri•, qui quotidie vitulum aliquot stadiis gestare solitus eundem taurum factum citra negocium gestasse legitur. Atque ita quadrabit in eos, qui paulatim rebus etiam maximis assuescunt.

[A]

VIVORVM OPORTET MEMINISSE

152

270 275 LB 91 280 285   a287-289

Viuorum meminisse oportet. Vetus adagium in eos, qui plurimum de vita defunctis loquuntur, id quod vulgo putant ominosum mortuos in ore habere 267 eosque velut citatos in sermonem adducere. Vnde et M. Varro libro De lingua Latina tertio putat lethum ἀπὸ τῆς λήθης, id est obliuione dictum, quasi in obliuionem abire conueniat, qui vita excesserit, atque in funeribus sic quon- dam a praecone dici solere: Ollus letho datus est. Refertur adagium a Cicerone libro quinto De finibus bonorum et malorum. Vbi cum Piso, deinde Q. Cicero dixissent se vehementer commoueri re|cordatione clarorum virorum ex contemplatione locorum in quibus aliquando viui versati fuissent, et vterque recensuisset, quorum memoria potissimum delectaretur, tum Pomponius Atticus quasi iocans At ego, inquit, quem vos vt deditum Epicuro insectari soletis, sum multum equidem cum Phaedro, quem vnice diligo, vt scitis, in Epicuri hortis, quos modo praeteribamus, sed veteris prouerbii admonitu viuorum memini; nec tamen Epicuri licet obliuisci, si cupiam, cuius imaginem non modo in tabulis nostri familiares, sed etiam in poculis et anulis habent. Hactenus Cicero. [E] Plautus item in Trucu- 268 lento•:  Dum viuit, hominem noueris; dum mortuus est, quiescas•. [F] At nunc vulgus ne beneficium quidem amicorum meminit, quum Thaletis dictum iure celebretur oportere non minus absentium amicorum quam praesentium memores esse•.

290

[A]

CVM LARVIS LVCTARI

153

295 300 305

Cum laruis luctari dicuntur ii, qui vita defunctos insectantur maledictis, qua re nihil esse potest indignius ingenuo viro. Suidas Aristophanem citat, qui scripserit:  Παῦε, παῦ᾽, ὦ δέσποθ᾽ Ἑρμῆ,  Νεκρὸν γὰρ ὄντα τὸν Κλέων᾽ ἐλοιδόρει,  [B] id est  Compesce, compesce•, here Mercuri,  Mortuo enim Cleoni conuiciatus est. [A] Lucianus in Sectis: Σκιομαχῶσι, πρὸς ὑμᾶς ἀπόντας, id est Vmbraticam pugnam aduersus vos• absentes pugnant. Sentit autem de mortuis et absentibus. Meminit huius Plinius in praefatione Historiae mundi ad hunc modum: Nec Plancus illepide, qui cum diceretur Asinius Pollio orationes in eum parare, quae ab ipso aut liberis post mortem Planci aederentur, ne respondere posset: Cum mortuis non nisi laruas luctari. Quo dicto sic repercussit illos, vt apud eruditos nihil impuden- tius videretur. Aristoteles in Rhetoricis citat Platonem ex Politia, qui scripserit eos, qui mortuos allatrarent, videri similes catellis, qui lapides iactos morde- rent, ipsos qui laesissent non attingerent.

[A]

IVGVLARE MORTVOS

154

310 315

Huic simile videtur Iugulare mortuos pro eo, quod est: insectari defunctos et pugnare cum iis, qui iam extincti sint. Translatum a bellis, in quibus ignauum ac ridiculum sit prostratos atque interfectos iugulare, [C] rursus cum viuis congredi, forte. [A] Refertur a Laertio in Menedemo. Is Bionem, cum diuinos studiose insectaretur, ait iugulare mortuos nimirum iam explosos et omnium sententia reprobatos. Aristophanes ἐν Ὄρνισιν scripsit Τοὺς τεθνηκότας ἀπο- κτείνειν, id est Defunctos occidere. Fiet lepidior metaphora si paulo longius detorqueatur. Vt si quis dicat eum iugulare mortuos, qui librum impugnet a nullo non damnatum aut disputet aduersus sententiam omnium suffragiis iam olim reiectam aut si quis vituperet rem omnibus per se detestatam.

[A]

CYGNEA CANTIO

155

320 325 330 LB 92 335 340 345 350

Κύκνειον ᾆσμα, id est Cygnea cantilena. Refertur inter Graecanica prouerbia. Notatur et ab Aeliano in opere De naturis animalium prouerbii vice. Conuenit 269 in eos, qui supremo vitae tempore facunde disserunt aut extrema senecta suauiloquentius scribunt, id quod fere• solet accidere scriptoribus, vt postrema quaeque minime sint acerba maximeque mellita, videlicet per aetatem matu- rescente eloquentia. Porro cygnos instante morte mirandos quosdam cantus aedere, tam omnium literis est celebratum quam nulli vel compertum vel creditum. [B] Nam Lucianus negat se vel vidisse cygnos, cum in Pado flumine• nauigaret. Aelianus addit cygnos non canere nisi flante zephyro vento, quem Latini Fauonium dicunt. [A] Martialis:  Dulcia defecta modulatur carmina lingua,      Cantator cygnus funeris ipse sui. Neque desunt philosophi, qui huius rei causam etiam addere• conantur 270 affirmantque id accidere propter spiritus per collum procerum et angustum erumpere laborantes. Diuus Hieronymus• in quodam laudans senilem eloquen- tiam commemoratis aliquot scriptoribus | Hi omnes•, inquit, nescio quid cygneum vicina morte cecinerunt. [B] Idem in epitaphio Nepotiani: Vbi est ille ἐργοδιώκτης• noster et cygneo canore vox dulcior. [A] Nos item in epigrammate quodam, [C] quod olim ex tempore lusimus, ad nunquam satis laudatum studiorum omnium Moecenatem•, Guilelmum archiepiscopum Cantuariensem:  [A] Vates videbis exoriri candidos,  Adeo canoros atque vocaleis, vti  In alta• fundant astra cygneum melos,  Quod ipsa et aetas posterorum exaudiat. [D] Meminit adagii et Athenaeus libro Dipnosophistarum xiiii. ex autore Chrysippo referens quendam adeo impense delectatum fuisse dicteriis, vt cum esset a carnifice trucidandus, dixerit se velle mori decantata cygnea cantione sentiens, opinor, dictum aliquod salsum, quod simul atque proloquutus esset, non contaretur emori. [I] M. Tullius praefans in librum De oratore tertium de L. Crasso ita loquitur: Illa tanquam cygnea fuit diuina hominis vox et oratio; quam quasi expectantes post eius interitum veniebamus in curiam, vt vestigium illud ipsum, in quo ille postremum institisset, contueremur.

[A]

NESTOREA ELOQVENTIA

156

355 360 365

Consimilem ad modum• Nestoris Pyliorum ducis facundia in prouerbium abiit, si quando senilem suauiloquentiam• significamus. Nam huic Homerus vt tria secula, ita plus quam• mellitam quandam facundiam affingit. Sic enim ait in Iliados α:  Τοῖσι δὲ Νέστωρ  Ἡδυεπὴς ἀνόρουσε, λιγὺς Πυλίων ἀγορητής,  Τοῦ καὶ ἀπὸ γλώσσης μέλιτος γλυκίων ῥέεν αὐδή,  id est  Post hos assurgit Pylius dux ille disertus  Nestor, cuius ab ore fluit vox melle liquenti  Dulcior. Quem locum imitans Theocritus autore Plutarcho scripsit in Bucolicis:  Οὕνεκά οἱ γλυκὺ μοῦσα κατὰ στόματος χέε νέκταρ,  id est  Propterea quod in os illi praedulce camoena  Infudit nectar. Huc spectat et Horatianum illud: Fidis enim manare poetica mella / te solum.

[A]

LEPOS ATTICVS. ELOQVENTIA ATTICA

271157

370 375 380

Inter reliquos Graeciae populos lepos quidam et festiuitas quasi vernacula ac peculiaris adest Atticis, adeo vt et in prouerbium abierit Atticus lepos, Attica eloquentia, pro summa. Terentius in Eunucho:  Dixin' in hoc Atticam esse eloquentiam? cum insulsum atque inuenustum militem rideret. Diuus Hieronymus ad Pammachium, Iouinianum, vt opinor, irridens Haec est•, inquit, Plautina eloquentia, hic lepos Atticus et Musarum, vt dicitur, eloquio comparandus. Quanquam illud de Musarum eloquio ad M. Varronis elogium de Plauto celebratum respicit, qui dixit Musas ipsas, si Latine loqui voluissent, Plautino ore fuisse locuturas. Huc allusit et Lucianus in libello De mercede seruientibus: Κἂν εἴ τι σολοικίσαντες τύχωσιν, αὐτὸ τὸ τῆς Ἀττικῆς καὶ τοῦ Ὑμηττοῦ, id est Quod si quando quid etiam rustice dixerint, hoc ipsum mere Atticum atque ab Hymetto 272 profectum videri volunt. Est autem Hymettus mons Atticae, mellificio nobilis. Vnde et mel Atticum et Hymettia mella. [B] Quae praecipua fuisse testatur et Martialis• in Xeniis:  Hoc tibi Thesei populatrix misit Hymetti  Pallados• a syluis nobile nectar apis.

385

[A]

MANDRABVLI MORE RES SVCCEDIT

158

c387-389 390 LB 93   c393-396 395 400 405

Ἐπὶ Μανδραβούλου χωρεῖ τὸ πρᾶγμα, id est Res Mandrabuli ordine succedit, hoc est indies in peius labitur. Inde natum, quod Mandrabulus quidam cum thesaurum reperisset, primum auream ouem posuit Iunoni Samiae, proximo anno argenteam, tertio aeream. Lucianus De mercede seruientibus: Ἀλλὰ χαίρεις γε καὶ σεαυτὸν ἐξαπατᾷς καὶ ἀεὶ τὰ μέλλοντα βελτίω γενήσεσθαι νομίζεις. Τὸ δὲ ἔμπαλιν ἢ σὺ ἤλπισας γίγνεται καὶ ὡς ἡ παροιμία φησίν, ἐπὶ Μανδραβούλου χωρεῖ τὸ πρᾶγμα, καθ᾽ ἑκάστην, | ὡς εἰπεῖν, ἡμέραν ἀποσμικρυνόμενον• καὶ εἰς τοὐπίσω• ἀναποδίζον, id est Tu tamen vtcunque gaudes tibique ipsi imponis semperque credis meliora futura, quae sequentur, atqui• id contra quam speraras euenit planeque iuxta prouerbium ad morem Mandrabuli tibi negocium procedit, dum in singulos, vt ita dixerim, dies fit minus ac deterius atque in tergum retrocedit. Alciphron in epistola quadam: Καὶ κατὰ τὴν παροιμίαν ἐπὶ τὰ Μανδραβούλου χωρεῖ τὰ πράγματα, id est luxtaque prouerbium ad exemplum Mandrabuli res succedunt. Non intempestiui- ter itaque dicetur• in eos, qui in deterius abeunt. Quemadmodum Menedemus apud Plutarchum: permultos• Athenas venire studii causa, principio sapientes, deinde philosophos, postea rhetoras, postremo idiotas euadere. Nec alienum fuerit hic nobilem illam Platonis sententiam adscribere ex libro De legibus primo: Τὸ νικᾶν αὐτὸν αὑτὸν• πασῶν νικῶν πρώτη τε καὶ ἀρίστη, τὸ δὲ ἡττᾶσθαι αὐτὸν ὑφ᾽ ἑαυτοῦ πάντων αἴσχιστόν τε ἅμα καὶ κάκιστον, id est Si quis ipse seipsum vincat, omnium victoriarum tum prima tum optima est. Rursum ipsum seipso inferiorem esse•, omnium et turpissimum est et grauissimum•. [C] Vincit enim seipsum, qui proficit in melius, at seipso inferiorem euadere est deteriorem reddi.

[A]

MATVRE FIAS SENEX•

159

410 415

[B] Mature fias senex, si diu velis esse senex. [A] Latinorum prouerbium, quo monemur, vt integra adhuc aetate desistamus a laboribus iuuenilibus ac valetudinis curam agere incipiamus, si velimus esse viuaci ac• diuturna senecta. Nam senectutis sors ocium et quies. Vsurpatur a Catone Maiore apud Ciceronem. Neque enim, inquit, vnquam assensus sum veteri illi laudatoque prouerbio, quod monet mature fieri senem, si diu senex esse velis. Hoc quanquam Catoni non probatur, homini duro quique sibi nec extrema senecta remittendis laboribus indulserit, tamen audiendum nobis, maxime si de vitiis iuuentae sentias, puta libidine, bibacitate, turbulentia vitae, quae nisi quis mature reliquerit, aut 273 nunquam perueniet ad senectam aut breuem habiturus est senectam.

420

[A]

SENIS DOCTOR

160

425 430 435 440

Γεροντοδιδάσκαλος, [B] id est Senis doctor. [A] Citatur saepicule titulus hic a Nonio Marcello inter titulos fabularum Varronis, quem dubium non est prouerbialem esse, sicuti sunt alii plerique. Conuenit in eum, qui in re sera atque intempestiua frustra sumit operam. Siquidem vt est iuuenta docilis atque in quemuis habitum sequax, ita senecta intractabilis, tarda atque obliuiosa. Proinde Theognis:  Μὴ με δίδασκ᾽•, οὔτοι τηλίκος εἰμὶ μαθεῖν,  id est  Ne doceas me aetas iam facit indocilem•. Euripides in Bacchis: 274  Γέρων γέροντα παιδαγωγήσω σ᾽ ἐγώ,  id est  Senem senex et ipse te erudiuero. [B] Atque hic quidem versus inuentus est in Sophoclis Philocteta, quem celebrem ac prouerbialem fuisse testatur Gellius libro Noctium decimotertio. [E] Varro titulum suum sumpsisse videtur ex Euthydemo• Platonis, vbi Socrates narrat Connum praeceptorem suum, a quo senex fidibus canere didicit, ludibrii causa a pueris vocatum fuisse γεροντοδιδάσκαλον. Ad hanc sententiam pertinet• quod dixisse ferunt Diogenem: Νεκρὸν ἰατρεύειν καὶ γέροντα νουθετεῖν ταὐτὸν εἶναι, id est Mortuo mederi et senem admonere idem esse. Quanquam inutilis est sententia, quae senes deterret a discendis iis, quae nescire turpe est.

[A]

SENIS MVTARE LINGVAM

161

LB 94 445 450 455 460 465 470

Cum ad omnem disciplinam tardior est senectus tum potissimum ad discen- dam linguam, quae facultas maxime pueris a natura data est. Quapropter etiam vulgo compertissimum pueros facile quamuis expri|mere linguam, contra natu grandiores aut non assequi aut parum feliciter imitari. Inde prouerbium Senis mutare linguam de frustra atque intempestiue laborantibus. Diuus Hieronymus praeloquens in quatuor Euangelia Pius, inquit, labor, sed periculosa praesumptio, iudicare de caeteris ipsum ab omnibus iudicandum, senis mutare linguam et canescentem mundum ad initia retrahere paruulorum. Quo significatur adultam aetatem ad omnia minus esse tractabilem quam rudes illos ac teneros annos, id quod eleganti metaphora dictum est a Nasone:  Quae praebet latas arbor spaciantibus vmbras,      Quo posita est primum tempore virga fuit•.  Tunc poterat manibus summa tellure reuelli,      Nunc stat in immensum viribus aucta suis. Quare tunc formandi mores, cum mollis adhuc aetas, tunc optimis assuescen- dum, cum ad quiduis cereum est ingenium. Nam posteaquam annis iam ceu diriguit animus, et vix dediscimus quae perperam didicimus, et quae nesci- mus, non sine maximo negocio nobis inculcantur. Neque haec dixerim, vt adultiores a discendo deterream, cum nulla sit aetas ad discendum sera, sed vt pueros ad discendi studium acuam. Ne hoc quidem praetermittendum, quanquam vulgo iactatum: 'Senex psittacus negligit ferulam'. Adagii sensus tametsi per se non est obscurus, tamen magis liquebit ex Apulei verbis, quae sunt in libro Floridorum secundo de psittaco: Quae rusticum nostrum sermonem cogitur aemulari, ferrea clauicula caput tunditur, imperium magistri vt persentiscat. Haec ferula discenti est. Discit autem statim pullus vsque ad duos aetatis suae annos, dum facile os vti conformetur, cum tenera lingua vti conuibretur. Senex autem captus et 275 indocilis est et obliuiosus. Hactenus Apuleius. [C] Indicat et Plinius libro decimo, capite quadragesimosecundo miram esse docilitatem huic aui, verum non nisi primis duobus vitae annis. [A] His finitimum est quod vulgo quidem, attamen haudquaquam ineleganter dicitur, serum esse canes vetulos loris assuefacere.

[A]

CASCVS CASCAM DVCIT

162

475 480 485 490

Neque longe hinc dissidet illud, quod Varro refert libro De lingua Latina tertio: Cascus cascam• ducit, quoties similis similem delectat, vetulus vetulam, deformis deformem, barbarus barbarum, improbus improbum. Nam antiqui- tus cascum dicebatur, quod nos vetus appellamus, idque vt autor est idem Varro, lingua Sabinorum, quae in Oscam vsque linguam radices egerit, qua 276 casnar senex dicitur, eoque Ennium, vt Oscae linguae peritum, scripsisse:  Quam primum casci populi genuere Latini. Cascos Latinos priscos appellat M. Tullius Tusculanarum quaestionum libro primo: Itaque vnum illud erat insitum priscis illis, quos appellat cascos Ennius. Citat autem Varro adagium tanquam a Manilio quodam profectum, qui dixerit non esse mirum, si cascum casca duxisset, quoniam is canoras faciebat nuptias. Videtur esse iocus in anum vetulo nuptam allusumque ad vocem casci perinde quasi deducatur a canendo. Refertur ibidem epigramma Papinii cuiusdam, quod scripsit• in adulescentem nomine Cascam:  Ridiculum est cum te Cascam tua casca dicit. Opinor adulescentem duxisse vetulam, proinde absurdum videri, quoties casca, id est vetula, maritum iuuenem veluti suo ipsius nomine Cascam vocaret. [F] Fortasse prouerbii iocus ad priscum nuptiarum morem spectat•, quem refert Plutarchus in Problematis: qui deducebant sponsam in domum sponsi, iubebant his verbis alloqui: Vbi tu Caius, ego Caia•.

[A]

ΔΙΣ ΔΙΑ ΠΑΣΩΝ

163

495 LB 95 500 505 510 515 520 525   c526-540 530 535 540 545   c549-552 550 LB 96 555 560   c561-564 565 570   c573-576 575 580   c584-591 585 590 595 600 605 LB 97 610 615 620 625 630 635 640 645

Δὶς διὰ πασῶν [B] id est Bis per omnia. [A] Hoc prouerbio discrimen ingens ac longissimum interuallum significabant. Vnde quae pugnantissima inter sese viderentur totoque dissidere genere, ea δὶς διὰ πασῶν inter se• discrepare dicebant. Lucianus [F] in libro De conscribenda historia•: [A] Καὶ τὸ τῶν μουσικῶν δὴ τοῦτο, δὶς διὰ πασῶν ἐστὶ πρὸς ἄλληλα, hoc est Denique iuxta musicorum prouerbium, δὶς | διὰ πασῶν interuallo sese mutuo respiciunt. Idem in Apologia: Ἀλλὰ μοι ἐκεῖνο ἐννόησον, ὡς πάμπολυ τὰ τοιαῦτα διαφέρει, ἐς οἰκίαν τινὸς πλουσίου ὑπόμισθον παρελθόντα δουλεύειν καὶ ἀνέχεσθαι ὅσα μοί φησι τὸ βιβλίον, ἢ δημοσίᾳ πράττοντά τι τῶν κοινῶν καὶ ἐς δύναμιν πολιτευόμενον• ἐπὶ τούτῳ παρὰ βασιλέως μισθοφορεῖν. Διελθὼν δὴ καὶ ἰδίᾳ καταθεὶς ἑκάτερον σκόπει· εὑρήσεις γὰρ τὸ τῶν μουσικῶν δὴ τοῦτο, δὶς διὰ πασῶν τὸ πρᾶγμα, καὶ τοσοῦτον ἐοικότας ἀλλήλοις τοὺς βίους, ὅσον μόλυβδος ἀργύρῳ καὶ χαλκὸς χρυσῷ καὶ ἀνεμώνη ῥόδῳ• καὶ ἀνθρώπῳ πίθηκος. Μισθὸς μὲν γὰρ δὴ κἀκεῖ κἀνταῦθα καὶ τὸ ὑπ᾽ ἄλλῳ τάττεσθαι, τὸ δὲ πρᾶγμα παμπόλλην ἔχει τὴν διαφωνίαν, id est Quin illud mihi iam considera, quam maximo haec inter sese discrimine distare, videlicet in opulenti cuiuspiam aedes adscriptum seruire seruitutem et ea omnia perferre, quae libellus ille meus commemorat, et publice populi negocium gerentem ac pro virili rempublicam administrantem hoc nomine ab imperatore salarium accipere. Age, perpende haec et vntrunque per se priuatimque contemplare. Reperies nimirum iuxta illud musicorum prouerbium δὶς διὰ πασῶν negocio• discrimen inesse. Et has duas vitae rationes tantum inter se conuenire, quantum affinitatis est plumbo cum [B] argento, aeri cum• [A] auro, anemonae cum rosa, homini cum simia. Nam merces quidem accipitur et illic, quemadmodum hic quoque et vtrobique contingit, vt alii subiectus pareas. Caeterum 277 ipsius negocii non mediocris est dissonantia. Hactenus Lucianus.     Adagium, vt is etiam indicauit, ex arte musica mutuo sumptum est. Nam Macrobius commentario in Somnium• Scipionis secundo quinque species harmoniarum commemorat: διὰ τεσσάρων, διὰ πέντε, διὰ πασῶν, διὰ πασῶν καὶ διὰ πέντε et δὶς διὰ πασῶν. Ex compositis harmoniis διὰ τεσσάρων et διὰ πέντε constituitur διὰ πασῶν, cui nominis hoc inditum est, quod absolutam reddat symphoniam, vt mihi videatur huc etiam illud respicere prouerbium, quod alio loco commemorabimus• ἅπαντ᾽ ὀκτώ•. Similiter Plutarchus et quicunque veterum vel apud Graecos vel apud Latinos de musicae disciplina conscripse- runt, harmoniarum metam figunt in ea, quae vocatur δὶς διὰ πασῶν. Boetius 278 item libro De musica primo tradit antiquitus harmonicam rationem hepta- chordo duntaxat constitisse, hoc est fidibus septem, quarum ima ὑπάτη dicebatur, summa νήτη•. Deinde alias chordas adiicientibus aliis ita creuit vocum numerus, vt ad duplicatum heptachordum perueniretur. Atque hic progrediendi finis futurus videbatur, nisi quod ipsa symphoniarum ratio μέσην illam, quae in heptachordo locum nomini congruentem obtinuerat et vtroque ad extremam relata chordam harmoniam διὰ τεσσάρων aedebat, desiderare videretur. Hac igitur adiecta et in suum immissa locum ad quindecim chordas peruentum est, quarum extremam alteram προσλαμβανόμενον dixere, alteram νήτην ὑπερβολαῖον. Ita fit, vt μέση vtroque relata reddat harmoniam διὰ πασῶν•, rursum extremarum vtralibet ad μέσην relata eandem constituat harmoniam. Porro summa relata ad imam symphoniam reddat, quam vocant δὶς διὰ πασῶν, propterea quod hac, qua dixi ratione bis complectatur eam harmoniam, cui nomen διὰ πασῶν. Quoniam autem hac fini constitit harmonica ratio nec vlterius procedere licuit, tractum est in popularem sermonem, vt quae longissimo discrimine inter se dissita essent, ea δὶς διὰ πασῶν distare dicerent perinde quasi dicas adeo seiuncta, vt magis seiungi non queant. Cui similli- mum illud: ἐκ διαμέτρου, id est ex diametro.     Verum quoniam velut imprudentes nostrique, pene dixerim, obliti paulo altius musicam ingressi sumus quam operis instituti ratio postulabat, libet obiter et illud subnectere, quod equidem arbitror nec admodum vulgo cognitum nec iniucundum scitu fore. Etenim cum haec meis illinirem• commentariis, forte fortuna superuenit Ambrosius Leo Nolanus, philosophus huius tempestatis eximius et in peruestigandis disciplinarum mysteriis in- credibili quadam diligentia solertiaque praeditus, neque vero mediocriter exercitatus euoluendis et excutiendis vtriusque linguae scriptoribus. Is igitur posteaquam scri|bentibus nobis interuenisset, recitatis iis, quae iam scripseram, 'Vereor', inquam, 'Ambrosi, ne vulgus hoc musicorum huic adagio nostro, δὶς διὰ πασῶν, negocium facessat obstrepatque ac prorsum δὶς διὰ πασῶν a mea discrepet sententia, quippe qui non dubitarint• harmoniarum limitem vel ad vigesimum vocis gradum proferre. Quare tu Problematum autor et musices non modo scientissimus, verumetiam peritissimus, hoc mihi paucis, nisi molestum est, expedias velim, quam ob causam antiquitas tantopere metuerit vltra decimamquintam chordam vel tantillum progredi, vt etiam prouerbio res ea iactata fuerit; aut qui factum sit, vt hi neoterici non vereantur tanto spacio symphoniarum proferre pomeria• praeteritisque veterum metis et, quemadmodum dici consueuit ὑπὲρ τὰ ἐσκαμμένα• πηδῶντες, non vereantur etiam ad vigesimam chordam procedere'. Ad quae ille familiariter arridens, 'Nae• tu', inquit, 'homo 280 es plus satis diligens, vt quem hoc quoque solicitum habeat•, quid cantorum συμπόσια de tuis sentiant adagiis. Quanquam ad propellendas musicorum calumnias vnus ille sat erat clypeus, te vetus adagium referre. Id vtique conueniebat cum veterum musicorum, a quibus ductum est, ratione quadrare. Verumtamen vt tibi magis quam illis faciam satis, quid ego super hac re vel obseruarim vel sentiam, paucis accipe.     Principio quae res commouerit recentiores musicos, vt antiquitatis limites praeterierint, ipsi sane viderint. At equidem duplicem video causam, quam ob rem antiquitas in δὶς διὰ πασῶν consistendum duxerit. Primum quod ipsa natura videatur hanc symphoniarum veluti metam praestituisse, quippe quae modum hunc humanae tribuerit voci, vt ad decimumquintum modo gradum intendatur, vltra quem si quis conetur progredi, non iam illa vox genuina, sed coacta factitiaque et gannitus magis quam vox videatur. Rursus si altius nitaris• eam deprimere, protinus a ratione vocis in screatum quempiam degeneret. Proinde cum vbique conueniat artem quoad licet naturae respon- dere, non abs re• mihi videntur veteres iisdem cancellis circumscripsisse rationem artis, quibus natura vocem humanam• circumscripserat. Satis erat ad persuadendum haec, opinor, causa, quanquam altera magis vrget. Ea est huiusmodi: Scis esse apud Boetium libro De musica iiii. harmoniam musices non ratione tantum, verum et sensu perpendi oportere. Quapropter Ptole- maeus apud hunc, quo dixi libro, Pythagoricorum quorundam sententiam reiicit, qui in diiudicandis harmoniis plurimum tribuerint rationi, minimum sensui, cum dicerent sensum semina modo quaedam cognitionis• ministrare, at ratione perfectam constare scientiam. Rursum Aristoxeni refellit opinionem, qui plus satis tribuerit sensibus, perpusillum autem rationi, cum musicam harmoniam ita temperatam esse oporteat, vt neque sensui ratio refragetur neque sensus rationi reclamet. Neque dissentit a Ptolemaeo Aristoteles secundo Physicorum libro negans musicam mere mathematicam esse, sed partim ratione, partim sensibus constare. Quod fieri nequaquam potest, si semel vltra decimamquintam intentionem•, hoc est δὶς διὰ πασῶν, processum fuerit. Nihil autem vetat ratio, quominus vel ad millesimum vsque tonum progrediare, recurrentibus subinde videlicet iisdem harmoniis, quas complec- titur διὰ πασῶν. Neque secus hic procedere liceat quam fit in numeris arithmetices, vbi non aliter agnoscitur ἡμιόλιος in duodecim millibus et octo millibus quam in quatuor et sex. Caeterum harmoniae sensus vltra decimam- quintam vocem velut euanescit iamque non magnopere refert, quae sit harmoniae ratio, quam non approbat sensus et ideo non approbat sensus, quia non euidenter percipit. Porro quominus percipiat, interuallum aequo longius in causa est. Rationis vis in immensum se porrigit, at e diuerso sensus corporis admodum angustis limitibus cohibetur. Quod enim accidit in oculo- rum sensu, vt, si longius aequo semota sint ea in quae fertur videndi vis, obtundatur ac deficiat visus, | eoque magis deficiat, quo maiore distent interuallo: id multo magis accidit aurium sensui, quippe minus agili quam 281 oculorum. Iam vero quod vsu venit sensibus in percipiendis iis quae obiiciun- tur•, idem vsu venit animo per sensum diiudicanti.     Si colorem colori propius admoueas et, quemadmodum Graeci dicunt, πορφύραν παρὰ• τὴν πορφύραν, nonne protinus dignoscit ex collatione sensus, quantum alter ab altero discrepet aut alteri cum altero conueniat? Itidem si vocem voci vicinam auribus exhibeas, incunctanter diiudicant, quae sit alterius cum altera vel concordia vel discordia; sin plus iusto dissitas in- teruallo, mox incipit anceps esse iudicium. Porro quemadmodum citius hebeta- tur aurium sensus quam oculorum, itidem citius obtunditur illarum quam horum iudicium, propterea quod altera res ex altera pendeat. Id ita esse non est cur pluribus argumentis confirmem, cum protinus ipsum experimentum fidem vnicuique facere possit. Pulsa chordam quampiam in organo simulque tange, quae sit ab hac octaua, statim rationi suffragans sensus• plene percipiet harmoniam et absolutissimam esse suo quoque comprobabit calculo. Rursum pulsata quapiam simul moue aliam, quae sit ab illa decimaquinta, statim et percipiet et approbabit sensus symphoniam agnoscens eam, quam paulo ante senserat in διὰ πασῶν. At vero si tacta ima moueris ab hac decimamnonam, nihil quidem obstrepit ratio, quominus sit• harmonia, quae fuerat in διὰ πασῶν cum διὰ πέντε, verum auris acceptis vocibus non perinde percipit harmoniae rationem. Quod nisi sensus certos quosdam terminos haberet, intra quos 282 certum illius et exploratum iudicium sepiretur, nihil te vetuerit, si libeat, vel vsque ad χιλιάκις διὰ πασῶν symphoniam procedere. Neque enim ratio quicquam offenditur numero, modo eandem agnoscat analogiam. Verum corporis sensibus natura suos quosdam limites praescripsit, vltra quos pro- gressi sensim iam incipiunt quasi caligare hallucinarique neque iam certo sicuti solent, sed ceu per nebulam, vt aiunt, ac per somnium iudicare. Non conueniebat autem, vt cuius incertum esset iudicium, id ad artis praecepta traheretur. At quoniam vltra decimumquintum vocis gradum veteres intel- lexerunt euanescere iudicium aurium, ibi metam harmoniarum figendam esse iudicarunt, ne merito quis illud tuum adagium obiicere posset: Ἀφανοῦς μουσικῆς οὐδὲν ὄφελος, [B] id est• Occultae musices nulla est vtilitas. [A] Iam igitur neoterici, qui contra veterum autoritatem vltra summam chordam τετράχορδον adiecere, ad imam item adiecta vna, non perinde flagitium fecissent, si in decimanona chorda terminassent harmoniarum progressum, propterea quod hac• ima ad summam relata, si non auribus, certe rationi perfectam sympho- niam repraesentat. Atqui in vigesima neque sensus est harmoniae neque harmonia perfecta. Quare nihil est, Erasme, quod adagio tuo vllam metuas calumniam'.     Haec cum mihi tum argute tum admodum probabiliter ab Ambrosio meo dicta viderentur nec ea quidem admodum aliena a prouerbii ratione, libuit his meis lucubrationibus• adiungere futurum auctarium, haudquaquam, vt arbi- tror, ingratum lectori non omnino fastidioso.

650

[A]

VBI TIMOR, IBI ET PVDOR

164

655

Ἵνα δέος, ἔνθα καὶ αἰδώς, id est Vbi timor, ibi et pudor. Prouerbialis sententia, quae hodieque vulgo manet, cui similis illa Terentiana Omnes deteriores sumus licentia. Et maxima pars hominum formidine fustis a malefactis temperat. Plato libro De legibus quinto: Ἡ δὲ ἄδεια• ἀναισχυντίαν ἐνέτεκεν, id est Audacia vero parit impudentiam. Ἄδειαν autem vocant, cum abest metus. [D] Idem• in Euthyphrone citat ex poeta quopiam; est enim hemistichion carminis heroici:  Ἵνα γὰρ δέος, ἔνθα καὶ αἰδώς,  id est  Vbi enim timor, et pudor illic. [H] Suidas indicat esse Epicharmi.

660

[A]

FORAS CARES, NON AMPLIVS ANTHISTERIA

165

LB 98 665 670 675   c675-681 680 685

Θύραζε Κᾶρες, οὐκέτ᾽ Ἀνθιστήρια, |  id est  Cares foras, peracta enim Anthisteria. Dici consueuit, vbi quis semper eadem sibi sperat commoda aut idem semper licitum fore credit, quod aliquando pro temporis ratione fuerit permissum. 283 Veluti si quis semel expertus cuiuspiam liberalitatem, subinde redeat aliquid muneris petens, aut cum pueri permissam sibi ad tempus feriandi ludendique facultatem vltra tempus prorogant. Originem prouerbii tradunt ad hunc modum. Atheniensibus mensis quidam Anthisterion appellabatur, quod is plurimos flores progigneret. In hoc festa quaepiam agebantur et conuiuia liberiora, quemadmodum in Saturnalibus fieri consueuit apud Romanos, in quibus et seruis accumbere licebat feriatis interim ab opere. Exactis autem feriis cum iam ad solitas operas reuocarentur, hoc pacto dicebant heri: Foras Cares, non iam amplius• Anthisteria. Cares autem seruos appellabant, quod ea gens mercenariis operis quaestum factitaret, velut omnium serui quicunque con- duxissent. Sunt qui dicant Cares olim Atticae regionis partem obtinuisse, Athenienses autem, cum Anthisteriorum• solennitatem agerent, solere Cares in ciuitatem atque in domos receptos ad festi communionem admittere. Deinceps• peracto• solennitatis tempore, si quos e Caribus offendissent in vrbe cessantes, 284 per iocum dicebant:  Θύραζε Κᾶρες, οὐκέτ᾽ Ἀνθιστήρια,  id est  Exite Cares, acta enim Anthisteria. Sonat autem ea vox Graeca, perinde quasi dicas 'Floralia' Latine, quorum licentia multorum literis notissima est. [B] Non diuersum est quod ait Seneca in ludicro in Claudium scripto: Non semper erunt Saturnalia. Nam Saturnalibus seruis quoque libertas erat.

[A]

FVRES CLAMOREM

166

690

Οἱ φῶρες τὴν βοήν•, id est Fures clamorem, subaudiendum 'timent' aut 'sense- runt'. Quadrabit in eos, qui sibi conscii metuunt, ne deprehendantur, aut qui peracto• maleficio fugitant pauitantque. Habet autem hoc cum omnis malefacti conscientia tum praecipue furti, vt hominem trepidum reddat ac lucifugam. Vnde est et in Hebraeorum• sententiis impium vel persequente nullo fugere. Huc allusit Vergilius:  Et cum clamarem, quo nunc se proripit ille ?  Tityre, coge pecus, tu post carecta latebas.

695

[A]

FVNICVLVM FVGIVNT MINIATVM

167

700   c700-706 705 710

Τὸ σχοινίον φεύγουσι τὸ μεμιλτωμένον,  id est  Vitant sinopi collitam restim rubra. Apte dicetur, vbi quis properat officio suo fungi non ex animo, sed ne in mulctam incidat. Carmen sumptum• ex Aristophane, cuius interpres et item Suidas huiusmodi ferme commemorant. Atheniensium magistratus variis modis conati sunt efficere, vt populus quam maxime frequens ad concionem ventitaret. Obiectis enim repagulis quibusdam vias reliquas occludebant, quae non ducerent ad forum, tum merces tollebant ex• mercatu, ne quid hac gratia ibi cessaretur, denique funem pararant rubro colore, quem μίλτον•, [B] id est interprete Plinio minium (vocant Latini nonnulli cinabarirri) [A] appellant, oblitum. Hoc• duo ministri publici populum cingentes agebant in concionem. Studebat quisque funiculum effugere, propterea quod quisquis colore notatus appareret contagio funis, is mulctam• pendere cogebatur. Vnde qui notam metuunt, eos eleganter dicemus φεύγειν τὸ σχοινίον μεμιλτωμένον•, [B] id est fugere funiculum miniatum.

[A]

FORTVNATIOR STROBILIS CARCINI

168

715

Εὐδαιμονέστερος Καρκίνου• Στροβίλων, id est Fortunatior Carcini Strobilis. Ironia prouerbialis in infelicem et improbum. Carcinus poeta quispiam fuit, cuius filii 285 dicti sunt Strobili ab Aristophane, quos et γλυκυτραχήλους vocat•, id est dulciceruicos. Iocus autem sumptus est a nominum allusione. Nam Graece Carcinus cancrum, Strobili cochleas significant. Vtrunque genus distortum ac foedum. [C] Adagium recensetur apud Suidam [G] et Zenodotum•; [E] extat apud Aristophanem in Pace. |

LB 99

[A]

FESTO DIE SI QVID PRODEGERIS

286169

720 725

Plautus in Aulularia sub persona senis Euclionis:  Festo die si quid prodegeris,  Profesto egere liceat, nisi peperceris. Schema prouerbiale. Admonet autem, ne in sumptibus solennibus ita profusi simus, vt non suppetat quo feramus quotidianos. Nam festi dies vel sacris offerendis vel diurnis epulationibus vel ludis in honorem deorum vel feriis obseruandis celebrabantur: profesti ad rei priuatae publicaeque administratio- nem concedebantur. Accommodabitur non perperam et in eos, qui iuuenes rem prodigunt esurituri senes quiue intempestiue profundunt postea deside- raturi.

730

[A]

FELES TARTESSIA

170

735

Γαλῆ Ταρτησσία, id est Feles Tartessia. De magnis et ridiculis dicebatur. Tartessii• sunt in Iberia, apud quos feles maximae nasci dicuntur. Fortasse non inepte dicetur et de rapacibus. Aristophanes in Vespis:  Ὥσπερ με γαλῆν κρέα κλέψασαν  Τηροῦσιν ἔχοντ᾽ ὀβελίσκους,  id est  Nunc me• vti felem rapta carne  Obseruant gestantem verua. Item Lucianus, cum ait ἁρπακτικώτεροι τῶν γαλῶν, [B] id est rapaciores felibus, [A] nimirum et ipse felium significat rapacitatem vulgo notam fuisse.

740

[A]

FERRE IVGVM

171

745 750

Plautus in Curculione: Iamne fert iugum? De puella percunctatur quispiam, num iam per aetatem virum reciperet. Id enim significari satis arguunt ea, quae sequuntur: Tam a me pudica est, quasi soror mea sit. Horatius in Odis de puella nondum viro matura:  Nondum subacta ferre iugum valet  Ceruice, videlicet indicans, vnde ducta sit translatio, nimirum a iuuenco, cui nondum suppetunt vires, vt in ducendo aratro pares operis vices sustineat. Nam et coitus duorum ex aequo negocium est, itidem vt in iugo. Vnde dictum etiam coniugium.

[A]

FELI CROCOTON

172

755 760

Γαλῇ κροκωτόν, id est Feli crocoton, subaudiendum 'das' aut 'addis'. Dici solitum, quoties honos additur indignis et quos haudquaquam decet. Aut cum 287 datur quippiam iis, qui munere non norunt vti, veluti si quis a Musis alienissimo bellissimum donaret librum. Crocoton vestis genus est rotundae ac fimbriatae, qua diuites vtebantur matronae. [B] Apud Nonium in dictione richa refertur inter vestes delicatas et crocoton. Sic enim arbitror legendum: mollicinam, crocotam, chirodotam•, richam. Ac teste Plutarcho quidam Herculem pingebant κροκωτοφόρον Omphalae• seruientem. [A] Sumptum adagium ab apologo Stratidis, quem alio loco narrauimus. Porro vox haec γαλῆ felem ne significet, an mustelam, an quem vulgo catum appellant, quoniam inter eruditos controuersum esse video, relinquo aliis iudicandum.

[A]

MVSTELAM HABES

173

765 770

Γαλῆν ἐχεις, id est Mustelam habes. In eum quadrat, cui omnia sunt inauspicata tanquam fatis ac diis iratis, vt aiunt. Olim creditum est hoc animal inauspica- 288 tum infaustumque esse iis, qui haberent domique alerent, vt non admodum dissideat ab illis: Equum habet Seianum et Aurum habet Tolosanum. Vnde nunc etiam apud quasdam gentes, nominatim apud Britannos, infelix omen habetur, si cum paratur venatio aliquis mustelam nominet, cuius etiam occursus vulgo nunc habetur inauspicatus. Adagium refertur a Diogeniano.

[A]

FASTVOSVS MAXIMVS

174

LB 100 775

Κόμπος Μάξιμος, id est Fastuosus Maximus. In eum dicebatur, qui sibi plus satis arrogasset in sapientia. | Sumptum a moribus Maximi cuiuspiam arrogan- tis et sibi immodice placentis. In nonnullis exemplaribus inuenio κομπᾶς Μάξιμος. Graecis κόμπος arrogantiam insolentiamque significat, vnde κομπεῖν καὶ κομπάζειν. Proinde• et Euripides: Γλώσσης τε κόμποι, id est Linguaeque fastus. Recensetur et hoc in Diogeniani collectaneis.

[A]

E MVLTIS PALEIS PAVLVM FRVCTVS COLLEGI

175

780	Ἐκ πολλῶν ἀχύρων ὀλίγον καρπὸν συνήγαγον, id est Ex multis paleis parum fructus collegi, id est multo labore non multum emolumenti sum consecutus [C] aut e verboso sermone paululum bonae sententiae percepi•, ex ingenti volu- mine• minimum doctrinae retuli. [A] Translatum ab excussoribus tritici.

[A]

OPORTET REMVM DVCERE QVI DIDICIT

176

785 790

Δεῖ κώπην ἐλαύνειν μαθόντα, id est Oportet remum impellere eum, qui didicerit. Vnumquenque decet eam artem exercere, quam antea doctus sit. Refertur a Plutarcho in commentariolo, cui titulus Ὅτι διδακτὸν ἡ ἀρετή. Idem admonet Horatianum illud in Arte poetica:  Ludere qui nescit, campestribus abstinet armis,  Indoctusque• pilae disciue trochiue quiescit,  Ne spissae risum tollant impune coronae;  Qui nescit, versus tamen audet fingere. Quin et hodiernis temporibus huiusmodi vulgo iactatur adagium: Qui lusus non nouit legem, abstineat.

[A]

EX IPSO BOVE LORA SVMERE

177

795 800 805

Ἐκ τοῦ βοὸς τοὺς ἱμάντας λαμβάνειν, id est Ex ipso boue lora sumere, dicuntur qui, quo laedant• quempiam, id ab ipso quem laedunt accipiunt. Veluti si quis versibus incesseret eum, a quo carminis componendi rationem didicisset, aut tyrannus pecuniam extorqueat a ciuibus, qua satellitium ad opprimendam ciuitatem alat, [C] aut si quis rhetorices praesidiis rhetoricen oppugnaret. [A] 289 Metaphora sumpta• ab agricolis, qui lora caedunt e boum tergoribus, quibus boues vinciunt. Plutarchus in commentario, cui titulus Ὅτι οὐκ ἔστι ζῆν ἡδέως: Τί ἂν λέγοι τις; ἀρκεῖ γὰρ ἡ φύσις τῆς σαρκὸς ὕλην ἔχουσα νόσων ἐν ἑαυτῇ καὶ τοῦτο δὴ τὸ παιζόμενον 'ἐκ τοῦ βοὸς τοὺς ἱμάντας' λαμβάνουσα τὰς ἀλγηδόνας ἐκ τοῦ σώματος, id est Quid igitur dixerit quispiam? Satis est ipsa corporis natura morborum materiam in se• continens ac iuxta quod ioco dici solet 'tanquam ex ipso boue lora' sumens ita ex ipso corpore dolores.

[A]

EX VNO OMNIA SPECTA

178

810

Ἐξ ἑνὸς τὰ πάνθ᾽ ὅρα, id est Ex vno omnia specta. Vergilius item: Et crimine ab vno / disce omneis. Admonet adagium ex vnius euentus experimento reliquorum similium coniecturam oportere facere. Refertur a Suida. [F] Tametsi is ostendit in eos dictum, qui perperam ex vno quopiam aestimant omnia. Legit enim non ὅρα, sed ὁρᾷ. Veluti si quis vnum Gallum expertus perfidum iudicaret omnes esse tales.

[A]

EX ASPECTV NASCITVR AMOR

290179

815 820 825 LB 101 830

Ἐκ τοῦ εἰσορᾶν γὰρ γίγνεται ἀνθρώποις ἐρᾶν,  id est  Amor ex videndo nascitur mortalibus. Senarius prouerbialis admonens oculos amorem potissimum conciliare. Non enim amatur incognitum, ex conuictu nascitur• amor mutuus. Et oculi praecipue sunt ad amandum illices. In his enim peculiaris animi sedes. Et in his aiunt poetae cupidinem excubantem sua iacula mittere. Maro velut indicauit adagium cum ait:  Vt vidi, vt perii, vt me malus abstulit error. Rursum in Georgicis: Vritque videndo / foemina. Item apud Terentium Chaerea• visa duntaxat virgine, quam impotenter coepit ardere. Iuuenalis prodigii loco refert de caeco amante:  Qui nunquam visae flagrabat amore puellae. Legimus philosophos quosdam, et inter hos Democritum, sibimet oculos ademisse tanquam omnium malarum cupiditatum autores. Quapropter pio- rum | hominum est meminisse haudquaquam esse tutum videre, quod non licet concupiscere. Prouerbii meminit Diogenianus.

[A]

E SVBLIMI ME DERIDES

180

835

Ἀφ᾽ ὑψηλοῦ μου καταγελᾷς, id est E sublimi me derides. De eo, qui cum fastu ridet• quempiam ac despectim. Translatum ab iis, qui ex aedito loco verba faciunt. Vnde et despicere dictum a Latinis pro contemnere, quod quisquis in eminenti loco est, is veluti tutior negligit eum, qui stat in humiliore loco.

[A]

EXTRA LVTVM PEDES HABES

181

840	Ἐκ τοῦ πηλοῦ πόδας ἔχεις, id est Extra lutum pedes habes, hoc est• emersisti e periculo aut extra periculum constitutus es. A viatoribus sumptum. Simile illi: Ἔξω βέλους, [B] id est Extra iaculum. [A] Et in luto dicuntur haesitare, qui molestis inuoluuntur negociis, vnde se nequeant explicare.

[A]

EX VMBRA IN SOLEM

182

845

Ex vmbra in solem educere est rem prius abditam et ociosam in publicum et in communem vitae vsum deducere•. Translatum ab athletis, quibus mos solis et pulueris patientia confirmare corporis robur. Delicatorum autem est in vmbra latitare. Venustius fiet, si ad animi rem torqueatur, veluti si quis dicat philosophiam a Socrate ex vmbra in solem esse productam. Exempla passim apud scriptores obuia.

[A]

EXCVBIAS AGERE IN NAVPACTO

291183

850 855

Φρουρῆσαι, ἐν Ναυπάκτῳ, id est Excubare Naupacti•. Achiui capta Naupacto Pausaniam excubiis custodiaeque praefectum interfecerunt autore Theo- pompo. Vnde res in iocum vulgi videtur abiisse aduersus eos, qui pereunt ignauia sua aut qui munus odiosum ac plenum discriminis administrant. Refertur a Zenodoto. [C] Suidas effert ad hunc modum: Φρουρήσεις ἐν Ναυπάκτῳ, id est Excubabis Naupacti. Is adfert et aliam adagionis originem. Quum• iis, qui Naupactum praesidio tuebantur, perpusillum salarii dependere- tur atque illi plurima quae ad rem pertinebant, emerent, militari ioco iactatum est, vt apparet, in eos, qui frustra sudarent quosque sua spes frustraretur. [A] Naupactus autem Aetoliae ciuitas, quam tum Philippus obtinebat, [F] a compingendis nauibus dicta, quod illic Heraclidae primum nauim extruxerint.

860

[A]

DEVOTIONIS TEMPLVM

292184

865 870   c870-871   c872-874 875

Ἀρᾶς ἱερόν, id est Execrationis templum. In eos dicebatur, qui crebris execratio- nibus vti consueuerunt. Qui mos nunc vulgo plerisque plurimum improban- dus, vt nihil dicant, nisi diras admisceant deuotiones et imprecamina vel ipso horrenda auditu. Erant autem antiquitus etiam publicae quaedam detestatio- nes, velut apud Athenienses in eum, qui viam non monstrasset erranti; in quarum locum Christianis successit ea, quam vocant excommunicationem. Item deuotiones• hostium, quarum meminit Macrobius et Horatius in Odis:  Diris agam vos•, dira deprecatio      Nulla expiatur victima. [F] Hesychius indicat templum execrationis fuisse Athenis, cuius meminerit Aristophanes in Horis; dici porro de graui calamitate. Alibi, ni fallor, nobis dictum est de execrationibus tragicis, quas Diogenes philosophus iocabatur sibi occurrisse, quod viueret ἀνέστιος, ἄπολις, ἄπατρις, ἀχρήματος, ἄστατος καὶ ἐφημερόβιος, [G] id est carens domo, ciuitate, patria, pecunia, nullam habens certam sedem et in diem viuens•. [A] Prouerbium refertur a Diogeniano.

[A]

EXPERTES INVIDENTIAE MVSARVM FORES

185

LB 102 880

Ἄφθονοι Μουσῶν θύραι, id est Candidae Musarum ianuae. De his• dictitatum, qui literaturam suam candide libenterque impertiunt aliis et ad docendum prompti propensique sunt. Neque male congruet etiam in dociles | iuxta id, quod alibi commemorauimus, Ἀνεῳγμέναι Μουσῶν θύραι, id est Apertae Musarum ianuae.

[A]

EVRYBATIZARE

186

885   c887-901 890 895 900 905

Εὐρυβατεύεσθαι, id est Eurybatizare, est improbis vti moribus. Eurybatus, ex Cercopibus vnus, fuit insignitae improbitatis homo. Huius meminit Lucianus in Pseudomante: Ὑπὲρ τοὺς Κέρκωπας, ὑπὲρ τὸν Εὐρύβατον ἢ Φρυνώνδαν ἢ Ἀριστόδημον ἢ Σώστρατον, id est Vltra Cercopas, vltra Eurybatum aut Phrynon- dam aut Aristodemum aut Sostratum. Neque vero vnus duntaxat huius nominis fuit, infamis versutia morumque improbitate; nam et Ephesius quidam Eurybatus fuit, qui cum a Croeso• cum multa pecuniarum vi missus esset, vt exercitum contraheret, ad Cyrum defecit, vt autor est Ephorus. Alii malunt ad Eurybatum• referre, qui fuisse perhibetur alter e Cercopibus, vt dixi. Duris ad Eurybatum refert Vlyssis socium. Nicander prodidit Eurybatum quendam Aeginensem fuisse longe versutissimum scelestissimumque. Neque vero de- sunt, qui dicant hoc nomine furem fuisse quempiam astutia singulari. Is cum deprehensus captusque seruaretur, custodes in conuiuio animi causa iusserunt, vt ostenderet, quibusnam modis consueuerit domos conscendere. Cumque illum initio renuentem scilicet, tanquam inuitus facturus esset, rogarent instantius ac vix tandem persuasissent, ille aptatis spongiis ac stimulis fer- reisque retinaculis, quas ἐγκεντρίδας Graeci vocant, parietem coepit conscen- 293 dere. Porro suspectantibus illis et artificii nouitatem admirantibus Eurybatus prehenso laqueari per tegulas aufugit, priusquam illi domum circumire potuerint. Atque hunc ad modum delusis custodibus periculum euasit. Meminit huius et Eustathius in primum Iliados admonens eam vocem ambigue pronunciari Εὐρύβατον καὶ Εὐρυβάτην, dictam• autem παρὰ τὸ εὐρὺ βάζειν•, quod late grassaretur. Itaque peculiariter conueniet in eum, qui depre- hensus arte quapiam elabitur.

[A]

FACIVNT ET SPHACELI IMMVNITATEM

294187

910 915 920

Καὶ σφάκελοι ποιοῦσιν ἀτέλειαν, id est Faciunt et sphaceli immunitatem. Athenis celebratum prouerbium de his, qui quouis praetextu quod volunt assequun- tur. Natum aiunt ab euentu huiusmodi. Pisistratus tyrannus decimas exigebat ab Atheniensibus eorum, quae in agris prouenissent. Itaque cum aliquando obambularet videretque senem quendam in saxis quibusdam, hoc est loco petricoso, laborantem, rogabat quosnam fructus inde colligeret. At is respon- dens 'Dolores', inquit, 'et sphacelos atque horum decimas exigit Pisistratus'. Porro tyrannus admiratus hominis libertatem decimas Atheniensibus remisit. Ea res in vulgi sermonem abiit etiam sphacelos immunitatem parere. Sphace- lus autem morbi genus est•, quod ex immodica defatigatione solet accidere. Quidam putant esse tormina articulorum, quidam ossium tabem. [B] Theo- phrastus libro De causis plantarum quinto demonstrat et• plantarum radicibus vitium accidere, quod ab hominum morbo σφακελισμός appelletur. Adagium recensetur a Suida. [F] Hesychius indicat quemlibet dolorem grauem sphace- lum dici.

[A]

ET MEVM TELVM CVSPIDEM HABET ACVMINATAM

188

925 930

Ipsissimam prouerbii speciem habet, quod scriptum est apud Homerum Iliadis Υ• sub Hectoris persona:  Ἐπεὶ ἦ καὶ ἐμὸν βέλος ὀξὺ πάροιθεν,  id est  Telum quando meum quoque cuspide acuta est•. Recte vtemur, quoties fatebimur nos inferiores quidem esse, verum non deesse• tamen, quo queamus nocere. Cui simile Vergilianum illud: Et nostro sequitur de vulnere sanguis. Item illud apud Ouidium:  Et mihi sunt vires, et mea tela nocent.

[A]

IGNAVI VERTITVR COLOR

189

LB 103 935 940 945 950

Τοῦ κακοῦ τρέπεται χρώς, id est Ignaui vertitur color. Plutarchus in Causis naturalibus•, problemate Quam ob rem polypus colorem mutet, hoc tanquam pro|uerbio iactatum adducit: Διὸ καὶ λέλεκται τοῦ μὲν κακοῦ τρέπεται χρώς, id est Ignaui vertitur color. Nam id accidit in metu, vt vultus exalbescat, maxime timidis, videlicet sanguine ad vitalia refugiente. [C] Plusculum accedit veneris, si ad animum transferatur, veluti si dicas philosophum nihil omnino formi- dare eorum, quae vulgus horret: Τοῦ μὲν• γάρ τε κακοῦ τρέπεται χρώς, [H] id est Vertitur ignaui sane color. [C] Porro prouerbium natum est ex Homericae Iliados Ν. Carmen sic habet:  Τοῦ μὲν γάρ τε κακοῦ τρέπεται χρὼς ἄλλυδις ἄλλῃ,  Οὐδέ οἱ ἀτρέμας ἧσθαι ἐρητύετ᾽ ἐν φρεσὶ θυμός,  Ἀλλὰ μετοκλάζει καὶ ἐπ᾽ ἀμφότερους πόδας ἵζει, 295  Ἐν δέ τέ οἱ κραδίη μεγάλα στέρνοισι πατάσσει  Κῆρας οἰομένῳ, πάταγος δέ τε γίγνετ᾽• ὀδόντων·  Τοῦ δ᾽ ἀγαθοῦ οὔτ᾽ ἂρ τρέπεται χρὼς οὔτε τι• λίην  Ταρβεῖ,  id est  Vertitur ignaui color euariatque subinde,  Nec mens certa manet, verum huc illucque vacillat,  Ac migrans e corde pedes in vtrosque residit.  Palpitat• et valide cor ei praecordia subter  Fata putanti animo, occipiunt quoque stridere dentes;  Contra forti nec variat color at• neque valde  Horrescit.

955

[A]

AD CONSILIVM NE ACCESSERIS ANTE QVAM VOCERIS

190

960

Μὴ πρότερον εἰς βουλὴν παρέλθῃς, πρὶν ἂν κληθείης, id est Ad consilium ne accesseris prius quam voceris. Haec sententia, quae nunc nomine Catonis celebra- tur, prouerbialis fuisse videtur vel Plutarcho teste, cuius haec verba sunt libro 296 Συμποσιακῶν primo: Ἄτοπος μὲν οὖν, ἔφη, καὶ παροιμιώδης Μενέλαος, εἴ γε σύμβουλος ἐγένετο μὴ παρακεκλημένος, id est Ridiculus igitur, inquit, et prouerbio obnoxius Menelaus, siquidem consultor factus est non accersitus. Nisi quis mauult haec ad illam referre paroemiam:  Ἄκλητοι δειλοὶ ἀγαθῶν ἐπὶ δαῖτας ἰόνται. Quod alias referemus.

965

[A]

IVCVNDISSIMA NAVIGATIO IVXTA TERRAM, AMBVLATIO IVXTA MARE

191

970 975

Plutarchus primo Symposiacôn libro veluti vulgo iactatum citat: Πλοῦς μὲν ὁ παρὰ γὴν, περίπατος δὲ ὁ παρὰ θάλατταν ἥδιστος, id est Nauigatio iuxta terram, rursum ambulatio, quae fit iuxta mare, iucundissima est. Recte torquebitur ad eam sententiam, vt dicamus ita demum esse iucundissimum vnumquodque, si diuersi generis admixtu temperatum adhibeatur, veluti si in lusibus nonnihil eruditionis aspergas, rursum in studiis aliquid ludicrum admisceas. Similli- mum est huic, quod ex Philoxeno poeta citat idem in commentario, quem inscripsit Quomodo sint audiendi poetae: Τῶν κρεῶν τὰ μὴ κρέα ἥδιστά ἐστι καὶ τῶν ἰχθύων οἱ μὴ ἰχθύες, id est Ex carnibus, quae carnes non sunt suauissimae, item ex piscibus, qui non sunt pisces. Itidem philosophia admixta poematis magis delectat et poesis admixta philosophiae magis capit animum.

[A]

CVPIDINVM CRVMENA PORRI FOLIO VINCTA EST•

192

980 985 LB 104 990 995

Πράσου φύλλῳ τὸ τῶν ἐρώτων δέδεται βαλάντιον•, id est Porri folio amorum vincta est crumena. Refertur eodem in loco quem modo citauimus, sed praestat ipsius verba subscribere: Ὂ δ᾽ ἄν• τις μάλιστα θαυμάσειεν, φειδωλὸς ἀνὴρ καὶ μικρο- λόγος ἐμπεσὼν εἰς ἔρωτα καθάπερ εἰς πῦρ σίδηρος ἀνεθεὶς καὶ μαλαχθεὶς ἁπαλὸς καὶ ὑγρὸς καὶ ἡδίων, ὥστε τουτὶ τὸ παιζόμενον μὴ πάνυ φαίνεσθαι γελοῖον ὅτι πράσου φύλλῳ τὸ τῶν ἐρώτων δέδεται βαλάντιον. Ἐλέχθη δὲ καὶ ὅτι τῷ μεθύειν τὸ ἐρᾶν ὅμοιόν ἐστί· ποῖει γὰρ θερμοὺς καὶ ἱλαροὺς καὶ διακεχυμένους, id est Quodue vel maxime miretur aliquis, vir parcus et sordidus simul ac in amorem inciderit, non aliter quam igni impositum ferrum fit mollior ac tener, len|tus ac suauior, vt non vsquequaque deridiculum videatur illud, quod ioco populari dicitur: cupidinum crumenas porri folio vinctas esse. Dictum est autem ob eam causam, quod amor adsimilis sit ebrietati. Reddit enim calidos et hilares et effusos. Plutarchus itaque sentire videtur prouerbium alludere ad porri naturam, cuius vis est calefacere•, ciere vrinam, iritare venerem, mouere menses et aluum inflare, quemadmodum docet Dioscorides libro ii. Suidas ostendit hoc adagium dictum de iis, qui per amorem immoderatos faciunt sumptus luxuque indulgent, quemadmodum solent in comoediis amantes. [B] Plutarchus in libello, quem inscripsit Ἐρωτι- κόν, hoc quoque inter caeteras cupidinis siue amoris laudes commemorat, quod e sordido splendidum, e parco liberalem, e tristi ciuilem, e timido 297 audacem reddit hominem. [A] Proinde cupidinis loculi porri folio vincti dicuntur, quod facile soluantur vel quod admodum fragile sit porri folium vel quod huius genuina vis soluere corpus ac mouere.

1000

[A]

QVEM FORTVNA PINXERIT

193

5

Ὃν ἡ• τύχη μέλανα γράψει, τοῦτον οὐ πᾶς χρόνος δύναται λευκᾶναι, id est Quem fortuna nigrum scripserit, hunc non vniuersum aeuum candidum reddere potest, hoc est 298 cui fortuna refragatur, huic quicquid tentauerit, infeliciter cedet•. [B] Allusum est ad nigros et albos calculos suffragiorum. Recensetur in collectaneis Apostolii.

[A]

QVI MORI NOLIT ANTE TEMPVS•

194

10   c10-13 15 20

Athenaeus in Sermonibus conuiuialibus de Sybaritis huiusmodi refert prouer- bium: Ὁ βουλόμενος ἐν Συβάρει μὴ πρὸ μοίρας ἀποθανεῖν οὔτε δυόμενον οὔτε ἀνίσχοντα τὸν ἥλιον ὁρᾶν δεῖ, hoc est Qui non velit apud Sybaritas ante diem fatalem mori, eum haud oportet• solem conspicere nec occidentem nec orientem. Hoc ideo vulgo iactatum scribit, quod Sybaritarum ciuitas in humili loco ac velut in conualle sita fuerit, vt aestatis tempore mane pariter ac vesperi frigus immensum sentirent, meridie intolerandum ardorem. [E] Cicero libro De finibus bono- rum secundo docet idem dictum in quosdam Asotos, cui genti nomen inditum est a luxu vitae. Nam sub solis occasum erant ebrii, mane stertebant. Columella in prooemio Rerum rusticarum vsurpat in ganeones, qui noctes libidinibus et ebrietate, dies somno• vel ludo consumunt. Mox deinde, inquit, vt apti veniamus ad ganeas, quotidianam cruditatem Laconicis excoquimus et exusto• sudore sitim quaerimus noctesque libidinibus et ebrietatibus, dies ludo vel somno• consumimus. Ac nos dicimus fortunatos, quod nec• orientem solem videmus nec occidentem.

[A]

BARBAE TENVS SAPIENTES

195

25 30

Ἐκ πώγωνος σοφοί, καὶ ἀπὸ πώγωνος σοφισταί, καὶ ἀπὸ πώγωνος φιλόσοφοι, id est Barbae tenus sapientes et sophistae et philosophi. Sic appellabantur qui praeter barbam et pallium nihil haberent philosophi. Vsurpatur aliquoties apud Plutarchum in Symposiacis. Huc allusit Horatius, cum ait: Iussit sapientem pascere barbam. Lucianus item subinde iocatur in philosophorum τὸν βαθύν πώγωνα, [B] id est profundam barbam. [A] In Eunucho Bagoas ait: 'Si philosophum oporteat ex barba metiri, hircos primam laudem ablaturos'. Similiter Martialis:  Propendet mento nec tibi barba minor. Recte torquebitur in hos, qui vniuersam vitae sanctimoniam non in animo neque in moribus, sed in cultu constituunt.

[A]

INTER LAPIDES PVGNABANT NEC LAPIDEM TOLLERE• POTERANT

196

LB 105 35   c39-42 40 45

Plutarchus quartae decadis Symposiacae primo pro|blemate: Ἰδὼν δὲ τὸ παιδίον ἅμα τῷ Φίλωνι τὸν νέον ἄρτῳ χρώμενον ἄλλου δὲ μηδενὸς δεόμενον, 'ὦ• Ἡράκλεις', ἔφη, 'τοῦτο ἄρα ἦν τὸ λεγόμενον· ἐν δὲ λίθοις ἐμάχοντο, λίθον δ᾽ οὐκ ἦν ἀνελέσθαι', id est Vbi vero videret ministrum puerum vna cum Philone vtentem pane neque praeterea quicquam requirentem: 'Papae•', inquit, 'hoc nimirum erat illud, 299 quod vulgo dici solet: [E] Pugna erat in saxis neque saxum tollere quibant'. Apparet dictum in eos, qui praesenti commodo non fruantur• vel ob ignauiam vel ob peruersam de rebus opinionem, vt qui vel saxum grauentur ex aceruo tollere, quo repellant aduersarium•. Refertur idem carmen apud Athenaeum libro decimo et aliud subiicit veluti consimilis sententiae:  Δίψῃ δ᾽ ἐξώλλυντο•, ὑδωρ δ᾽ ὕπερεῖχε γενείου,  id est  Deperiere siti superante ad labra liquore.

[A]

IN ALIO MVNDO

300197

50 55 60 65

Ὡς ἐν ἄλλῳ κόσμῳ, id est• Tanquam in alio mundo. Schema prouerbiale est, quo nunc etiam vulgus vtitur de iis, qui longe lateque dissident a moribus aliorum aut quibus omnia noua videntur aut qui longe dissiti sunt a patria. Plutarchus in Symposiacis: Τὸ δὲ τῶν Ἑλλήνων γένος ἔκφυλον ὅλως καὶ ἄποικον ἡμῶν, ὥσπερ ἐν ἄλλῳ τινὶ κόσμω γεγονότων καὶ ζώντων•, id est At Graecorum genus prorsus alienum ac peregrinum a nobis, velut in alio quopiam mundo natorum ac viuentium. Non dissimili figura dixit Horatius in Odis: Quid terras alio calentes / sole mutamus?. Et Macrobius in praefatione Saturnalium: Nisi sicubi nos sub alio ortos coelo Latinae linguae vena non admittet. Cum enim coelum sit omnibus commune, figuratum sit necesse est sub alio coelo nasci. Et de campis Elysiis• apud Vergilium: Solemque suum, sua sydera norunt. 'Suum' dixit tanquam a nostro diuersum. Item Claudianus:  Sunt altera nobis  Sydera, sunt orbes alii lumenque videbis  Purius. Rursum Vergilius in Bucolicis:  Et penitus toto diuisos orbe Britannos. Solet autem hoc vsu venire plerisque mortalibus, vt, si quando noui hospites in regionem longule a suo nido dissitam peruenerint, nihil non horreant, non stupeant, non admirentur perinde quasi in alium delati orbem.

[A]

PISCIS REPOSITVS

198

70 LB 106 75   c78-80 80

Ἀποκείμενος ἰχθύς, id est Repositus piscis, in prouerbium abiisse videtur aduersus eos, qui nihil seruant in posterum•. [B] Nam pisces olim in deliciis erant. Et prudentis est e cibis semper aliquid habere sepositum, quo subitum excipiat hospitem, nec Achillem Homericum imitari, ad quem cum accedunt oratores aut Priamus domum inanem ac famelicam offendunt. Videtur autem sic efferendum adagium: Τὸν ἀποκείμενον ἰχθὺν οὐ δεῖ ἐς τὸ μέσον ἕλκειν, id est Piscem repositum non oportet in medium retrahere. [A] Plutarchus in Sym|posiacis: Ἐγὼ δὲ γελάσας, 'ἐκεῖνον δέ', εἶπον•, 'ὦ ἑταῖρε, τὸν ἐκ τῆς παροιμίας ἀποκείμενον ἰχθὺν οὐχ ἑλκόμενον• εἰς μέσον μετὰ τῆς Πυθαγορικῆς χοίνικος•', id est At ego ridens 'quin illum', inquam, 'de quo prouerbium fertur, repositum piscem, qui in medium non trahitur• vna cum choenice Pythagorica'. Licebit accommodare ad sermonem aut fabulam per se non admodum venustam, quae tamen iteretur non sine taedio. [F] Conueniet in parcum ac de crastino sollicitum.

[A]

NON EST EIVSDEM ET MVLTA ET OPPORTVNA DICERE

301199

85	Χωρὶς τό τ᾽ εἰπεῖν πολλὰ καὶ τὰ καίρια,  id est  Seiuncta sunt haec, multa et apta dicere. Senarius prouerbii vice celebratus admonet vitandam multiloquentiam, quod fere labi necesse sit, quisquis multum loqui conetur. Extat et in Hebraeorum prouerbiis in multiloquio non abesse peccatum.

[A]

PSAPHONIS AVES

302200

90   c90-96 95

Ψάφωνος ὄρνιθες, id est Psaphonis aues. Vbi quis noua quapiam arte famam captat, vt cum aliquis subornat, a quibus laudetur eisque• veluti dictat encomia, quibus apud vulgus celebrari velit. Narrant in Libya• fuisse quendam nomine Psaphonem, qui diuinitatis opinionem affectans quamplurimas aues cepit• vocales et humani sermonis dociles, eas sonare docuit haec verba: Μέγας θεὸς Ψάφων, id est Magnus deus Psaphon, atque ita• doctas emisit in montes. At illae quae didicerant, canebant ac reliquas item aues sonare• docebant. Porro Libes• cum ignorarent commentum, credentes id diuinitus accidere Psaphoni rem diuinam facere instituerunt ipsumque in deorum numerum retulerunt. [C] Prouerbium in collectaneis Apostolii repperi•.