1401 Otto 1679. Swoboda, pp. 92-93. Er. verwendet das vorliegende Sprichwort in Adag. 1136, ll. 534-535 und n.ll.; Inst. princ. christ., ASD IV, 1, p. 212, ll. 427-429, und zitiert es in Adag. 1833 (siehe unten, n.l. 39; n.l. 45).
3 Ἣv ... κόσμει Diogen. 8, 46: Eur. fr. 723, 1 N. Cf. Diogen. 8, 16; Apost. 8, 59; Suid. κόσμει 2141.
3 (app.) Diogeniano Siehe die vorangehende Anm.
4 prouinciam Cf. Adag. 1341.
5 M. Tullius Cic. Att. IV, 6, 2 (6 Reliquum iam Orelli: reliquia [vel reliqui, vel quia] codd.: reliqua ed. Ven. 1499; 7 hercule). Auf die selbe Stelle verweist Er. in Adag. 1031, ll. 90-91.
7 Idem Cic. Att. I, 20, 3 (8 Eam: Eam causam ed. Ven. 1499; 9 si ego).
10 carmen est anapaesticum Cf. infra, n.l. 37.
10 e tragoedia Eur. fr. 723, 1 N. (siehe unten, ll. 38-44).
13 Theocriti scholiastes Schol. Theocr. 5, 61 ab, Wendel.
13 in Hodoeporis Theocr. 5, 60-61 (14 Αὐτόθε ... αὐτόθε: Αὐτόθε ... αὐτόθι Kallierges, Romae 1516; 15 σαυτῶ: σαυτοῦ Romae 1516). Er. zitiert den ersten Vers mit derselben Übersetzung in Adag. 2228 (Hic Rhodus, hic saltus), ASD II, 5, p. 204, ll. 967-968.
39914 (app.) βωκολιάσδευ So Ald. 1495 und Adag. 2228.
16 pascito tauros Die Verbform βουκολιάσδευ bedeutet eigentlich 'sing ein Hirtenlied', cf. Adag. 2228, ASD II, 5, p. 204, n.l. 968. Dieselbe Übersetzung Adag. 1142, l. 644.
23 Aristoph. Thesm. 149-150.
23-24 nam ... Θεσμοφοριάζουσαι Siehe Adag. 1254, n.l. 309.
33 ne macereris Cf. Ter. Andr. 685: "Noli te macerare".
34 Plut. Mor. 472 e (36 Σπάρταν; ταύταν).
35 vt... consulat Cf. infra, n.l. 45.
36 (app.) De exilio Plut. Mor. 602 b.
37 Sparta ... exorna Er. übersetzte in der Ausgabe G, nachdem er die metrische Form erkannt hatte, diese Zeile anapästisch (siehe app. l. 36). Cf. oben l. 10.
38 in eodem libello Plut. Mor. 472 e. Er. missversteht diese Stelle: die unmittelbar nach dem Sprichwort stehenden Wörter καὶ γὰρ ὁ Σόλων beziehen sich auf das nachfolgende Zitat (Sol. fr. 4, 10-12 D. = 15, 2-4 West = 6, 2-4 Gentili-Prato = Thgn. 316-318).
39 Eur. fr. 723 N. bei Stob. III, 39, 9, p. 723 Hense. Er. hat dieses Zitat dem Gnomologium Frobenianum entnommen. Dazu: Adag. 1068, n.l. 804. In Adag. 1833 (Praesentem fortunam boni consule), ASD II, 4, pp. 235-236, ll. 441-444, verweist Er. schon in der Ausgabe A auf dasselbe Fragment (in einer Hs. von Stob.).
44 Videntur ... Menelaum Das Fragment stammt von Eur. Telephus (Er. erwähnt den Titel der Tragödie in Adag. 1833, ASD II, 4, p. 236, l. 443 nach Stob.), wo Agamemnon eine wichtige Rolle spielt.
45 Platonico Plat. Gorg. 499 c: τὸ παρὸν εὖ ποιεῖν (so auch Pittakos bei Diog. Laert. I, 77; cf. Epicharm. 201 Kaibel = 243 Olivieri). Er. folgt hier jedoch mehr der Version von Cratin. fr. 172 Kock = fr. 184 PCG bei Suid. τὸ παρὸν εὖ ποιεῖν 778: ἄνδρας σοφοὺς χρὴ τὸ παρὸν πρᾶγμα καλῶς εἰς δύναμιν τίθεσθαι (cf. Suid. τὸ παρὸν εὖ τίθεσθαι 779 und Hesych. τὸ παρὸν εὖ τίθεσο; vergleiche auch Soph. fr. 861 Ν. = 947 TrGF (Radt) bei Stob. IV, 44, 43, p. 969 Hense). Er. zitiert sowohl Plat. Gorg. 499 c, als auch Cratinus fr. 184 PCG in Adag. 1833, ASD II, 4, pp. 234-235, ll. 432-440. Die Platostelle wird auch in Adag. 3143 (Quae dantur), ASD II, 7, p. 119, ll. 449-451 angeführt. Cf. Adag. 2934 (Quod adest, boni consule), ASD II, 6, p. 562, und Adag. 3877 (Praesentibus rebus consulendum), ASD II, 8, pp. 215-216. Zum Spruch 'δεῖ τὸ παρὸν εὖ τίθεσθαι' im Briefwechsel von Er. mit Ammonius aus dem Jahre 1511 (Epp. 240 und 248-250): Adag. 1833, ASD II, 4, p. 235, n.l. 429
47 Plat. Tht. 187 e.
52-68 Principis ... affectatio Cf. Panegyr. ad Philipp., ASD IV, 1, p. 66, ll. 254-255: "Quis autem non videat, quanto vtilior patriae princeps, qui saeculi sui mores restaurat, quam qui regni terminos profert?"
54 quam minimo ... exitio Cf. infra, ll. 197-198: "vt ... quam minimum de sanguine tuorum impendas".
40163-64 imitare Epaminondam Cf. Nep. Epam. 10, 4: "Nemo ibit infitias Thebas ... ante Epaminondam natum ... alieno paruisse imperio, contra ea, quamdiu ille praefuerit rei publicae, caput fuisse totius Graeciae".
64 frigidum ... oppidulum Siehe Adag. 1244, n.l. 819.
72-73 inter amicos ... communia Siehe Adag. 1 (Amicorum communia omnia), ASD II, 1, pp. 84-86, II. 684-741, aus den Parömiographen und manchen anderen Quellen.
76-77 magni ... fumum Cf. Lucan. 1, 135: "Stat magni nominis vmbra" und Adag. 1302 (Fumi vmbra).
78 Xerxes Xerxes I., König von Persien (486-465 v. Chr.), wurde im Alter von etwa 50 Jahren durch seinen Hofmann Artabanus ermordet (siehe z.B. Diod. XI, 69). Er. erwähnt ihn hier wegen seines 480 v. Chr. misslungenen Feldzugs in Griechenland.
78 Cyrus Cyrus der Grosse, König von Persien (559-529 v. Chr.), ist in einem unbekannten Alter wahrscheinlich in einem Kampf gegen Massageten gefallen (Hdt. I, 214; anders Xen. Cyr. VIII, 7, 28, wonach er eines natürlichen Todes gestorben ist).
78 Alexander Magnus Alexander III. der Grosse, König von Makedonien (336-323 v. Chr.), starb im Alter von 33 Jahren in Babylon.
80 Carolas Karl der Kühne (1443-1477), Herzog von Burgund seit 1467. Siehe Contemporaries s.v. (Charles, Duke of) Burgundy.
80 huius Er. meint hier den späteren Kaiser Karl V. (1500-1558), den Herrscher der Niederlande seit 1506, dessen Grossmutter Maria von Burgund, Frau des Kaisers Maximilian I. und Tochter des Karls des Kühnen, war.
82 infelicem ... bello Karl der Kühne ist in der Schlacht bei Nanzig (Nancy) gegen den Herzog Renatus von Lothringen gefallen.
84-86 sed ... asello Er. verweist auf die sogenannten "Hoekse en Kabeljauwse twisten", den während 150 Jahre oft aufflammenden Parteienkampf (1350-1354; 1359-1362; 1392-1393; 1401-1412; 1417-1428; 1477-1492) zwischen der antiburgundischen Partei des Adels vom Flachland ("de Hoeken") und der Partei der Kaufleute und Zunfthandwerker ("de Kabeljauwen"). Siehe Allen, Ep. 35, n.l. 50.
90 Carolus Karl VIII. (1470-1498), König von Frankreich seit 1483.
91 peragrata Italia Der Zug Karls VIII. nach Italien fand 1497 statt.
94 Philippo Philipp I. der Schöne (1478-1506), Herrscher der Niederlande seit 1482, König von Kastillien und Leon seit 1504. Siehe Contemporaries s.v. (Philip the Handsome, Duke of) Burgundy. Cf. Panegyricus ad Philippum Austriae ducem, ASD IV, 1, pp. 23-93 und Adag. 1248, ll. 11-53.
94 huius Caroli Siehe oben, n.l. 802.
94 Adiit Hispanias Diese Reise (Nov.-Dez. 1502) erwähnt Er. in Adag. 1248, l. 35. Siehe A. De Ridder, Philippe d'Autriche, in: Biographie Nationale, vol. XVII, Bruxelles 1903, coll. 183-186.
98 Franciscum Buslidium Franz Busleyden (gestorben 1502), Erzieher Philipps, Erzbischof von Besançon seit 1499; kurz von seinem Tod wurde er Kardinal. Seinen Nachruf findet man in Panegyr. ad Philipp., ASD IV, 1, pp. 61-62, ll. 118-159 (siehe dort p. 61, n.ll. 119-120). Er. hat seinem Bruder Hieronym, dem Stifter des Collegium Trilingue in Löwen, zwei Epitaphien (Carm. 68 und 69, ASD I, 7, pp. 235-238 = Reedijk 106 und 107) gewidmet.
100 reliquit suos Diese Reise fing am 26. Dezember 1505 an. Siehe De Ridder, p. 195.
100 delatus est in Angliam Nachdem das Schiff in Hampton angelegt hatte, hielt Philipp sich bis 23. April 1506 in England auf. Siehe De Ridder, pp. 195-196.
403104-105 Hispaniae ... erant Am 26. April 1506 legte das Schiff in La Coruña an. Siehe De Ridder, p. 196.
105 vbi... iuuenis Philipp starb am 15. September 1506 in Burgos. Siehe De Ridder, p. 199.
106-107 Maximilianum Maximilian I. (1459-1515), Kaiser seit 1493. Siehe Contemporaries s.v. Maximilian I.
108 Ludovico Ludwig XII. (1462-1515), König von Frankreich seit 1498. Siehe Contemporaries s.v. Louis XII of France.
109 Adortus est Venetos Der Zug von Ludwig XII. gegen Venedig, das er in der Schlacht bei Agnadel (Agnadello) besiegte, fand 1509 statt.
110 Iulio Julius II. (Giuliano della Rovere, 1443-1513), Papst seit 1503.
110-111 Maximiliane Siehe oben, n.ll. 106-107.
112 malorum pelagus Eur. Hipp. 822: κακῶν ... πέλαγος. Cf. Adag. 228 (Mare malorum), ASD II, 1, p. 340.
113-114 eiusdem ... eiecti Die Heilige Liga (der Papst, Spanien, England) schlug die Franzosen 1513 bei Novara und vertrieb sie aus Italien.
115-116 Quod ... euersum Er. verurteilt diesen kriegerischen Papst. Siehe Er.' Satire Iulius exclusus.
115-116 vidissemus ... euersum Nach dem Rückzug aus Italien wurde Frankreich 1513 vom Kaiser, England und burgundischen Truppen in der Schlacht bei Guinegate besiegt.
117 Iacobo Jakob IV. Stuart (1473-1513), König von Schottland seit 1488.
123 Margareta Margarethe Tudor (1489-1541), Tochter von Heinrich VII., seit 1503 Königin von Schottland.
124 Henrici Siehe unten, n.ll. 129-130.
129 Gallorum regem Ludwig XII. (siehe oben, n.l. 108).
129-130 Britanniae regem Heinrich VIII. (1491-1547), König von England seit 1509. Siehe Contemporaries s.v. Henry VIII.
130 rerum minis Der Ausdruck rerum minae kommt bei Maximianus 1, 33-34 vor.
130 Gallias impetentem Siehe oben, n.ll. 115-116.
131-132 egressus ... periit Jakob IV. hatte 1513 England angegriffen und fand in der Schlacht bei Flodden den Tod.
133 filius Der spätere Jakob V. (1512-1542), König von Schottland seit 1513.
137 Alexander Alexander Stewart (1493?-1513), der uneheliche Sohn von Jakob IV. und Margaret, der Tochter von Archibald Boyd von Banshaw. Seit 1505 Erzbischof von St. Andrews, seit 1510 Kanzler (Lord Chancellor) von Schottland. Siehe Contemporaries s.v. (Alexander) Stewart. Cf. Beatus Rhenanus im Widmungsbrief an Karl V. in BAS = Allen, Op. ep. I, pp. 61-62, ll. 165-213: "Sub id tempus Alexander, Iacobi Scotorum regis filius, Patauii literis operam dabat, Raphaelis Regii auditor, et iam ecclesiae diui Andreae in Scotia archiepiscopus. Is Erasmum sibi in rhetoricis praeceptorem asciscit, cum quo postea Senas commigrauit ... Dum agit Senis Erasmus in aedibus Praesulis diui Andreae quem instituebat, cuius indolem saepe laudauit - et illum vera dixisse magis appareret, nisi cum patre rege latus eius claudens in praelio ... caesus esset - dum illic, inquam, in Etruria agit Erasmus, commeatum impetrauit vicinam Romam inuisendi ... Sed redeundum fuit ad Archiepiscopum, cum quo postea denuo Romam adiit, quam nobilissimus adulescens videre cupiebat prius quam in Scotiam suam rediret; nec Roma sola (quanquam dissimulato Archiepiscopi fastigio, ne cuiquam molestus esset) sed vlterior illa pars Italiae Cumas vsque perlustrata ac antrum Sibyllae subintratum".
137 (app.) Gulielmus Er. schreibt auch in Ep. 604, l. 2 in der ersten Ausgabe der Querela (siehe unten, n.ll. 140-142) 'D. Guilielmum' statt 'Alexandrum'; in den späteren Ausgaben steht 'Alexandrum'. M. Mann-Phillips bespricht in ihrem Kommentar zur vorliegenden Stelle diesen auffälligen Fehler und bemerkt, dass Er. in Ep. 534, ll. 32-52 elf Personen mit dem Namen Wilhelm unter seinen Freunden erwähnt.
137-138 viginti ... annos Diese Formulierung von Er. lässt die Historiker das sonst unsichere Geburtsjahr Alexanders ungefähr festsetzen. Cf. T.F. Henderson, "Stewart, Alexander" in Dictionary of National Biography, vol. XVIII, Oxford 1897-1898 (reprint: 1963-1964), p. 1154.
140-142 Nam ... exercebatur Cf. Ep. 604, ll. 1-4 an Henricus Glareanus (Juli 1517); es handelt sich um den Widmungsbrief zur zusammen mit der Querela gedruckten Declam. de morte: "Ante complures annos, cum Senae valetudinis confirmandae gratia menses aliquot commorarer, Alexandrum archiepiscopum titulo diui Andreae, felicissimae indolis adolescentem, apud quem tum diuersabar, variis thematis ['thematiis' v.l.], quas Graeci μελετάς vocant, exercui". Siehe auch De conscr. ep., ASD I, 2, p. 261, l. 18 - p. 262, l. 8.
405146-147 praescripto ... linguam Cf. supra, n.ll. 140-142.
155 conditae Partizip von condio ('gewürzt'), und nicht von condo ('gründen', 'wegtun').
165 permulta dissimulabat Cf. Adag. 1496, l. 553: "In amicorum moribus quaedam vitia dissimulanda".
166-167 Salibus ... dentatis Siehe Adag. 1251, n.l. 245.
167 nigro Cf. Hor. Epist. II, 2, 60: "Sale nigro". Er. erwähnt diesen Ausdruck in Adag. 1155, l. 943.
167 Momi Cf. Adag. 474 (Momo satisfacere et similia), ASD II, 1, pp. 546-548, ll. 640-682.
167 candido ... sale Vergleiche den in Zusammenarbeit mit Er. geschriebenen Kommentar von Gerardus Listrius zur Moria, ASD IV, 3, p. 128, n.l. 61: "Vt intelligas illum candido illo Mercurii sale ludere voluisse".
167 Mercurii Merkur gilt hier wohl als Patron der Gelehrtheit. Cf. Hor. Carm. II, 17, 29-30: "Mercurialium / custos virorum" und den Kommentar von Ps. Acro zum Wort Mercurialium: "Doctorum, Mercurius enim deus facundiae dictus est".
173 quid ... stupidissimo Dieser Satz erinnert uns an Antibarb., ASD I, 1, p. 41, ll. 28-29: "Quid tibi cum hoc ocio, homo hominum qui viuunt turbulentissime?"
175 taratantaris Cf. Enn. Ann. 140 Vahlen3 bei Prisc. Ars gramm. VIII, 103 Keil, Gr. Lat. II, p. 450, 7: "At tuba terribili sonitu taratantara dixit". Derselbe Ausdruck auch in Adag. 3001 (Dulce bellum inexpertis), ASD II, 7, p. 15, ll. 100-101: "Terrificum taratantarae cantum". Cf. De cop. verb. I, 20, ASD I, 6, p. 68, l. 864 (ein Beispiel einer Onomatopöie): "'Taratantara' pro cantu tubae".
185-188 In apum ... idoneus Cf. Xen. Oec. 7, 33, wo man liest, dass eine gute Frau, wie die Bienenkönigin, zu Hause bleiben soll. Vergleiche auch Inst. princ. christ., ASD IV, 1, p. 142, ll. 205-209: "Eliciat institutor, quod ad principis pertineat eruditionem velut illud, quod rex nunquam proeul auolat alis quam pro corporis portione minoribus, quod solus aculeo careat, admonens hoc esse boni principis semper intra regni terminos versari et peculiarem huius laudem esse clementiam" (cf. den Kommentar ad loc.).
186-187 rex ... caret Cf. Sen. Clem. I, 19, 3: "Iracundissimae ... sunt apes et aculeos in vulnere relinquunt, rex ipse sine aculeo est ... Exemplar hoc magnis regibus ingens" (dieses Zitat verdanke ich Joanna Brzezinska). Vergleiche auch Plin. Nat. XI, 52, wo die Frage, ob die Bienenkönigin (dort als 'König' bezeichnet) einen Stachel hat, als eine öfters behandelte Streitfrage genannt wird. Laut Aristot. Hist. an. V, 553 b 5-7 hat der 'König' einen Stachel; da er ihn nicht benutzt, glauben einige jedoch, dass er keinen hat. Vergleiche auch Publii Fausti Andrelini Disticha in Pictorii sacra et satyrica epigrammata, Basileae 1518, p. 84: "Quid metuis? Princeps diro caret inelytus oestro: / Non facit ad magnas vltio saeua duces", und Agostino Nifo, De principe (Erstausgabe: Florentiae 1521), in id. Opuscula moralia et politica, vol. II, Parisiis 1645, p. 105: "Proinde optimi principes ea semper virtute excelluerunt, quae innocentia est: aculeo, veluti apum rex, semper caruerunt". Bei Er.: Paneg. ad Philipp., ASD IV, 1, p. 59, ll. 37-39: "Itaque pulcherrimum illud naturae dogma, quod in apibus nobis proposuit exprimens in tanto examine ... solus aculeum non habes".
187-188 pro portione ... idoneus Nach Plin. Nat. IX, 52.
188-190 Veteres ... contineatur Er. meint hier die bei Paus. VI, 25, 1 beschriebene Aphrodite Urania von Phidias. Die hier gegebene Interpretation des Bildwerks steht bei Plut. Mor. 142 d (Coniugalia praecepta) und 381 e (De Iside et Osiride; zur Symbolik der Schildkröte siehe den Kommentar von J. Gwyn Griffiths ad loc.). Cf. Er. Inst. christ. matrim., LB V, 695 D.
407191-192 qui ... malo peccat Cf. Isocr. 2, 8: Οἱ μὲν γὰρ τοὺς ἰδιώτας παιδεύοντες ἐκείνους μόνον ὠφέλουσιν· εἰ δέ τις τοὺς κρατοῦντας τοῦ πλήθους ἐπ᾿ ἀρετὴν προτρέψειεν, ἀμφότερους ἂν ὀνήσειε· καὶ τοὺς τὰς δυναστείας ἔχοντας, καὶ τοὺς ὑπ᾿ αὐτοῖς ὄντας.
197-198 vt ... impendas Cf. supra, l. 54: "Quam minimo suorum exitio".
204 Hes. Erg. 346. Er. zitiert diesen Spruch in Adag. 32 (Aliquid mali propter vicinum malum), ASD II, 1, p. 146, l. 34, und Adag. 973 (Si iuxta claudum habites, subclaudicare disces), ASD II, 2, p. 470, l. 125. In Adag. 1001, ll. 37-40, bezieht er ihn auf den Herrscher.
1402 Cf. Suringar 207.
209 Δέδοται ... ἄγρα Suid. δέδοται καὶ κακοῖσιν ἄγρα 160; Zenob. 3, 31 = Ald. col. 67; Diogen. 4, 34; Apost. 5, 89.
209 κακοῖσιν Suid., Apost: κακοῖσιν; Zenob., Diogen.: κακοῖς (cf. app.: κακοῖς A-E, corr. π).
209-211 vbi ... ferendum Siehe die genannten Parömiographen: ἐπὶ τῶν παρ᾿ ἀξίαν εὐπραγούντων. (Zenob., Diogen. εὐ πραττόντων).
216-217 Theocr. 21, 31 (218 μερίζευ: μερίζεν Ald. 1495 [cf. app. ad l.]).
221 Suida Suid. δέδοται καὶ κακοῖσιν ἄγρα 160.
221 Zenodoto Zenob. 3, 31 = Ald. col. 67.
1403 Collect. 318. Otto 741. Cf. Arr. Epict. III, 12, 2: ἐπὶ σχοινίου περιπατεῖν.
225 Hor. Epist. II, 1, 210-211 (siehe unten, ll. 230-231).
227 Acroni Ps. Acro zu Hor. Epist. II, 1, 208.
228-229 Quae ... fuit Cf. Sen. Dial. IV (= De ira II), 12, 3-5, in Adag. 1153, ll. 901-909 zitiert.
229 Hor. Epist. II, 1, 210-211.
1404 Collect. 552. Otto 115.
234 Annus est Ter. Heaut. 240 (siehe unten, l. 235).
234 Seculum est Die Wendung ist in den Lexika nicht bezeugt. Er. selbst benutzt sie in De conscr. ep. und in seiner Korrespondenz (siehe unten, n.l. 238). Cf. Non., p. 72, 15 M.: "Aetatem positum pro 'saepe' aut 'diu' ", und unten, ll. 236-237.
234 Ter. Heaut. 239-240 (235 dum moliuntur, dum conantur: dum moliuntur, dum comuntur ed. Lugd. 1506). Schneider, pp. 15-16.
236 Idem Ter. Eun. 734.
236 Plaut. Asin. 274 (237 vt: qui codd., Non., p. 72, 18 M.).
238 Seculum ... literarum Cf. De conscr. ep. (Mixtae epistolae exemplum), ASD I, 2, p. 303, ll. 6-7: "Seculum exisse scribis, quod ne litera quidem a nobis adfertur; quanquam impudens ὑπερβολή, nam seculum istud vixdum etiam trimestre". Vergleiche auch den Anfang von Ep. 138 (vom Jahr 1500): "Seculum exisse mihi videtur, suauissime Batte, quod nihil abs te redditur".
4091405 Collect. 554. Polyd. Verg., f° c ii (Dies adimit hominibus dolorem). Otto 535. Schneider, p. 24.
241 Menedemus ... Terentiana Ter. Heaut. 420-422 (242 egregio: egregie edd. vett.; miserias: miseriam edd. vett.).
242 (app.) ex ingenio So auch in Collect. ('ingenio' edd. vett. - auch Coloniae 1499; Lugduni 1506 - sec. codd.).
245 Soph. El. 178. Suid zitiert diese Stelle ohne Quellenangabe, cf. Suid. χρόνος γὰρ εὐμαρής θεός 534.
245 in Aiace flagellifero Vielleicht hat Er. dieses Zitat mit Soph. Ai. 646-647 verwechselt: Ἅπανθ᾿ ὁ μακρὸς κἀναρίθμητος χρόνος / φύει τ᾿ ἄδηλα καὶ φανέντα κρύπτεται (diese Verse zitiert er in Adag. 1317, ll. 261-262).
247 Ov. Ars II, 647-648 (249 Leniet: Lenit v.l., edd. vett.), auch in Adag. 1885 (Nota res mala optima), ASD II, 4, p. 269, l. 107, angeführt.
248 feres. Bene Ähnliche Interpunktion ('feres: bene') in ed. Lugd., Jacques Huguetan, 1507. In den heutigen Ausgaben (wie in Adag. 1885) interpunktiert man nach 'bene'.
250 Eur. Alc. 381.
251 Marcus Tullius Cic. Tusc. III, 53.
253 Idem Cic. Fam. V, 16, 5 (253-254 ipsa diuturnitas, quae maximos luctus vetustate tollit, id nos).
254 Iphiclo So (Ἰφίκλου) Gnomologium Frobenianum (siehe Adag. 1068, n.l. 804). In Wirklichkeit Diphilus fr. 117 Kock II, p. 576 = fr. 116 PCG bei Stob. IV, 56, 25, p. 1129 Hense (255 γίνετ᾿ ἰατρὸς [sic etiam Gnomologium Frobenianum]). Er. hat dieses und das folgende Zitat dem Gnomologium Frobenianum entnommen. Cf. Ep. 2726, ASD II, 8, p. 102, ll. 666-667: "Tempore, quod acerbissimis doloribus solet mederi".
257 Eur. fr. 1072 N. bei Stob. IV, 38, 2, p. 898 Hense (258 Μέλλων τ᾿ Musgrave).
1406 Collect. 630 (Lucernam in meridie accendere). In den Collect. folgen Adag. 1406 und 1407 aufeinander. Cf. Otto 1665. Swoboda, p. 82. Vergleiche auch Cic. Fin. IV, 29 in Adag. 3948 (Croesi peeuniae teruncium addere), ASD II, 8, p. 247, l. 436: "In sole ... lucernam adhibere nihil interest".
263 Λύχνον ... ἅπτεις Com. adesp. fr. 721 Kock III, p. 536 bei Suid. λύχνον ἐν μεσημβρίᾳ ἅπτεις 880 (= Zenob. Ald. col. 115). Cf. Diogen. 6, 27 = Apost. 10, 95.
263 ἅπτεις (ἅπτεις Suid.: ἅπτειν Diogen., Apost., Collect.).
263-264 Facis ... tempore Cf. Diogen., Apost. locc. citt.: ἐπὶ τῶν παρὰ καιρόν τι ποιούντων; Suid. loc. cit.: ἐπὶ τῶν ἐν καιρῷ ἀνεπιτηδείῳ τι ποιούντων.
264 Explicas ... clarissima Siehe Adag. 658, ASD II, 2, pp. 183-184, ll. 204-205: "Cum conamur exponere, quae per se sunt clarissima".
267 Diogenes Laertius Diog. Laert. VI, 41.
267 Seneca Sen. Dial. VII, 26, 8.
1407 Collect. 631 (Adag. 1406 und 1407 folgen in den Collect. aufeinander). Cf. Otto 1665.
275 Quint. Inst. V, 12, 8: "In darissimum solem mortale lumen inferre".
277-278 alio ... loco Adag. 658 (Lumen soli mutuas), ASD II, 2, p. 183 nach [Plut.] Περὶ ἀδυνάτων 16, cf. ASD II, 2, p. 185, n.l. 207 (siehe auch Apost. 8, 51). Vergleiche auch Adag. 3725 (Solem adiuuare facibus), ASD II, 8, p. 142, ll. 309-316, aus Decretum Gratiani pars II, causa 6, quaestio 1, cap. 7 (die usprüngliche Quelle ist Ennodius, Epist. II, 22, Migne PL 63, col. 51 c = CSEL VI, p. 65, ll. 6-7). In Adag. 2044 (Magno flumini riuulum inducis), ASD II, 5, p. 63, l. 32 erwähnt Er. die Wendung soli addere lucernam.
4111408 Polyd. Verg., f° b viv (Homeromastix). Siehe auch Beroaldus, Annotationes centum, cap. 12 (im Zusammenhang mit Ov. Rem. 366). Cf. Prolegomena xiii, ASD II, 1, p. 80, l. 651: "Zoilo inuidentior"; Adag. 1155, ll. 941-942. Er. erwähnt Zoilos: Coll. (Philodoxus), ASD I, 3, p. 668, l. 23; De conscr. ep., ASD I, 2, p. 307, l. 5; De cop. verb. II, ASD I, 6, p. 248, l. 263 (Angabe nach Lingua, ASD IV, 1A, p. 115, n.l. 891).
282 Martial. IV, 77, 5.
284-286 Zoilus ... meruit Suid. Ζωίλος 130: FGrHist 71 Τ 1, und Vitr. VII, praef., 8-9: FGrHist 71 Τ 3.
287 Plin. Nat., praef., 28.
288 Vergiliomastiges Siehe Funaioli, p. 543: Vergiliomastix fr. 1 (Serv. Comm. Aen. V, 521) und fr. 2 (id. Comm. Ecl. V, 521). Das Wort bei Polyd. Verg. loc. cit.
289 Pero Cf. Don. auct. Vit. Verg. 61: "In Bucolicis enim duas eclogas, sed insulsissime, Paro quidam deridet". Die Lesart 'Paro' steht in edd. sec. codd. (auch Vergilii opera cum commentarüs quinque, Venetiis 1501), Er. schreibt aber jeweils 'Pero'. Siehe Adag. 2297 (Tunc canent cygni, cum tacebunt graculi), ASD II, 5, p. 238, l. 720: "Tacent Pero, Philiscus, Meuius" (siehe den Kommentar ad loc.); Lingua, ASD IV, 1A, p. 55, ll. 952-953: "Tacet nunc insulsus Pero ... tacent omnes Vergiliomastiges"; ASD IV, 1A, p. 114, l. 891: "Habuit Homerus suum Zoilum, Vergilius Peronem", cf. p. 55, n.l. 952.
289-294 Zoilus ... autores Vitr. VII, praef., 8-9, angeführt von Polyd. Verg. und Beroaldus locc. citt.
1409 Collect. 190 (Bona Cylicum; in der Ausgabe von 1506 wird 'Dona' statt 'Bona' gedruckt). Bauck, pp. 50-51. Er. erwähnt das Sprichwort, in der Form Κιλλικὼν ἀγαθά, in Adag. 2127 (Cilicii imperatores), ASD II, 5, p. 120, ll. 364-365, wo er vielleicht die Form Κιλλικών mit Κιλίκων, dem Genetiv Plural von Κίλιξ ('Einwohner von Kilikien'), verwechselt (die Lesart Κιλίκων bei Zenob. Ald., Junt.; Suid. ἀγαθά 108; siehe auch unten, n.l. 2963).
296 Ἀγαθὰ Κιλλικῶν Com. adesp. fr. 746 Kock III, p. 540 bei Zenob. 1, 3 = Ald. col. 2 und Diogen. 1, 9. Cf. Suid. ἀγαθά 108, Κιλλικῶν 1609 und πονηρός 2040.
296 subaudiendum 'facit' Nach Suid. πονηρός 2040 (cf. infra, ll. 299-300).
296 habet Suid. ἀγαθά 108: λείπει 'ἔχει'. Er. interpretiert in derselben Weise das Sprichwort in den Collect.: ἀγαθά für 'Reichtümer'; dort jedoch Κιλλικῶν als Genetiv Plural von Κίλλιξ (eigentlich Κίλιξ, 'Einwohner von Kilikien').
296-299 Conuenit ... ditatus est Zenob. 1, 3; Diogen. 1, 9.
299-302 Is ... Cillicon Suid. πονηρός 2040.
302 Suidas Suid. locc. citt.
302 Zenodotus Zenob. 1, 3.
303 Aristoph. Pax 363.
306 Interpres Schol. Aristoph. Pax 363.
308 tradidit illi Im Original Hess Theagenes Killikon das Fleisch halten (δοῦναι κρατεῖν αὐτῷ).
1410 Collect. 777. Otto 1440. Swoboda, p. 62. Cf. Adag. 625 (In eburna vagina plumbeus gladius), ASD II, 2, p. 152 aus Diog. Laert. VI, 65 / Arsenius, Apophth., cf. ASD II, 2, p. 153, n.l. 538 (ein Apophthegma von Diogenes).
312-313 M. Tullius Cic. Att. I, 16, 2 (313 iri tamen: tamen iri Collect.).
313 Idem Cic. Fin. IV, 48. Cf. Antibarb., ASD I, 1, p. 69, ll. 9-10: "Cominus pugionibus appetunt, sed plumbeis".
315 Aug. Adv. Iulian. III, 7, 16, Migne PL 44, col. 710.
317 Demosth. 25, 46 (318 ὄφελος δήπουθεν, ἥτις μὴ τέμνει).
4131411 Collect. 628 (Leonem tondere). Cf. Adag. 3682 (Mortuo leoni et lepores insultant) aus Anth. Pal. I, 4, 2, ASD II, 8, pp. 116-117.
321 Λέοντα ξυρεῖν Diogen. 6, 25 (λέοντα ξυρᾷς), Apost. 10, 54 (λέοντα ξυρᾶν), Suid. λέοντα ξυρᾷς 250 (= Zenob. Ald. col. 110).
321 ξυρεῖν Cf. Zenob. Ald. loc. cit.: ξυρεῖς.
323 Plat. Rep. I, 341 c. Cf. Schol. ad loc.: παροιμία.
326 leo ... vult Er. hat in den Collect. diesen Gedanken milder formuliert: "Leones eodem modo tractari nolunt".
327 Martial. X, 90, 9-10 (328 Ligeia: Ligela v.l.: Ligella edd. ante Schneidewin). Cf. Polyd. Verg., f° f vii - viiv (Leoni mortuo barbam vellis). Cf. Adag. 1369, ll. 210-211.
330-331 Vertit ... vellere Vergleiche Domitius Calderinus' Martial-Kommentar ad loc., Collect. 628: "Prouerbium est, cum velimus aliquem excitare, qui moueri non potest" und Adag. 3682 (Mortuo leoni et lepores insultant), ASD II, 8, pp. 116-117.
332 Aristides Ael. Arist. 46 Dindorf II, p. 192 = 3, 97 Lenz-Behr (334 εἰς δειλίαν [sic etiam ed. pr. Junt. 1517]).
332 Panathenaicis Nicht den Παναθηναικός (13 Dindorf = 1 Lenz-Behr), sondern die Rede Ὑπὲρ τῶν τεττάρων.
334 καὶ ... δειλίας Cf. και δειλίας später in demselben Satz von Ael. Arist.
1412 Collect. 669 (Adag. 1412 und 1413 folgen in den Collect. aufeinander). Cf. De cop. verb. I, 64, ASD I, 6, p. 128, l. 524: "Sibi Suffenus est".
338 Ne ... essem Das Proverb scheint von Er. selbst angefertigt zu sein.
338-339 Suffenus ... ineptissimus Catull. 22 (siehe unten, ll. 342-345 und 347-348).
339 in ... dicax Bei Catull. 22, 2 nur 'dicax'.
340 sibi ... placerent Cf. Moria, ASD IV, 3, p. 142, ll. 348-349: "Neque quisquam alius aeque sibi placet".
340 Suffeni Cf. Catull. 22, 18-20 (siehe unten, ll. 347-348). Suffenus figuriert auch in Adag. 115 (Suum cuique pulchrum), ASD II, 1, p. 230, l. 412.
340 Catullus Catull. 22, 14-17.
346 Ibidem Catull. 22, 19-20. Er. Iässt der Anfang des Satzes (22, 18) aus: "Neque est quisquam ...".
348 Possis In der Ausgabe F ist dieses Wort nach Suffenum abgedruckt. In χ ist die richtige Gliederung der Verse vorgenommen.
349 Meuium Er. verwechselt Mevius aus Hor. Epod. 10, 2 und Verg. Ecl. 3, 90 (cf. Adag. 1454, l. 938) mit Maenius aus Hor. Serm. I, 3, 21; 23, und Epist. I, 15, 26. Siehe unten, n.l. 350. Dieselbe Gleichsetzung von Meuius und Maenius in Adag. 115, ASD II, 1, p. 230, l. 412.
349 Horatius Hor. Serm. I, 3, 23.
350 Meuius Diese Form des Namens kommt bei Ps. Acro ad loc. in Horatii opera cum quatuor commentis, Venetiis, Pincius, 1505 (im Text von Hor. steht dort 'Mennius', im Kommentar von Porphyrio 'Maenius). In den heutigen Ausgaben sec. codd.: 'Maenius'.
1413 Collect. 670 (Siculus vel Samia furatur), nach einem verderbten Text von Diogen. 8, 15. Cf. O. Crusius, Epicharm bei den Parömiographen, p. 290 in Suppl. Paroem. IV.
352 Σικελὸς ὀμφακίζει Epicharm. fr. 239 Kaibel = 164 Olivieri bei Zenob. 5, 84 = Ald. col. 150, Diogen. 8, 15, Apost. 15, 45 und Suid. Σικελὸς ὀμφακίζεται 392 (ὀμφακίζεται).
353 ἀπὸ ... φαγεῖν Etym. mag., p. 625, 56-57.
354-355 dicebatur ... Siculorum Zenob. und Diogen. locc. citt.
355 furacitate Siculorum Cf. Goebel, p. 121.
355-357 in illos ... inferunt Man vergleiche Suid. und Apost. locc. citt.: ἐπὶ τῶν διὰ μικρὰ ὑποπτευόμενα κέρδη μεγάλως βλαπτομένων (bei Suid. und Apost. handelt es sich um denjenigen, der nicht anderen (Er. aliis), sondern sich selbst schadet).
415357-358 Sunt ... decerpunt Suid. und Apost. locc. citt.
357 bellissima Bei Suid. und Apost. ὡραιότατα, was vielmehr 'die reifeste' bedeutet.
358 Syrus ille Terentianus Ter. Ad. 590-591, wo Syrus sagt: "Vnum quicquid, quod quidem erit bellissumum, / carpam".
358 Zenodotus Zenob. 5, 84 = Ald. col. 150.
358 Epicharmo Epicharm. fr. 239 Kaibel = 164 Olivieri.
359 Suid. Σικελὸς ὀμφακίζεται 392.
361 Γέρων ... δ᾿ ἁλίσκεται Apost. 5, 37 (= Zenob. Ald. col. 60) und 5, 37 a. Die Quelle dieses Sprichworts steht bei Diog. Laert. V, 93 und Suid. γέρων πίθηκος 203: Laut Diog. Laert. betrifft es ein Fragment der Tragödie Parthenopaeus, die Dionysios ὁ Μεταθεμένος vel Σπίνθαρος unter dem Namen Sophokles' geschrieben hat: 'Γέρων πίθηκος οὐχ ἁλίσκεται πάγῃ'. / 'Ἁλίσκεται μέν, μετὰ χρόνον δ᾿ ἁλίσκεται'. Cf. das ähnliche Sprichwort bei Zenob. 2, 90 = Ald. col. 60: Γέρων ἀλώπηξ οὐχ ἁλίσκεται πάγῃ, das Er. in Adag. 917, ASD II, 2, p. 427 bespricht. Siehe auch Adag. 931 (Simia non capitur laqueo), ASD II, 2, p. 438 und den Kommentar ad loc. Adag. 1414 und Adag. 931 überschneiden sich.
362 sero ... aliquando capitur Genauer wäre "capitur quidem, sed tamen sero capitur". Auf der ungenauen Übersetzung beruht die Interpretation des Sprichwortes (ll. 363-366), die zum Original nicht passt. Siehe die richtige Übersetzung der betreffenden Stelle in Adag. 931 (in einem Zusatz F), ASD II, 2, p. 438, ll. 496-497.
1415 Cf. Collect. 609 (Ventis secundis nauigat), woraus auch Adag. 1416 stammt.
368 Κατὰ ῥοῦν προχωρεῖν Nach Lucian. Iup. trag. 50 (siehe unten, ll. 370-371).
370 Lucian. Iup. trag. 50. Cf. Schol. ad. loc.: ἐπὶ τῶν εὐπλοούντων ὁ λόγος, ὅτε πρὸς ῥεῦμα φερόμενοι τὸν ἴδιον πλοῦν ἀνύουσιν.
371 Item Lucian. Iup. trag. 22. Cf. Diogen. 5, 82, Apost. 9, 59 und Plat. Rep. VI, 492 c.
375 Aeschyl. Pen. 601-602 (377 αἰὲν ἄνεμον Weil).
1416 Collect. 609 (Ventis secundis nauigat). Die Wendung secundis nauigare ventis erwähnt Er. in Prolegomena xiii, ASD II, 1, p. 68, ll. 489-490.
381 Suida Suid. ἐξ οὐριου 1818.
381-382 Secundis ... nauigare Cf. Cic. Att. II, 1, 6 (siehe unten, l. 386).
382 ἐξ οὐρίας Apost. 7, 56: ἐξ οὐρίας πλεῖ καὶ ἐξ οὐρίας τῷ δεῖνι τὰ πράγματα φέρεται. Cf. Apost. 13, 46 e (siehe unten, n.l. 3832).
383 a puppi Cf. Hesych. ο 1865: οὔριον ... ὄπισθεν πνέων. Er. scheint hier das Adjektiv οὔριος aus dem Substantiv οὐρά ('Schwanz') zu herleiten.
383 Liban. Decl. 3, 28, Foerster V, p. 218, 12-13 (383 Τοῖς γὰρ οὕτω [cf. versionem Er. in Liban. declam., siehe die folgende Anm.]: Οὕτω Apost.) bei Apost. 13, 46 e.
384-385 Qui ... succedere Cf. die Übersetzung von Er. in Liban. declam., ASD I, 1, p. 190, l. 4: "Nam qui hoc sunt animo, illis res solent ex sententia succedere".
385 M. Tullius Cic. Att. II, 1, 6 (386 sunt secundi).
387 Plaut. Bacch. 797.
388 Apud eundem Plaut. Most. 737 (390 nauim <nostram> Camerarius; deseruit).
389 musice vixerat Cf. Plaut. Most. 728: "Musice hercle agitis aetatem". Die Wendung musice viuere bespricht Er. in Adag. 1234, ll. 620-621 (siehe dort n.l. 620).
390 Hor. Epist. (nicht Serm.!) II, 2, 201-202.
394 naufragium Cf. Glare s.v. 1 b. Zu 'naufragium facere': Prolegomena xiii, ASD II, 1, p. 68, l. 490.
394-395 incendium Cf. ThLL s.v. II A 2 (vol. VII, coll. 864, 50-865, 26). Swoboda, p. 61.
395 pleraque ... vsurpata Cf. Macr. Sat. V, 16, 6: "Homerus omnem poesin suam ita sententiis farsit, vt singula eius ἀποφθέγματα vice prouerbiorum in omnium ore fungantur". | 417 Er. spielt auf diese Stelle im Widmungsbrief zu den Collect. von 1500 (Ep. 126, ll. 219-221) und in der Einführung zu den Homer entnommenen Adag. 2701-2975, ASD II, 6, p. 481, ll. 3-4, an (cf. ASD II, 6, pp. 481-483, n.ll. 2-24).
396 apud eum poetam Hom. Od. III, 300 und VII, 277 (der Ausdruck ist beide Male wörtlich benutzt). Er. zitiert diese Wendung in Ep. 283, ll. 32-33 (vom 21. Dezember 1513).
400 apud eundem Hom. Od. XI, 10 und XII, 152. Cf. Od. IX, 78 und XIV, 256: τὰς δ᾿ ἄνεμός τε κυβερνῆταί τ᾿ ἴθυνον (die Wendung ist wörtlich verwendet).
403 Pind. Pyth. 1, 33-34 (404 Ναυσιφορήτοις δ᾿ ἀνδράσι πρώτα χάρις / ἐς πλόον ἀρχομένοις).
404 Ναυσιφορήτοις ... χάρις Der Fehler ist wohl durch Er.' Notierung entstanden: Er las später seinen in zweimal zwei nebeneinander stehenden Versen notierten und von links nach rechts zu lesenden Text in irrtümlicher Reihenfolge, nämlich jeweils von oben nach unten. Dieselbe Disposition der Verse steht in den Ausgaben H und I.
1417 Collect. 677. Cf. Bühler IV, pp. 103-107 (Zenob. Ath. 2, 10).
408 Τὸ Πάρνου σκαφίδιον Diogen. 8, 27 und Apost. 16, 88. Cf. Suid. τὸ Πάρνου σκάφιον 777 (= Zenob. Ald. col. 160).
408 scaphula Bühler IV, p. 106, schlägt eine neue Interpretation vor: es handle sich in diesem Sprichwort nicht um ein Boot, sondern um eine Art Geschirr.
410 Diogen. 8, 27.
412 illud Adag. 1050.
1418 Collect. 637. Otto 757. Siehe Aug. Epist. 104, 7, Migne PL 33, col. 391 = CSEL XXXIV, 2, p. 587, ll. 5-6: "Nec puero gladium" (bei Otto). Er. erwähnt das Sprichwort in Prolegomena iv, ASD II, 1, p. 50, ll. 140-141 und in Adag. 2.xix (Gladium acutum auertas), ASD II, 1, p. 104, ll. 71-72.
414 Μὴ ... μάχαιραν Diogen. 6, 46, Apost. n, 51, Suid. μὴ παιδὶ μάχαιραν 971. Cf. Hesych. μ 1244: μὴ παιδὶ ξίφος.
414 τὴν μάχαιραν So auch Collect. In allen Quellen steht nur μάχαιραν, ohne den Artikel.
414 Ne ... gladium Cf. Aug. Epist. 104, 7.
415-417 admonens ... abusuri Nach den genannten Parömiographen.
421 Plut. fr. 131 Bernardakis bei Stob. IV, 31, 46, p. 749 Hense (421 γυναῖκα Stob. IV, 1, 140, p. 89 Hense: γυναῖκας κακὰς v.l. Stob. IV, 31, 46; 423-424 ἀπαιδεύτῳ δυναστείαν Stob. IV, I, 140: ἀνδρὶ ἀπαιδευσίαν codd. Stob. IV, 31, 46).
426 Idem Plut. Mor. 714 e.
429 Athen. V, 214 a. Er. hat die griechische Wendung am Rand seines Athen.-Exemplars, Ald. 1514 (jetzt in der Bodleian Library in Oxford), ausgeschrieben (cf. Mynors CWE 33 ad loc.). Zu Er.' Handexemplar des Athenaeus: J.-C. Margolin, Erasme et Athenée. Le chantier d'un humaniste pressé, in: From Wolfram and Petrarch to Goethe and Grass. Studies in Literature in Honour of Leonard Foster, ed. D.H. Green, L.P. Johnson, D. Wuttke, Baden-Baden 1982, pp. 213-256.
432 Henrico Heinrich VII. (1457-1509), König von England seit 1485. Siehe Contemporaries s.v. Henry VII. Eine andere Anekdote, die den Witz des Königs zeigt, findet man in Lingua, IV, 1A, p. 80, ll. 788-800.
433 Laconicis dictis Cf. Adag. 1092 und Adag. 1949 (Laconismus), ASD II, 4, pp. 306-308, ll. 573-607.
436-437 furiosi ... gladius Cf. Otto 758. Siehe Ep. 1417, l. 18 (zu Willibald Pirckheimer, vom Jahr 1517) über Nicolaas Baechem: "Homo furiosus armatus gladio" (cf. CWE 33 ad loc.).
4191419 Collect. 623 (Lindii sacrificium). Dobesch, p. 37. Cf. Adag. 1543 (Rhodii sacrificium), ASD II, 4, p. 52 (aus Diogen. 7, 96), ll. 802-803: "Idem est cum eo, quod paulo superius retulimus, Λίνδιοι τὴν θυσίαν". Es gibt auch einen Verweis in Adag. 3647 (Execrationes serere), ASD II, 8, p. 94, l. 473.
439 Λίνδιοι τὴν θυσίαν Zenob. 4, 95 = Ald. col. 113, Diogen. 6, 15, Apost. 10, 71, Hesych. λ 1055.
440 inauspicato In den Quellen δυσφήμως (hier: 'mit Lästerungen'). Cf. infra, l. 467: "Malis ominibus".
441 Lact. Inst. I, 21, 31-36, Migne PL 6, coll. 238 b - 239 b = SC 326, pp. 220-222, ll. 137-162 (447 Graeci appellant; 450 esse ratio: esse v.l.; eo dum; 452 quod; 458 ara ei; 459 nominauit [scil. Hercules; cf. app. l. 459]; 461 vt isdem; 462 epulatum esse). Cf. Callim. Aetia, fr. 7, 20-21 Pfeiffer.
459 id est ... Iugum Diese Übersetzung (edd. vett. sec. codd.) wird in den heutigen Ausgaben ausgelassen. Das griechische Wort bedeutet vielmehr 'ein Paar Ochsen'.
463 Zenodotus Zenob. 4, 95 (= Ald. col. 113).
465 Greg. Naz. Or. 4, 103, Migne PG 35, col. 640 a = SC 309, p. 254, ll. 15-17.
465 Orationibus steliteuticis So nennt man Greg. Naz. Or. 4 und 5 (nach der Wendung in Basilius' Kommentar zu Or. 4, Migne PG 35, col. 525 b: τὴν τοῦ παραβάτου στηλιτεύων κακίαν).
465-466 Adagium ... potest Zum Gebrauch dieses Sprichworts: Collect.: "Potest in eos torqueri, qui de raptu sacrificant, vel in eos, qui accepta iniuria vitro etiam ridentur ab his, qui fecerunt".
467 malis ominibus Cf. supra, n.l. 440.
1420 Collect. 634 aus Diogen. 6, 34. Siehe Bühler V, pp. 507-516, bes. p. 515.
469 Μεγαρέων δάκρυα Com. adesp. fr. 872 Kock III, p. 560 bei Zenob. 5, 8 = Ald. col. 117; Suid. Μεγαρέων δάκρυα 383. Cf. Diogen. 6, 34; Apost. 11, 10.
470 Diogenianus Er. benutzte für Collect. 634 Diogen. 6, 34. Im vorliegenden Adagium erzählt er die Geschichte jedoch nach Zenob. 5, 8 (bei Diogen. eine abweichende Version der Geschichte, siehe unten), cf. Bühler V, p. 515.
470 historiam Collect. 634 nach Diogen. loc. cit.: "Megarenses enim regem suum defunctum coacti sunt omnes deflere".
474-475 Vt ... animo Hor. Ars 431-432, auch in Adag. 288 (Veritatis simplex oratio), ASD II, 1, p. 395, ll. 238-239 und in Adag. 4055 (Praeficarum more), ASD II, 8, p. 292, ll. 507-509 angeführt, wo Er., die Konjektur von Kirchmann vorgreifend, "quae conductae" schreibt. In Adag. 4055 bespricht Er. Hor.' Vorlage, nämlich Lucil. 954-955 Marx = 959-960 Krenkel bei Non. 67, 6-7.
476 Iuv. 13, 134.
478 Suid. Μεγαρέων 383 (cf. Zenob., Apost. locc. citt.).
479-480 Aristoph. Ran. 654, in Adag. 2138 (Cepas edere aut olfacere), ASD II, 5, p. 128, l. 559, zitiert.
480 allium Bei Aristoph. nicht Knoblauch (σκόροδον), sondern Zwiebel (κρόμμυα), dazu: Bühler V, p. 513. In Adag. 2138 übersetzt Er.: "cepa" und "cepe" ('Zwiebel').
481 illi Siehe Adag. 810, ASD II, 2, p. 330, nach den Parömiographen. Das betreffende Proverb erwähnt Diogen. 6, 34 im Zusammenhang mit dem vorliegenden Ausdruck.
4211421 Collect. 357.
485 Aeschyl. fr. 250 N. / TrGF (Radt, Philoctetes) bei Diogen. 4, 88. Cf. Apost. 7, 22 und Suid. ἔνθ᾽ οὔτε μίμνειν 1368 (= Zenob. Ald. col. 81).
486 ἄνεμος, οὔτε πλεῖν So Diogen. (und Nauck). Bei Apost. und Suid.: ἀνέμους, οὔτ᾿ ἐκπλεῖν.
488 illi Adag. 425 (Auribus lupum teneo), ASD II, 1, pp. 498-499, aus Ter. Phorm. 506.
491 Curt. VIII, 4, 4 (493 consistere Acidalius).
493 Diogen. 4, 88.
1422 Collect. 838. Cf. Adag. 917 (Annosa vulpes non capitur laqueo), ASD II, 2, p. 427.
495 Ἀλλ᾿ ... πάγαις Bei den Parömiographen: Zenob. 1, 67 (Ἀλλ᾿ οὐκ αὖθις ἀλώπηξ: πάγαις ἁλώσεται λείπει), Ald. coll. 24-25 (Ἀλλ᾿ οὐκ αὖθις ἀλώπηξ εἰς πάγην und Ἀλλ᾿ οὐκ αὖθις ἀλώπηξ πάσαις ἀλώσεται [sic]), Diogen. 2, 15 = Apost. 2, 45 (Ἀλλ᾿ οὐκ αὖθις ἀλώπηξ: λείπει τὸ ἁλώσεται), Suid. ἀλλ᾿ οὐκ αὖθις ἀλώπηξ 1354 (Ἀλλ᾿ οὐκ αὖθις ἀλώπηξ: λείπει τὸ εἰς πάγην). Man bekommt den Eindruck, dass Er. nach Zenob. 1, 67 las: Ἀλλ᾿ οὐκ αὖθις ἀλώπηξ πάγαις: ἁλώσεται λείπει (man beachte die Interpunktion). Nach Meineke, (Epimetrum, p. 455) ist Ἀλλ᾿ οὐκ αὖθις ἀλώπηξ ein Pherecrateus. Er. las Collect. 838: Ἀλλ᾿ οὐκ αὖθις ἀλώπηξ.
495-496 subaudiendum 'capitur' Siehe die vorangehende Anm.: vielleicht nach Zenob. 1, 67. So auch aber Diogen. 2, 15 = Apost. 2, 45.
496 οὐ δὶς ... λίθον Adag. 408 (Iterum eundem ad lapidem offendere), ASD II, 1, pp. 484-485, aus Zenob. 3, 29. Dort (p. 484, l. 248) verbessert Er. jedoch aus metrischen Gründen προσκρούειν in εἰσκρούειν. In margine χ: "Non sunt versus".
497-498 Stupidi ... incidere Cf. Menandr. Monost. 183 Jäkel: Δὶς ἐξαμαρτεῖν ταὐτὸν οὐκ ἀνδρὸς σοφοῦ. Dieselbe Zeile in Adag. 408, ASD II, 1, p. 484, l. 260.
498 Plutarchi collectaneis Siehe Adag. 1001, n.l. 402. Das Sprichwort steht in der 3. Sammlung des cod. Laur. 80, 13 (cf. Suppl. Paroem. VI, p. 418).
501 Pind. Isthm. 3/4, 63-65 = 4, 45-47 (501 εἰκὼς [sic iam Ald. 1513]: εἰκὼν ed. Rom. 1515; θηρῶν Härtung [1855]). Diese Pindarstelle ist auch Adag. 819, ASD II, 2, p. 342, ll. 377-379 angeführt (in der Ausgabe A, nicht in F wie hier).
503 alibi Siehe oben, n.l. 496.
504 Gregorius theologus Greg. Naz. Epist. 153, 3, Migne PG 37, col. 260 b = GCS 53, p. 112, ll. 22-23 (505 πταίειν: προσπταίειν edd. vett.). Siehe Adag. 1439, n.l. 714.
505 Bosphorium In heutigen Ausgaben: Βοσπόριος.
1423 Bauck, p. 41. Cf. Adag. 693 (Ne temere Abydum), ASD II, 2, p. 222; Adag. 3517 (Abydus. Abydenus), ASD II, 8, pp. 26-27.
509 Ἀβυδηνόν ἐπιφόρημα Eudoxus fr. 2 Kock III, p. 332 = fr. 2 PCG bei Zenob. 1, 1 (cf. Zenob. Ald. col. 1), Diogen. 1, 1, Apost. 1, 1, Suid. Ἀβυδηνὸν ἐπιφόρημα 100 (= Zenob. Ald. loc. cit.), Hesych. α 227 und Steph. Byz. s.v. Ἄβυδοι.
509 illatio ... irruptio Ἐπιφόρημα bedeutet in Wirklichkeit 'Dessert'. Zu 'illatio': Souter, A Glossary of Later Latin, s.v. (siehe unten, ll. 522-523).
511 Zenodotus Zenob. loc. cit.: Eudoxus loc. cit.
513 ciuem aut hospitem Nach Suid. loc. cit.
513-514 praeterea ... epulis Eine Erweiterung von Er.
514-515 circumferrenturque suauiandi Nach Suid. loc. cit.
519 codicibus Die Lesart ἐπιφώνημα steht in mehreren Diogen.-Hss., dazu: Bühler I, p. 209; p. 212; p. 233. Er.' Verweis aber muss den von ihm benutzten cod. Grab. 30 betreffen. Siehe Bühler I, p. 206 und pp. 226-227.
521 Athen. XIV, 640 e - 641 a.
523 Steph. Byz. loc. cit.
423524 Zenodotus Zenob. 1, 1.
524 Suidas Suid. Ἀβυδηνὸν ἐπιφόρημα 100.
524 Hesychius Hesych. α 227 (ἐπιφόρημα: ἐπιφώνημα edd. vett. sec. cod.).
526 codicibus Cf. Apost. 1, 1.
1424 Das Sprichwort wird in Adag. 1911 (Mendicorum loculi semper inanes), ASD II, 4, p. 286, ll. 123-124, erwähnt.
529 Zenodotus Zenob. 5, 66 = Ald. col. 146. Cf. Diogen. 7, 51; Apost. 15, 8; Suid. πτωχοῦ πήρα οὐ πίμπλαται 3056.
529-530 ex Callimacho Das Kallimachoszitat, Callim. fr. 724 Pfeiffer: Πτωχῶν οὐλὰς ἀεὶ κενεή (nach Porson und Hecker), ist bei Zenob. 5, 66 verstümmelt überliefert: nur das Wort πτωχῶν / πτωχοῦ ist geblieben. Das Fragment von Callim., in der Fassung Πτωχῶν οὐλαὶ ἀεὶ κεναί (nach Suid. loc. cit.), ist die Grundlage des Adag. 1911, ASD II, 4, pp. 284-286 (cf. p. 285, n.l. 122).
532-533 in diuites ... satis Cf. De cop. verb. I, 128, ASD I, 6, p. 160, ll. 311-312: "Quo quisque magis abundat opibus, hoc est opum appetentior". Gow zitiert manche Beispiele dieses Gedankens bei griechischen und lateinischen Autoren in seinem Kommentar zu Theocr. 16, 65.
533 principes δημοβόρους Cf. Hom. Il. I, 231. Vergleiche auch Adag. 1284, ll. 877-878: "reges δημοβόρους" und 2189 (Exigit et a statuis farinas), ASD II, 5, p. 152, l. 119: "Principes expilatores plebis". Siehe Adag. 1445, n.l. 795.
534 plebis expilationes Cf. Adag. 2189, loc. cit.
536-537 quo intemperantius ... esuriantque Cf. Bion bei Teles De paupertate et diuitiis, p. 39, 2-7 Hense2; Hor. Carm. II, 2, 13-14; Ov. Fast. I, 211-216, wo Habgier mit Wassersucht verglichen wird, wobei man umso grösseren Durst hat, je mehr man trinkt. Vergleiche auch: Carm. 96, 86, ASD I, 7, p. 302: "Noxia sic auido crescit edendo fames".
537 Euangelica parabola Siehe Lc. 15, 16.
1425 Collect. 632. Die Adag. 1425 und 1426 rühren aus zwei aufeinanderfolgenden Sprichwörtern bei Diogen. her; in den Collect. folgen sie aufeinander. Das vorliegende Sprichwort wird in Adag. 485 (Acessaei luna), ASD II, 1, p. 556, ll. 881-882 erwähnt.
540 Λακονικὰς σελήνας Diogen. 6, 30 (Λακωνικὰς: Λακονικὰς Collect.).
541-543 Nam ... suffugiebant Nach Diogen. loc. cit.
543 Lucian. Astr. 25. Er. paraphrasiert diese Stelle auch in Adag. 485, ASD II, 1, p. 556, ll. 873-874. Cf. Hdt. VI, 106 (dazu: ASD II, 1, p. 556, ll. 876-879).
544-545 In caeteris ... obseruabant Cf. Adag. 485, ASD II, 1, p. 556, ll. 869-870: "Nam Graeci praecipueque ex his Lacedaemonii, quicquid essent rerum auspicaturi, superstitiose lunam obseruabant" (nach Schol. Aristoph. Ach. 84).
546 M. Tullius Cic. Att. VII, 7, 3 (548 dies est; ne molestus sim: molestus v.l. et edd. vett.; Non. Ian. [sic iam ed. Ven. 1499]: Nonarum Ald. 1513; 549 λῆψις ['Fieberanfall']: ληνίς ed. Ven. 1499 et Ald. [cf. infra, ll. 550-552]; 550 te commoueri).
548-549 igitur In den heutigen Ausgaben interpunktiert man nach 'igitur' (in ed. Ven. 1499 und Ald. 1513 vor igitur).
556 alias Adag. 485, p. 556, ll. 864-882 aus Diogen. 1, 57. Der Ausdruck Ἀκεσσαίου σελήνη wird aber auch an der hier benutzten Stelle Diogenians (6, 30) zitiert.
1426 Collect. 633 (Lychno pinguior. Lecytho crassior).
558 Λιπαρώτερος ... ληκυθίου Diogen. 6, 31 = Apost. 10, 72 a.
559-562 videtur ... voluptarios Er.' eigene Interpretation. Bei Diogen. und Apost.: ἐπὶ τῶν ὑπερβολικῶν.
560 habitiores Cf. Plaut. Epid. 10: "Corpulentior videre et habitior".
562 Diogen. 6, 31.
4251427 Collect. 636. Cf. Bühler IV, pp. 264-269, bes. p. 269.
564 Μέτρῳ ... ἔδοντες Zenob. 5, 19 = Ald. col. 119; Diogen. 6, 43; Apost. 11, 31; Suid. μέτρῳ ὕδωρ πίνοντες 818 (μέτρῳ Er., cf. l. 573: μέτρῳ μὲν Zenob. Ald., Junt. sec. codd.; ἀμετρὶ δὲ Leutsch nach u.a. Arsenius, Walz, p. 353: ἀμετρίῃ / ἀμετρίη δὲ Zenob. Ald., Junt. sec. codd.). Zu den v.ll.: Bühler IV, pp. 264-265.
565 Zenodotus Zenob. loc. cit. Cf. Diod. XII, 10.
565 oraculo Hendess 102. Parke-Wormell 131.
567 alibi Adag. 1166 und 1229.
573 Μέτρῳ Die heutige Lesart, cf. Bühler IV, p. 264 und oben, n.l. 564.
573 ἀμέτρως Dazu Bühler IV, p. 265. Er. greift hier die Verbesserung von Schottus (1612) vor. Cf. die Lesart einiger Hss. von Suid. loc. cit.: ἀμέτρως δὲ. Siehe oben, n.l. 564.
574 Theocr. 6, 17.
1428 Collect. 655 (dort vergleicht Er. die Wendung mit Sir. 22, 6: "Musica in luctu"). Otto 1386.
579 Martial. II, praef. (den nächstfolgenden Satz zitiert Er. in Adag. 1480, ll. 266-267).
582 deposita praetexta Vergleiche z.B. Hor. Carm. I, 36, 9: "Mutataeque simul togae" und Porphyrio ad loc.: "Praetextae ... qua deposita virilis accipitur".
584 Cic. Phil. II, 44 (584 virilem: virilem togam v.l.; muliebrem togam: muliebrem stolam v.l.).
585 Quin ... bello Cf. De cop. verb. I, 176, ASD I, 6, p. 182, ll. 834-835: "Sagum ... vestis est militaris, quemadmodum toga pacis", und Adag. 3709 (Modo palliatus, modo togatus), ASD II, 8, p. 133, ll. 100-101: "Vtraque tamen vestis [scil. pallium et toga] pacis est, quemadmodum saga sunt belli".
586 M. Tullius Cic. Phil. V, 31; cf. Phil. VI, 2; XIII, 23; XIV, 2. Die hier genannten Cic.-Stellen werden in Adag. 3710 (Ad saga), ASD II, 8, pp. 133-134, ll. 102-117 zitiert.
586 idem Cic. De consulato suo fr. 8 Mueller = fr. 6 Soubiran bei Cic. Off. I, 77, Phil. II, 20 und Pis. 73.
587 Lucan. IX, 199.
1429 Die Adag. 1429 und 1430 stützen sich auf zwei aufeinanderfolgende Sprichwörter bei Apost. 590 Ἀβασάνιστος ἄνθρωπος Nach Apost. 1, 3: ἀβασάνιστος ἄνθρωπος εί und Suid. ἀβασάνιστος 21: ἀβασάνιστος (cf. Zenob. Ald. col. 1).
590-591 ἀνεξέταστος ... ἀδοκίμαστος Nach Apost. und Suid. locc. citt.
590 ἀνεξέταστος, ἀγύμναστος Cf. Zenob. Ald. col. 1: ἀνεξέταστος ἢ ἀγύμναστος. Bei Apost. und Suid. steht ἀγύμναστος ἢ ἀνεξέταστος.
591 Suid. ἀβασάνιστος 21: Ael. fr. 9 Hercher2 .
592 ἀβασάνιστον So (ἀβασάνιστος) Suid. Hercher schlägt, nach Anecdota Bekkeri, p. 321, 17, ἀβασανίστως vor.
594 βάσανος ... explorari Nach Suid. ἀβασάνιστος 21.
594 coticula Cf. Plin. Nat. XXXIII, 126, von Er. Adag. 487, ASD II, 1, p. 558, ll. 917-923 angeführt.
595 indicem Cf. Ov. Met. II, 706; im Titel Adag. 1351; Antibarb., ASD I, 1, p. 74, ll. 8-9: "Ex indice illo lapide".
595 Chilonis dictum Chilo fr. 1 Bergk = Scolia Lobonensia fr. 33 D. bei Diog. Laert. I, 71, in Adag. 1351 (Quod index auro, id aurum homini), ll. 932-933, zitiert.
1430 Collect. 198 (Abronis vita. Sicula mensa. Sybaritica vita).
598 Ἅβρωνος βίος Bei den Parömiographen: Zenob. 1,4 = Ald. col. 1; Diogen. 1, 2; Apost. 1, 4; Suid. Ἄβρωνος βίος 98.
598-599 Sumptum ... luxuriae Nach Zenob., Diogen., Apost. und Suid. locc. citt.
599 apud nos D.h. in der westlichen, lateinischen Welt.
599 Apicius Cf. Plin. Nat. X, 133.
427600 Aesopus Clodius Aesopus, der Sohn des berühmten Schauspielers; cf. Val. Max. IX, 1, 2 und Hor. Serm. II, 3, 239-241. Vergleiche auch Prolegomena xiii, ASD II, 1, p. 80, l. 654: "Aesopo luxuriosior", und Adag. 3816 (Gallonius), ASD II, 8, p. 186, l. 156: "Etiam ipsa luxuries multos nobilitauit, vt Aesopum et Apitium".
601 πάναβρον Lucian. Rhet. praec. 11. Siehe auch Adag. 146, ASD II, 1, p. 263, l. 179 und n.l. 179.
601 Vnde ἀβροδίαιτος Nach Apost. 1, 4: ὅθεν καὶ ἀβροδίαιτος (ἀβροδίαιτος in den übrigen Quellen, aber ohne ὅθεν).
602 Zenodotus Zenob. loc. cit.
1431 Collect. 200 (Est sua formicis ira). Strömberg, Eine neue Sammlung, p. 33. Bauck, p. 85. Prittwitz-Gaffron, pp. 56-57. Cf. Adag. 2407 (Habet et musca splenem), ASD II, 5, p. 300, aus Apost. 8, 25.
604 Ἔνεστι ... χολή Suid. σέρφος 256 aus Schol. Aristoph. Av. 82 (ebenso Schol. Vesp. 352). Eine kürzere Version (ohne καὶ σέρφῳ) bei Diogen. 4, 48, Zenob. 3, 70 = Ald. col. 81, Apost. 7, 18 und Suid. ἔνεστι κἀν μύρμηκι χολή 1266; Er. zitiert sie in Adag. 2407, ASD II, 5, p. 300, l. 301. Cf. Anth. Pal. X, 49, 1 (Palladas; nicht in Anth. Plan.): Καὶ μύρμηκι χολήν, καὶ σέρφῳ φασὶν ἐνεῖναι.
605 Formicae ... serpho sua In margine χ: "Distingue versus".
605 serpho Wie öfters eine Transkription eines griechischen Wortes, cf. Adag. 1483, n.l. 3142.
606 Admonet ... quempiam Cf. Zenob. loc. cit.: Παρεγγυᾷ μηδὲ τῶν μικρῶν καταφρονεῖν. Vergleiche auch Apost. 7, 18 und Suid. ἔνεστι 1266.
609-610 Serphus ... formicae Suid. σέρφος 256: ζῷον μυρμηκῶδες. Cf. Schol. Aristoph. Vesp. 352: Crates fr. 80 (H.J. Mette, Parateresis, Halle 1952): Ἔστι δὲ θηρίδιόν τι μικρόν. Κράτης δὲ μύρμηκά φησι τὸν σέρφον.
610 Plut. Mor. 79 e. Cf. Plut. Mor. 190 b, 219 c und 208 f (an der letztgenannten Stelle jedoch ist das Apophthegma Agesilaos zugeschrieben). Siehe dieselbe Aussage in Apophth. I, 159, LB IV, 113 E.
612 Papae Cf. Plut. Mor. 79 e: ὦ Ἡράκλεις.
1432 Collect. 828 (Manu facere). Polyd. Verg., f° g ivv (Hoc manu faciendum est). Otto 1056.
615 Manu fingere Cf. Tib. I, 2, 94; siehe unten, l. 625 (die Wendung im wörtlichen Sinne gebraucht). An den unten angeführten Stellen ist die Wendung 'manu facere' (nicht 'manu fingere') metaphorisch verwendet (cf. Collect. Manu facere).
616 Sen. Epist. 52, 6 (617 quod aiunt [sic Er., edd. Bas. 1515 et 1529]: aut aiunt ed. Ven. 1503: vt aiunt Collect.), von Polyd. Verg. loc. cit. angeführt.
617 Idem Sen. Benef. VI, 41, 1 (618 debere secure: secure debere edd. vett.).
620 Plin. Nat. XVIII, 4 (620-621 contenti, etenim; 621 quanto Huetus; genera humana manu).
621 Iuv. 7, 237-238 (622 mores teneros).
624 Tib. I, 2, 94.
626 Pers. 5, 40, auch in Adag. 2133 (Cera tractabilior), ASD II, 5, p. 123, l. 440 zitiert.
628 M. Tullius Cic. Brut. 30.
630 factum argentum Siehe z.B. Cic. Verr. 2 5, 63 und ThLL s.v. argentum, vol. II, coll. 522, 75-523, 7.
631 cui ... rude Cf. Ov. Pont. II, 8, 5-6: "Argentum ... rude" und Vlp. in Dig. XXXIV, 2, 19, 11: "Infecti autem argenti appellatio rudem materiam continet, id est non factam". Gewöhnlich jedoch benutzt man den Ausdruck argentum infectum, siehe ThLL ibid., col. 522, 65-74.
1433 Collect. 625 aus Diogen. 6, 17. Dobesch, pp. 242-243.
633 Λοκρῶν σύνθημα Zenob. 4, 97 = Ald. col. 113. Zur Überlieferung dieses Sprichworts und zu den weiteren testimonia: Bühler IV, pp. 61-62 (cf. Suid. Λοκρῷ 668; Hesych. λ 1254 etc.).
429636 Zenodotus Zenob. 4, 97, cf. Bühler IV, pp. 61-66.
637 Eust., p. 275, 33-34 zu Hom. Il. II, 527, cf. Hotop, p. 277.
1434 Collect. 607. Cf. O. Crusius, Suppl. Paroem. III b, pp. 50-51. Das Adagium wird in Adag. 1557 (Admirabiles in nectendis machinis Aegyptii), ASD II, 4, p. 62, ll. 56-58 erwähnt.
639 Κασσιώτικον ἅμμα Diogen. 5, 44 = Apost. 9, 46; Suid. ἅμματα 1510. Cf. Suid. Κάσιον ὄρος 454; Πηλούσιον 1516.
640-641 Cassius ... Pelusio Suid. ἅμματα 1510 und Steph. Byz. s.v. Κάσιον. Cf. Adag. 1557, ASD II, 4, p. 62, ll. 57-58 (mit Hinweis auf das vorliegende Adagium): "Cassium enim in Aegypto est".
641 Ei ... nectere Nach den genannten Parömiographen.
641 genti... gentilitium Ein ähnliches etymologisches Wortspiel auch in Adag. 1109, l. 165: "Fidem ad fortunae commoditatem accommodantis"; Adag. 1295, l. 114: "Difficilia facile confici"; Adag. 1496, l. 557: "Parum deligentis, quos diligat".
642 alio ... loco Adag. 848 (Herculanus nodus), ASD II, 2, pp. 367-368, (siehe bes. p. 367, n.ll. 916-917) aus Apost. 8, 64 a. Cf. Otto 803.
643-647 In caduceo ... vtriusque Nach Macr. Sat. I, 19, 16, cf. ASD II, 2, p. 369, n.l. 917.
648 nomismatibus Cf. Cohen, p. 192: Tiberius 21-23 (aus den Jahren 34, 35 und 36 n. Chr.).
648 symbolum Zum Druckerzeichen von Froben: Adag. 1001, ll. 424-429.
651-652 Hunc ... Aegyptii Nach Macr. Sat. I, 19, 16.
652-653 innuentes ... debere Eine Erweiterung von Er.
653 Herculano ... additum Nach Macr. Sat. I, 19, 16.
654-655 Galli ... Mercurium Cf. Lucian. Herc. 4. Nach Lucian. setzten die Kelten die Sprache nicht, wie die Griechen, mit Her mes, sondern mit Herakles (d.h. Ogmios) gleich. Den Ogmios erwähnt Er. in Paracl., Holborn, p. 139, l. 18.
654 Aegyptii Die Quelle habe ich nicht gefunden. Cf. Plut. Mor. 367 d (De Iside et Osiride): Αἰγύπτιοι ... τῷ μὲν ἡλίῳ τὸν Ἡρακλέα μυθολογοῦσιν ἐνιδρυμένον συμπεριπολεῖν, τῇ δὲ σελήνῃ τὸν Ἑρμῆν.
655 Diogen. 5, 44.
655 Suidam Suid. ἅμματα 1510, cf. Suid. Κάσιον ὄρος 454 und Πηλούσιον 1516.
656 Steph. Byz. s.v. Κάσιον.
657 nisi ... ἱμάντια In edd. sec. codd. ἱμάτια.
659 Ἀγαθὸς ... ζωμοποιός Apost. ι, 9 (= Zenob. Ald. col. 2). Cf. Plut. Mor. 218 c und Er. Apophth. I, 142, LB IV, 111 F - 112 A (nach Plut.).
659-660 vituperium Nur im Spätlatein, cf. Souter, A Glossary of Later Latin, s.v.
661 Zeusippi Apost. (sec. codd.) und Zenob. Ald.: Ζευξίππου. Leutsch (nach Plut. loc. cit.): Ζευξιδάμου. In Apophth. loc. cit.: 'Zeuxidami'.
1436 Cf. Adag. 490 (Ad amussim), ASD II, 1, pp. 560-562, und Adag. 3799 (Funiculum ad lapidem), ASD II, 8, p. 176. Vergleiche auch Parab., ASD I, 5, p. 174, ll. 229-230: "Vt ad lineam applicandus est lapis, non ad lapidem linea, sic vita ad philosophorum decreta corrigenda est, non ea sunt ad mores nostros trahenda".
664 Plut. Mor. 75 ef: Epicharm. fr. 276 Kaibel = fr. 246 Olivieri. Cf. Apost. 14, 88 a.
670 alibi Adag. 493, ASD II, 1, pp. 563-564, aus Aristot. Eth. Nic. 1137 b 29-32.
1437 Collect. 227 (Extra quaerere), worin die folgende Erklärung: "Assentandi studio aliud vultu sermoneque prae se ferre, aliud in animo sentire". Cf. V. Szelinski in Nachträge zu Otto, p. 235, s.v. cutis 2.
672 Pers. 1, 6-7, in Adag. 415 (Eadem pensari trutina), ASD II, 1, p. 488, l. 336.
431676 idem Pers. 4, 52. Diese Wendung bespricht Er. in Adag. 587 (Tecum habita), ASD II, 2, p. 110.
676 domi habemus Siehe Adag. 949 (Domi habet. Domi nascitur), ASD II, 2, p. 454, aus Ter. und Cic. Cf. p. 454, ll. 806-807: "Nam id domi dicimur habere, quod in nobis situm est nec necesse est ab aliis mutuo sumere".
678 Plut. Mor. 80 ef.
681 alibi Adag. 962 (Bos alienus subinde foras prospectat), ASD II, 2, p. 462, cf. l. 963: Βοῦς ἀλλότριος τὰ πολλὰ ἔξω βλέπει (nach Zenob. 2, 81 = Ald. col. 58).
682 Ἀλλότριος ... πολλάκις Er. versucht in dieser Weise die metrisch fehlerhafte Version von Zenob. (siehe die vorangehende Anm.) zu verbessern. Man beachte, dass in Er.' Version die letzte Silbe von πολλάκις gegen die klassische Prosodie lange Quantität hat. Vielleicht eher: Ὁ βοῦς γὰρ ἀλλότριος τὰ πόλλ᾿ ἔξω βλέπει.
684 sapiens ... portat Eine Maxime des Bias von Priene bei Cic. Par. I, 8 und Val. Max. VII, 2, ext. 3. Siehe Adag. 2362 (Omnem facultatem indutus est), ASD II, 5, p. 270, ll. 688-689 (cf. Anm. ad loc.); Adag. 3409 (Sapiens sua bona secum fert), ASD II, 7, pp. 246-247 nach Menandr. Monost. 569 Jäkel.
684-685 in seipso ... rotundus Er. fugt hier zwei Stellen zusammen: Hor. Serm. II, 7, 86: "In se ipso totus, teres atque rotundus", und eine Nachahmung von Hor. bei Verg. De institutione viri boni 4 = Auson. Ecl. 2, 4 Prete, p. 96: "Mundi instar habens, teres atque rotundus". In Adag. 1586 (Circulum absoluere), ASD II, 4, p. 78, l. 418, zitierte Er. Auson. (in den Ausgaben A-F jedoch Hor. Serm. II, 7, 86), cf. ASD II, 4, p. 79, n.ll. 414-415.
1438 Eine andere Version desselben Sprichwortes in Adag. 3332 (Aliorum medicus), ASD II, 7, pp. 199-200. Siehe auch Adag. 520 (Nequicquam sapit, qui sibi non sapit) ASD II, 2, pp. 44-45, angefertigt nach Enn. Scaen. 273 Vahlen bei Cic. Fam. VII, 6, 2.
687 Plut. Mor. 88 c: Eur. fr. 1086 N. Cf. Apost. 2, 26. In Adag. 3332, ASD II, 7, p. 200, l. 355 zitiert Er. den Vers nach Plut. Mor. 71 f und 1110 e.
688 ex ... quapiam Eur. wird nicht erwähnt.
690 Aliis ... scatens Cf. Ex Plut. versa, ASD IV, 2, p. 177, l. 127: "Medetur aliis ipsus hulceribus scatens" und in Adag. 3332, ASD II, 7, p. 200, l. 356: "Aliis medetur, ipsus hulceribus scatens".
691-692 errata ... madentes Cf. Macedo (RE 2) bei Gell. XIII, 8, 5: "Vitia ... accusarent, intercutibus ipsi vitiis madentes".
692 vulgo Suringar 7. Ioannes Seruilius, Adagiorum epitome, Antuerpiae 1545, p. 9 (bei Suringar): "Medecijn helpt v seluen". Das Sprichwort stammt aus Lc. 4, 23: "Medice, cura te ipsum". Der Bibelspruch wird in seinem Kontext in Adag. 3332, ASD II, 7, p. 200, ll. 362-365 zitiert. Vergleiche auch Aeschyl. Prom. 473-475.
692-693 Gregorius Greg. Naz. Or. 2, 13, Migne PG 35, col. 424 a (693 μὴ πόρρω; ἄλλους).
696 M. Tullius Cic. Phil. XII, 25 (profiteatur).
697 Xen. Symp. 4, 5 (698 μάντεις).
1439 Collect. 732. Cf. Adag. 1152, ll. 873-877. Die Wendung wird in Adag. 1791 (Tragoedias in nugis agere), ASD II, 4, p. 208, ll. 260-261 mit der Erklärung "pro 'grauiter' siue 'acerbe'" erwähnt.
702 Τραγικώτερον λαλεῖν Menandr. fr. 740, 6-8 Koerte-Thierfelder bei Plut. Mor. 103 c d (siehe unten, ll. 705-707). Er. zitiert aus derselben Plut.-Passage in Adag. 1248, ll. 940-944.
703-704 ampullas ... verba Hor. Ars 97. Cf. Adag. 1152, ll. 870-872.
704 Menander Menandr. loc. cit. bei Plut. Mor. 103 cd. cit. (707 καὶ τραγικώτερον; τραγικώτερον v.l., Ald. 1509).
709 Plat. Rep. III, 413 b, auch in Adag. 1152, l. 873: τραγικῶς ... κινδυνεύω λέγειν.
433709 Gregorius theologus Greg. Naz. Epist. 193, 2, Migne, PG 37, col. 316 c = GCS 53, p. 140, ll. 6-7. Die zwei vorliegenden Briefzitate sind in die Ausgabe G nach der Erscheinung der Erstausgabe (Haganoae 1528) eingeschoben. Siehe unten, n.l. 714.
711 cum ageres Dem Kontext nach sollte Er. πράττοντα durch 'cum agerem' wiedergeben werden.
711 Idem Greg. Epist. 5, 5, Migne, PG 37, col. 29 b = GCS 53, p. 7, ll. 8-9 (712 τραγῳδήσω). Er. zitiert diesen Brief auch in Adag. 1165, ll. 128-129; Adag. 1321, ll. 384-385.
712-713 O terra ... virtus Er. hat den Teil des Satzes, um den es sich handelt, nicht übersetzt.
713 suspicor ... αἰθήρ (ἀρετή edd. sec. codd.).
714 ἀνήρ (ἀήρ: ἀνήρ sec. codd., ed. pr., cf. unten).
714 qui ... aedidit Er. meint die ed. pr., Basilii Magni et Gregorii Nazanzeni (sic) Theologorum Epistolae Graecae nunquam antea editae, Haganoae, per Ioh. Secerium, 1528. Dieser Ausgabe hat Er. manche Nachträge für die Ausgabe G (1528) entnommen (in diesem Band Adag. 1042, ll. 278-279, Adag. 1165, ll. 128-129, Adag. 1280, l. 802 und 805-806, Adag. 1321, ll. 384-385, Adag. 1333, ll. 613-615 und Adag. 1422, ll. 505-506). Cf. Adag. 1949, ASD II, 4, p. 309, n.l. 582; Adag. 2284, ASD II, 5, p. 231, n.l. 552.
715 Cf. Lucian. De merc. cond. 41: ἐκτραγῳδήσει, Tox. II: ἐξετραγῳδησας, Philopatr. 18: ἐκτραγῳδήσω (siehe Adag. 1152, n.l. 874).
715-716 ἐκτραγῳδίζειν Dieses weiter nicht bezeugte Verb erwähnt Er. auch in Adag. 1152, l. 874 und Adag. 1791, ASD II, 4, p. 208, l. 260. Nur das Verb ἐκτραγῳδέω ist belegt.
717 φορτικῶς λαλεῖν Cf. Lucian. Tim. 3: Ἵνα σοι φορτικῶς διαλέγωμαι.
717 grandius ... dicere Die griechische Wendung bedeutet eigentlich 'freiheraus reden'.
1440 Cf. Suringar 85.
719 Τραγῳδικὸν βλέπειν Aristoph. Plut. 424. Cf. Suid. τραγῳδικόν 900: τραγῳδικόν· ἐμπαθές. Die Wendung μανικὸν βλέπειν in Adag. 3002 (Argiuos vides), ASD II, 7, p. 44, l. 3.
723 in tristes ac luctuosos Cf. Schol. Aristoph. Plut. 424: τραγῳδικόν· θρηνῶδες, und Suid. loc. cit.
725 Suid. ἡ γλῶττ᾿ ὀμώμοχ᾿ 63: Eur. Hipp. 612 (ὀμώμοχ᾿); siehe unten, l. 728.
725 γλῶσσ᾿ Nicht nach Suid. (γλῶττ᾿), sondern nach Eur.
727 Eur. Hipp. 612. Derselbe Vers mit derselben Übersetzung in Lingua, ASD IV, 1A, p. 98, l. 389-390. Zu Eur. Hipp. 612: Adag. 1613 (Lucri bonus est odor ex re qualibet), ASD II, 6, p. 432, ll. 10-11.
730 Hunc ... conuicia Cf. Schol. Eur. Hipp. 612.
730 Aristophanes Aristoph. Ran. 101-102.
730 Bacchis Dieser Fehler stammt wohl aus einer Missdeutung der griechischen Abkürzung Βα. (= ἐν Βάτραχοις; cf. Adag. 1409, l. 303: "Aristophanes ἐν Εἰρήνῃ"). Vergleiche: Adag. 1154, l. 924 (cf. Anm. ad loc.) und Adag. 1442, n.l. 749.
733 Aut ... ab animo In margine χ: "Latina non sunt versus".
734 Item Aristoph. Ran. 1471. In margine χ: "Versus".
737 Pindarus Pind. Isthm. 6 (5), 72
737 encomio Siehe Adag. 1294, n.l. 107.
739 Euripidis ... Theaeteto Eur. Hipp. 612 bei Plat. Tht. 154 d. Diese Plato-Stelle steht im Zentrum des Adag. 3683 (Lingua non redarguta), ASD II, 8, pp. 117-118.
742 irredarguta Das Adjektiv ist im ThLL nicht bezeugt, kommt aber auch in Adag. 3683, ASD II, 8, p. 118, l. 42 vor. Siehe die ähnlichen Wortbildungen bei Hoven s.v. irr-, p. 193.
1442 Cf. Hdt. II, 53: πρώην τε καὶ Χθές, ὡς εἰπεῖν λόγῳ.
745 Plut. Mor. 956 b.
746 βίος πυρός (βίος πυρός, edd. vett. sec. codd.: nach Reiske eine Lücke zwischen βίος und πυρός, cf. die Lesart der Familie Θ: πυρὸς ἄνευ, οὐκ ἄνευ δὲ ὕδατος).
435748 Lucian. Herm. 30; Abdic. 32; Salt. 7.
749 De mercede seruientibus Dieser irrtümliche Verweis wurde wahrscheinlich durch Missdeutung der Abkürzung Ἑρμ. (oder 'Herm.') verursacht. Diese Abkürzung wurde als Ἑρμῆς, nicht als Ἑρμότιμος, interpretiert und deshalb in 'Merc.' geändert. Schliesslich wurde die Abkürzung 'Merc.' als 'De mercede seruientibus' aufgelöst. Cf. Adag. 1154, n.l. 924 und Adag. 1441, n.l. 7303.
749 Plat. Leg. III, 677 d.
751 Alibi Greg. Naz. Or. 27,6, Migne PG 36, col. 20a = SC 250, p. 84, ll. 8-9. Diese in Greg. Naz. Orationes lectissimae XVI (siehe Adag. 1177, n.ll. 368-369) aufgenommene Rede wird auch in Adag. 1988, ll. 93-94 zitiert (ASD II, 4, p. 331).
753 Plat. Alc. 2, 141 d. Cf. Hom. Il. II, 303.
1443 Strömberg, p. 91. Adag. 3370 (Non pluit etc.), ASD II, 7, p. 220, ist eine Dublette von Adag. 1443.
757 Plut. Mor. 917 b (759 ὕειν, cf. ASD II, 7, p. 220, l. 866 ὕει; ἀγροτέρη [Ald. 1509]: ἀγροτέρα v.l.).
761-763 Sues ... pluuiis Nach Plut. Mor. 917 b.
761 (app.) diuersis aliae Nach Plut.: κατ᾿ ἄλλον ἄλλαι χρόνον. Ohne aliae scheint jedoch der Sinn besser, da man den Eindruck, dass jede einzelne Haussau ihren eigenen regulären Geburtszyklus hat, vermeidet. In Adag. 3370 steht "saepius idque incerto tempore".
763-765 Per iocum ... gessit Cf. Adag. 3370, ASD II, 7, p. 220, ll. 872-874: "Per iocum licebit vti, cum significabimus vbi hoc aut illud euenerit, quod breui sit euenturum, finem malorum nobis fore".
1444 Otto 513. Cf. Adag. 2822 (Cum diis non pugnandum), ASD II, 6, p. 524, aus Hom. Il. XXI, 264. Das Verb θεομαχεῖν auch in Ep. 269, der Einleitung zur Ausgabe B, ASD II, 1, p. 32, l. 231.
767 Θεομαχεῖν Eur. Bacch. 325 (siehe unten, l. 771); Er. erwähnt das Verb in Adag. 2822, ASD II, 6, p. 524, l. 209.
768-769 M. Tullius Cic. Cato 5 (769 Quid est enim: Quid enim est ed. Ven. 1506, Quid enim v.l.).
770 Eur. Bacch. 325 (im wörtlichen Sinne).
773 senarius Menandr. Monost. 341 Jäkel = Apost. 8, 89 b: trag. adesp. fr. 312 N. / TrGF (Kannicht-Snell).
776 illud Homericum Cf. Hom. Il. XVII, 98-99: Ὁππότ᾿ ἀνὴρ ἐθέλῃ πρὸς δαίμονα φωτὶ μάχεσθαι, / ὅν κε θεὸς τιμᾷ, τάχα οἱ μέγα πῆμα κυλίσθη.
779 Pind. Pyth. 2, 88, in Adag. 2822, ASD II, 6, p. 524, ll. 210-211 zitiert und übersetzt: "Oportet aduersus deum non contendere".
1445 Collect. 835. Cf. Adag. 4148 (Aetoli). ASD II, 8, p. 336, ll. 581-582: "Auidi munerum Dorice loqui dicebantur".
782 Δωρικὴ Μοῦσα Der Ausdruck scheint von Er. selbst nach Aristoph. Equ. 995-996 (siehe unten, l. 786) angefertigt zu sein.
782 Aristoph. Equ. 995-996 (785-786 δωροδοκιστί: δωροδοκηστί edd. vett.).
783-785 quod ... Boeoticam Nach Aristoph. Schol. Equ. 989.
787-788 δωροδοκεῖσθαι Siehe Adag. 918 (Ἀλώπηξ οὐ δωροδοκεῖται), ASD II, 2, p. 428.
437789 Pythagoras Diels VS 4 A 9 (Gell. IV, 11, 2: Callim. fr. 553 Pfeiffer) und 58 C 3 (Diog. Laert. VIII 34: Aristot. fr. 195 Rose). Cf. Adag. 2.viii (A fabis abstineto), ASD II, 1, pp. 96-99, und Adag. 4036 (Faba nummus), ASD II, 8, pp. 284-285.
789-790 antiquitus ... ferebantur Nach Nonn. (siehe unten, n.l. 791). Cf. Liddell-Scott-Jones s.v. κύαμος II. Lucian. erwähnt diese Sitte im Zusammenhang mit Pythagoras (Vit. auct. 6). Cf. Adag. 3017 (Ne allia comedas et fabas), ASD II, 7, p. 54, ll. 209-210: "Magis puto referendum ad calculos fabarios, quibus antiquitus ferebantur suffragia", Adag. 3537 (Fabarum arrosor), ASD II, 8, p. 44, ll. 502-503: "Priusquam repertus est vsus calculorum, quos Graeci ψήφους appellant, suffragia nigris et albis fabis ferebantur", und Adag. 4036, ASD II, 8, p. 284, l. 328. Siehe auch Adag. 2.viii, ASD II, 1, p. 96, ll. 924-926 und p. 97, Kommentar ad loc.
790 fabas edebant Cf. Adag. 3537, ASD II, 8, pp. 44-45, aus Suid. κυαμοτρώξ 2578 und Aristoph. Equ. 41.
791 is ... historias Nonn. Exp. in Greg. Naz. 17, Migne PG 36, col. 993 c = CCSG 27, p. 83, ll. 3-6, in Zusammenhang mit Greg. Naz. Or. 4, 70, Migne PG 35, col. 592 b = SC 309, p. 180, ll. 16-17. Er. führt diese Stelle von Nonn. auch in Adag. 2.viii, p. 98, ll. 955-957 an.
792-794 exortus ... κύησιν Von mir nicht nachgewiesen. Cf. Plut. Mor. 635 e f, wo diese Erklärung scherzhaft vorgeschlagen wird. Zu quod... κύησιν: Gell. IV, 11, 10, cf. ASD II, 1, p. 98, ll. 940-944.
795 Cf. Hes. Erg. 38-39: βασιλῆας / δωροφάγους, und 263-264: βασιλῆες ... δωροφάγοι, auch in Adag. 201, ASD II, 1, p. 304, l. 38. Er. verwechselt diesen Ausdruck mit Hom. Il. I, 231: δημοβόρος βασιλεύς (auf diese Stelle spielt er in Adag. 1284, ll. 877-878; Adag. 1424, l. 533; Panegyr. ad Philipp., ASD IV, 1, p. 64, l. 212; Inst. princ. christ., ASD IV, 1, p. 160, l. 749, an). Die beiden Ausdrücke in Adag. 2601 (Scarabeus aquilam quaerit), ASD II, 6, p. 400, ll. 109-110: "Conuitium, quod apud Homerum Achilles torquet in Agamemnonem, δημοβόρος βασιλεύς. Nam Hesiodus δωροφάγους appellat".
1446 Otto 297. Siehe Hor. Epist. I, 10, 42-43: "Cui non conueniet sua res, vt calceus olim, / si pede maior erit, subuertet, si minor, vret" (bei Otto). Das Sprichwort wird in Collect. 306 (Ranis propinas) erwähnt. Er. zitiert in Collect. 306 einen Brief von Hermolao Barbaro an Giovanni Pico, (Politian. Opera, Ald. 1498, f°m v): "Picus ... paruo pedi calceos magnos circundedit". Cf. Adag. 2567 (Herculis cothurnos aptare infanti), ASD II, 6, pp. 374-375. Vergleiche das Apophthegma von Agesilaos aus Plut. Mor. 208 c, in Apophth. I, 5, LB IV, 94 B, und in Lingua, ASD IV, 1A, p. 42, ll. 530-533. Die Adagien 1446-1453 fangen mit dem Buchstaben Ν an (siehe Einleitung, p. 3).
800 Lucian. Pro imag. 10. Nicht "in Imaginibus", sondern in Pro imaginibus (in Ald. 1503 als zwei verschiedene Dialoge abgedruckt).
801 Rursum Lucian. Pro imag. 18 (Er. zog also Pro Imag. zweimal heran: siehe die vorangehende Anm.).
803 Rursum Lucian. Gall. 26, wo jedoch der Ausdruck im wörtlichen Sinne gebraucht ist.
1447 Otto 1098. Otto vergleicht dieses Sprichwort mit Epicharm. fr. 131 Kaibel = fr. 77 Olivieri im cod. Coisl. (Nr. 168, Gaisford): Ἐκ παντὸς ξύλου κλῷος γένοιτ᾿ ἂν καὶ θεός (Kaibel rekonstruirt den Vers folgenderweise: παντὸς ἐκ ξύλου κλῷός τέ κα γένοιτο καὶ θεός). Cf. Maximus Planudes Sprichwörtersammlung 38: Ἐκ ταὐτοῦ ξύλου καὶ σταυρός, καὶ πτύον. Er. benutzt das Sprichwort in Adag. 2601 (Scarabeus aquilam quaerit), ASD II, 6, p. 417, ll. 572-573.
806 Οὐκ ... γένοιτο Er. hat das griechische Sprichwort nach Apul. Apol. 43 (siehe unten, ll. 822-823) rekonstruiert. Seine Vorlage war Zenob. 4, 7: Ἐκ παντὸς ξύλου κύφων γένοιτ᾿ ἄν (in Ald. col. 77: Ἐκ παντὸς ξύλου κίων ἂν γένοιτο; in Zenob. Junt.: ... κίων ἂν γένηται) oder Suid. ἐκ παντὸς ξύλου 555 (= Zenob. Ald. col. 78), wo man liest: ἐλλείπει τὸ 'κοῦφον γένοιτ᾿ ἄν'. Vergleiche Ο. Crusius, Epicharm bei den Parömiographen, in Suppl. Paroem. IV, p. 289. Crusius zieht eine Parallele mit der Fabel Babr. 30, "die wohl einen Spruch wie: Ἐκ παντὸς λίθου / Ἑρμῆς γένοιτο καὶ νεκρός, zur Voraussetzung hat".
808 Fabius Quint. Inst. II, 8, 7: "Nonnulli rus fortasse mittendi".
810 Thphr. Hist. plant. V, 7.
810 Plin. Nat. XVI, 204-233.
812 Priapus ... ficulnus Cf. Hor. Serm. I, 8, 1-3, in Adag. 685 (Ficulnus), ASD II, 2, pp. 212-213, ll. 851-853, und Adag. 1547 (Cicernus Bacchus), ASD II, 4, p. 56, l. 878. Vergleiche auch Moria, ASD IV, 3, p. 88, l. 301: "Ficulnus ille Priapus"; p. 164, l. 624 und p. 180, l. 916.
817 Apul. Apol. 61.
818 Apologia ... prima Cf. Adag. 1274, n.ll. 704-705.
821 Plin. Nat. XVI, 71.
821 Apul. Apol. 43; nicht berücksichtigt von Diels VS (cf. Iambl. Vita Pyth. 245).
439824 Athenaeum Cf. Demochares fr. 3 C. Müller, Oratores Attici, vol. II, Parisiis 1888 bei Athen. V, 215 c.
828 Plin. Not. XIX, 165.
828-829 condimentis aptum Bei Plin. "in condimentario genere".
829 θυμβροφάγοι Aristoph. Ach. 254; cf. Schol. ad loc.
830 Athen. V, 187 d: Demochares loc. cit.
1448 Cf. O. Crusius in Suppl. Paroem. V, pp. 91-96. Cf. Ep. 2022, die Einleitung zur Ausgabe G, ASD II, 1, p. 37, ll. 364-365.
835 Οὐκ ... ἡρώων Zenob. 5, 60 = Ald. col. 137 und Suid. οὐκ εἰμὶ τούτων τῶν ἡρώων 895.
836-837 qui ... merendum Cf. Menandr. fr. 394 Koerte-Thierfelder bei Zenob. loc. cit.: κακοῦν ἕτοιμοι μᾶλλον ἤπερ ὠφελεῖν.
839 Zenodotus Zenob. loc. cit.: Menandr. loc. cit.
839 Ephebis Zenob. (Zenob. Ald.; Junt.): Συνέφηβοι.
1449 Collect. 820. Cf. O. Crusius in Suppl. Paroem. III b, pp. 9-11.
841 Οἶδα ... ἐμέ Zenob. 5, 41 = Ald. col. 127; Suid. οἶδα Σίμωνα καὶ Σίμων ἐμέ 26; Τελχῖνες 293. Cf. Diogen. 7, 26.
843 Zenodotus Zenob. 5, 41.
843 Suidas Suid. Τελχῖνες 293.
846 Arnon (ἄρνον edd. vett. von Zenob.: ἄγονον sec. cod. Vat. und cod. Bodl. Nr. 747, Gaisford).
847 mali genii Cf. Liddell-Scott-Jones s.v. Τελχίς I. Cf. Suet. Περὶ βλασφημιῶν 92 Taillardat.
847-848 homines ... malefici Cf. Liddell-Scott-Jones s.v. Τελχίς II.
848 Strab. X, 3, 19: Οἱ δὲ Τελχίνων ἐν Ῥόδῳ ἐννέα ὄντων τοὺς Ῥέᾳ συνακολυθήσαντας εἰς Κρήτην ... Κουρῆτας ὀνομασθῆναι.
848-849 nouem ... Cretam Siehe die Übersetzung von Guarinus (z.B. Venetiis 1502): "Sunt, qui memorent Teichines in Rhodo nouem fuisse Rheae comites in Cretam". Strabo sagt eigentlich, dass die Kureten, die einige von neun in Rhodos wohnenden Teichinen waren, Rhea auf Kreta begleitet haben.
849-851 Τελχῖνας ... circumueniant Etym. mag., p. 751, 39-40 und Aelius Dionysius fr. 436 Schwabe bei Eust., p. 1391, 11-12 zu Hom. Od. I, 11-12. Cf. Suid. θέλγει 103: καὶ Τελχῖνες θελχῖνές τινές εἰσι.
851 τελχίνειον Suid. Τελχῖνες 293.
851 τελχινῶδες Etym. mag., p. 751, 35-36.
852 τελχιταίνειν Etym. mag. p. 751, ll. 36-37; Suid. τελχιταίνει 294.
852-853 Etymologus Etym. mag., p. 751, 33-34 (853 Τελχινίαν Steph. Byz.: Τελχινίων ed. Ven. 1499 sec. codd.). Cf. Steph. Byz. s.v. Τελχίς.
854 Chrys. De sancto Babyla 19, 105, Migne PG 50, col. 563 = SC 62, p. 236, l. 22: Liban. Or. 60, 9.
854 Τελχῖνος Das Wort τελχίς ist hier ein Adjektiv.
1450 Collect. 531. Otto 302. Cf. Adag. 1001, ll. 479-480: "Terentianum illud: Vide, ne nimium calidum" etc.
857 Ter. Eun. 380 (calidum [cf. Don. ad. loc.; vide infra, n.ll. 858-859]: callidum edd. vett. sec. codd.).
857 Don. ad Ter. Eun. 308: "'<ne> nimium' prouerbiale, quia 'nimium' propria vox est".
858-859 anceps ... callidum Don. erwähnt die beiden Lesarten, aber: "Sed melius 'callidum' legitur".
862 Liv. XXVIII, 42, 7: "Non semper temeritas est felix".
441865 paulo superius Ter. Eun. 376.
868 in Pluto Aristophanica Aristoph. Plut. 415.
872 Interpres Schol. Plut. 415: θερμὸν ἔργον παράδοξον ἢ τολμηρόν, ἢ εὐκίνητον. Siehe Adag. 4103 (Cor calidum in re frigida), ASD II, 8, p. 316, l. 26: "Alibi diximus calidum facinus audax et praeceps appellari".
873 Soph. Ant. 88. Cf. Adag. 4103, p. 316, l. 24.
876-877 Plut. Mor. 677 e: Hom. Il. IX, 203.
1451 Collect. 644.
883 Μὴ ... θῆλυ Diogen. 6, 72, Apost. 11, 48. In margine χ: "Distingue versus".
884 Ne ... mulier Er. übersetzte nach trochäischem Versmass in G, nachdem er das Metrum des Originals eingesehen hatte (siehe oben, n.l. 883 und im Text l. 885).
886 Hom. Il. XII, 243 (ἀμύνεσθαι), in Adag. 2057 (Vnum augurium optimum tueri patriam), ASD II, 5, pp. 70-72, behandelt. Hom. spricht jedoch dort nicht über die Rolle der Männer.
888-889 Brutus Siehe Cic. Ad Brut. 25, 1 Watt (= I, 17, 1).
890 gladium ... mulier Kein Zitat, sondern ein Beispiel für die Anwendung des Spruches.
1452 Swoboda, p. 50. Swoboda vergleicht Plaut. Mil. 684: "Tu, homo, et alteri sapienter potis es consulere, et tibi" mit der vorliegenden Wendung.
892 fruges ... nati Hor. Epist. I, 2, 27. Siehe Adag. 1223, n.l. 427.
893 M. Tullius Cic. Off. II, 36 (894 alteri, vt: alteri prosunt, vt v.l. et ed. Ven. 1506; 895 nulla industria, nulla cura).
895 Hes. Erg. 293-297 (897 αὐτὸς papyr. et Aristot.: αὑτῷ [vel αὐτῷ] codd., αὐτῷ Ald. 1495; 898 τά κ᾿; 900 μήτ᾿ αὐτὸς papyr. et Aristot.: μήθ᾿ αὑτῷ codd. et edd. vett.; 901 ὃ δ᾿ [cf. app. 901]: ὅδ᾿ Ald. 1495), ohne den Vers 294 bei Aristot. Eth. Nic. I, 1095 b 10-13. Er. bringt diese Hesiodusstelle in Adag. 1171, l. 665 und in Adag. 4096 (Auscultandum bene loquenti), ASD II, 8, p. 312, ll. 960-961, zur Sprache.
898 Φρασσάμενος ... ἀμείνω Dieser Vers ist bei Aristot. ausgelassen worden.
907 Liv. XXII, 29, 8 (910 sciat: scit edd. Ven. 1491, 1501). Siehe die Randbemerkung in der ed. Ven., de Rusconibus, 1501: "Hesiodi sententia". Cf. Adag. 1079, n.l. 128.
913 asinum ... Horatianum Hor. Epist. I, 20, 14-16.
443915 Diogene Diog. Laert. VII, 25: Zeno Citiensis fr. 235, SVF 1, p. 56.
1453 Cf. Bühler IV, pp. 213-216; Crusius, Analecta critica, Paroem. Gr. II, pp. 142-143.
923 Οὔθ᾿ ... ἡλιοῦται Bei den Parömiographen: Zenob. 5, 53 = Ald. col. 134; Diogen. 7, 8; Apost. 13, 74; Suid. οὔθ᾿ ὕεται, οὔτε ἡλιοῦται 841 (οὔτε ἡλιοῦται Suid.; Diogen.; οὔθ᾿ ἡλιοῦται Zenob. Ald., Junt., Apost.).
925 illud Horatianum Hor. Ars 413.
925-926 pulueris ... latus Cf. Hor. Carm. I, 8, 4: "Patiens pulueris atque solis", und III, 10, 19-20: "Aquae / caelestis patiens latus".
929 Aristoph. Ran. 119.
932 Zenodoto Zenob. 5, 53 = Ald. col. 134.
1454 Collect. 822 (Simia vel pulcherrima deformis est).
934 Τῶν ... ἐστι Cf. Heraclit. VS 22 B 82 bei Plat. Hipp. mai. 289 a: Πιθήκων ὁ κάλλιστος αἰσχρὸς ἀνθρώπων (ἀνθρώπων Bekker; ἄλλων edd. vett. sec. codd.) γένει, συμβάλλειν. Er. gibt die in Collect. 822 angeführte lateinische Version (cf. Ficinos Übersetzung: "Speciosissima simiarum deformis est" - z.B. ed. Ven. 1491) griechisch wieder.
937 lenonem ... periurum Cf. Cic. Q. Rosc. 20: "Ballionem ... periurissimum lenonem", und Plaut. Pseud. 351 (zu Ballio): "Hominum peiiurissume".
937 histrionem infamem Zum Verruf der Schauspieler: ThLL s.v. histrio, vol. VI, col. 2846, 5-27.
938 Meuii carmen Cf. Verg. Ecl. 3, 90, in Adag. 2664 (Cui ista arrident, meis ne gaudeat), ASD II, 6, p. 459, l. 661: "Qui Bauium non odit, amet tua carmina, Maeui". Zu Maeuius: Adag. 1412, n.l. 349.
938 Platone Plat. Hipp. mai. 289 a: Heraclit. VS 22 B 82.
944 Suida Suid. ζητῶν γὰρ ὄψον θοἰμάτιον ἀπώλεσα 95: com. adesp. fr. 547 Kock III, p. 508.
944 ab aliis Bei den Paroemiographen: Zenob. 4, 13 = Ald. col. 91; Diogen. 4, 97; Apost. 8, 33 (bei Apost. fehlt γὰρ).
947 Aristoph. Nub. 856 (bei Aristoph. ein Fragesatz). Nach Kock ist der vorliegende Vers - vermutlich - eine Anspielung auf Aristoph. Nub. 856 (siehe aber ll. 945-946).
949 quoque Gegen die klassische Prosodie hält Er. die Quantität der ersten Silbe von 'quoque' hier für lang.
951 Lucian. Adv. indoct. 23.
955 M. Tullium Cic. De or. II, 222 (955-956 ore in ardente: ore inardenti ed. Norimbergae 1497): Enn. inc. fab. 398-399 Ribbeck, TRF, p. 84 = Enn. Scaen. fr. 412 Vahlen3 = fr. 167 Jocelyn.
4451457 Strömberg, Eine neue Sammlung, p. 20. Hotop, p. 252; p. 260. Cf. Goebel, pp. 33-34.
958 Εὐδαίμων ... Τενεάτης Strab. VIII, 6, 22; Zenob. 3, 96 = Ald. col. 88; Apost. 8, 6 d = Arsen., Walz, p. 244; Suid. εὐδαίμων ὁ Κορίνθιος (sic, so auch Zenob. Junt.) 3408 (Εὐδαίμων γε Apost. / Arsen.: Εὐδαίμων ὁ Zenob., Suid.).
960 Tenea ... nemorosus Nach Zenob. 3, 96.
960 et amoenus Eine Erweiterung von Er.
961 Corinthiorum ... fuit Siehe z.B. Hdt. III, 52: Κόρινθος ἡ εὐδαίμων. Cf. auch Adag. 301 (Non est cuiuslibet Corinthum appellere), ASD II, 1, pp. 407-410.
961 Strabo Strab. VIII, 6, 22: Hendess 174; Parke-Wormell 424.
965-966 alterum per se ... nostro Cf. Ioachimus Vadianus (siehe Adag. 1353, n.l. 965) zu Mela II, 3, 43: "Quoties fatemur maiora nobis admirationi esse, minori viliorique quacumque causa delectari".
970 Strab. VIII, 6, 22. Die Lesart Τεγεάτης bei Eust., p. 301, 38, zu Hom. Il. II, 607; Apost. (Arsen.) 8, 6 d.
971 Tegea ... Arcadiae Strab. VIII, 3, 2 und 8, 2. Steph. Byz. s.v. Τεγέα.
1458 Bauck, p. 22.
973 Ὄνος εἰς ἄχυρα Apost. 12, 78, Suid. ὄνος εἰς ἄχυρα 389 (= Zenob. Ald. col. 130).
977 Philemonis Philemon fr. 188 Kock II, p. 530 = fr. 158 PCG bei Athen. II, 52 e.
981 Iucundius ... transferas Cf. Adag. 1077, n.ll. 25-26.
984-985 quemadmodum ... conspurcarunt Eine Anspielung auf die Ausgabe von Augustinus' De ciuitate Dei : Diui Augustini De ciuitate Dei ... libri ... cum commentariis Thomae Valois et Nicolai Triueth necnon additionibus Iacobi Passauantii, Basileae, ap. A.P. de Langendorff, 1515 (Nachdruck: Lugduni 1520). Die erste Ausgabe von Aug. Civ. mit dem Kommentar von Valois und Triveth erschien 1468 (Argentinae, ap. I. Mentelin). Valois, Triveth und Passavantius sind in der Note "De veteribus interpretibus huius operis" in Vives' Ausgabe von Aug. Civ. (eingeleitet von Er., Basileae, Froben 1522) kritisiert worden.
987 Apuleius Er. kontaminiert hier zwei Stellen, nämlich Apul. Met. IV, 1: "Hortulum ... inuado et ... holeribus ... ventrem sagino" (cf. IV, 3: "Omnia prorsus holera vastaueram"), und IV, 5: "Lassitudinem vice lauacri puluereis volutatibus digerebam".
987 a se Er. setzt hier, wie in Adag. 15, ASD II, 1, p. 129, ll. 639-640; Adag. 252, ASD II, 1, p. 365, l. 515; Adag. 368, ASD II, 1, p. 456, l. 132; Adag. 1104, l. 82, den Held und Narrator von Apul. Met. mit Apuleius selbst gleich. So auch Adag. 264, ASD II, 1, p. 374, l. 718 (Lukian und den Held von Lucian. Asin.).
1459 Collect. 663. Cf. Adag. 2174 (Aliud noctua sonat, aliud cornix), ASD II, 5, pp. 144-145, aus Zenob. 1, 69 = Ald. col. 23.
989 coturnix Zur coturnix / ὄρτυξ (= Wachtel): D'Arcy W. Thompson, A Glossary of Greek Birds, p. 215 sqq.
990 Martial. X, 3, 6-7.
990-991 corniculam Aesopicam Aesop. 103 Hausrath, über die Dohle (cf. Hor. Epist. I, 3, 18-20, über die Krähe). Zur 'cornicula Aesopica: Adag. 2591 (Aesopicus graculus), ASD II, 6, p. 386; Adag. 306 (Tuis te pingam coloribus), ASD II, 1, p. 414, ll. 170-171: "Allusum est ad Aesopicam corniculam, quae se coloribus alienis venditauit"; Adag. 1034, l. 155. Es stellt sich heraus, dass die zwei Vögel, die Dohle (κολοιός, graculus) und die Krähe (κορώνη, cornicula), oft verwechselt wurden. Dazu: ASD II, 2, p. 51, n.ll. 595-596 und D'Arcy W. Thompson, p. 155; p. 168 sq.
997 Ov. Am. II, 6, 27.
4471460 Collect. 665.
1000 Martial. X, 83, 11.
2 Rursum idem Martial. I, 72, 8.
4 asciticiis Siehe Hoven s.v.
6 galericulo Cf. Suet. Oth. 12, 2.
1461 Collect. 682 (Primum pueros optimos Aegina alit). Strömberg, Eine neue Sammlung, p. 18. Dobesch, p. 216. Hotop, pp. 269 und 282-283. Goebel, p. 25.
9 Τὰ ... ἐκτρέφει Apost. 16, 11, Suid. τὰ πρῶτ᾿ ἀρίστους παῖδας 109. Cf. Diogen. 8, 38 (wo jedoch Αἴγινα τρέφει) und Eust., p. 1695, 50, zu Hom. Od. XI, 505.
9 παῖδας Αἴγιν᾽ ἐκτρέφει In Collect. 682: τὰ πρῶτ᾿ ἀρίστους Αἴγινα τρέφει.
11-13 de re ... Aiginetae Nach Apost.; Suid. locc. citt.
11-12 vt ... faciunt Eine Erweiterung von Er. Cf. z.B. Verg. Georg. III, 66-68.
13 (app.) Steph. Byz. s.v. Αἴγιναι.
14 Strab. VIII, 6, 16.
15 Steph. Byz. s.v. Αἴγιναι.
16-18 eandem ... inuaderent Strab. VIII, 6, 16.
18 Hom. Il. II, 562 bei Strab. VIII, 6, 16: Οἵ τ᾿ ἔχον Αἴγινα.
18-19 Est ... nobilissima Cf. Steph. Byz. Αἴγιναι, wo aber nur μία τῶν Κυκλάδων ('eine der Kykladen').
19-20 Strab. VIII, 6, 16 und Steph. Byz. Αἴγιναι.
20-23 Ob ... repraesentare Strab. VIII, 6, 16. Cf. Ov. Met. VII, 654-657.
25 illud Cf. Adag. 1079, n.l. 43.
26 illi Adag. 849 (Fuere quondam strennui Milesii), ASD II, 2, pp. 368-370, nach Aristoph. Plut. 1002 und den Parömiographen. Siehe ASD II, 2, p. 369, n.l. 944.
1462 Collect. 211. Die griechischen Versionen der Adag. 1462-1470 (ausser Adag. 1464 und 1465) fangen mit dem Buchstaben A an. Vielleicht gehört auch Adag. 1461, dessen Stichwort Αἴγινα ist, zu dieser Reihe (siehe Einleitung, p. 3).
29 Ἀγέλαστος πέτρα Zenob. 1, 7 = Ald. col. 3. Cf. Diogen. 1, 8, Apost. 1, 12.
33 Zenodotus Zenob. loc. cit.
34 ἀγέλαστους Cf. Lucil. 1300 Marx bei Cic. Fin. V, 92, über Marcus Crassus Agelastus (RE s.v. Licinius 57), den Grossvater des Triumvirs. Cf. Plin. Nat. VII, 79 und Adag. 971, ASD II, 2, p. 468, ll. 90-99 (cf. den Kommentar ad loc.).
35 Plinius Plin. Nat. VII, 79.
35 Aristides Ael. Arist. 46, Dindorf II, p. 160 = 3, 13 Lenz-Behr.
1463 Dobesch, pp. 81-82.
38 Ἀγαμέμνονος θυσία Bei den Parömiographen: Zenob. 1, 13 = Ald. col. 3 (unmittelbar vor der in Adag. 1462 behandelten Redensart); Diogen. 1, 6; Apost. 1, 26.
41 Zenodotus Zenob. 1, 13.
44942 Olim ... adstaret Cf. Macr. Sat. III, 5, 8; Plin. Not. VIII, 183.
42-43 Quod si ... habebatur Siehe, z.B. Suet. Caes. 59.
43-44 huc ... sacrificauit Nach Diogen.; Apost. locc. citt.
45 Zenodoto Zenob. 1, 13.
47 Hor. Carm. I, 19, 16. Er. scheint Mactata hostia für einen ablativus comparationis (statt eines ablativus absolutus) zu halten (cf. Stephanus ad loc.). Der Satz bedeutet: "La victime immolée, la déesse viendra plus traitable" (F. Villeneuve).
49-50 a sacrificiis ... cultro Cf. Serv. Comm. Aen. XII, 173 (bei Serv. wird das Verb mactare jedoch nicht erwähnt).
51 mactos virtute Cf. ThLL s.v. mactus, vol. VIII, col. 24, 9-16. Cf. Adag. 1328, ll. 462-463; n.l. 8713. Die vorliegende Erklärung ist vermutlich Er.' eigener Fund.
1465 Collect. 643 (Paruum malum, magnum bonum). Dort vergleicht Er. Ter. Eun. 874-875 mit diesem Sprichwort: "Ex malo [malo: ex malo edd. vett. sec. codd.] principio magna familiaritas / conflatast".
53 Μικρὸν ... ἀγαθὸν Diogen. 6, 62; Suid. μικρὸν κακὸν μέγα ἀγαθόν 1049. Cf. Menandr. fr. 574 Körte bei Stob. IV, 22, 40, p. 517 Hense: Γαμεῖν κεκρικότα δεῖ σε γιγνώσκειν, ὅτι / ἀγαθὸν μέγ᾿ ἕξεις, ἂν λάβῃς μικρὸν κακόν.
55 Diogeniano Diogen. 6, 62.
55 Musonius Rufus fr. 51 Hense bei Gell. XVI, 1, 2 (58 μετὰ).
60 Cato Censorius fr. 17 Malcovati bei Gell. XVI, 1, 4.
1466 Collect. 578.
66 Ἀττικοί Ἐλευσίνια Bei den Parömiographen: Zenob. 2, 26 = Ald. col. 47; Diogen. 1, 51; 2, 38; Apost. 4, 21.
66 Ἐλευσίνια (τὰ Ἐλευσίνια). Er. lässt öfter den Artikel aus.
66-67 subaudiendum ... sese Nach Zenob. 2, 26.
67 Duris FGrHist 76 F 95 bei Zenob. 2, 16.
68-70 Ducta ... Eleusim Cf. Diogen. 1, 51.
71 Capital ... efferre Alciphr. III, 36, 1 Schepers = III, 72,1 Hercher und Sopater Distinctiones quaestionum 333 Walz VIII, p. 110 (Sopater war in die Ald. der Rhetores Graeci von 1508 aufgenommen).
72 C. Bassus Gavius Bassus De diis, fr. 2 Lersch (L. Lersch, Gavius Bassus und Caesius Bassus, in: Philologus 1 (1846), p. 621) bei Lact. Inst. 1, 22, 9, Migne PL 6, col. 245 a = SC 326, p. 232. ll. 39-41 (72 Gauius: Gabius v.l., C. ed. Ven. 1509).
73-74 haec ... fiebant Varro Antiquitates rerum diuinarum fr. 16 c Agahd (Lipsiae 1898) = fr. 218 Cardauns (Wiesbaden 1976) bei Lact. loc. cit.
74 exclusis maribus Siehe, z.B., Macr. Sat. I, 12, 27.
76 Ἀνθ᾿ Ἑρμίονος Zenob. 2, 22 (Ἑρμιόνος) = Ald. col. 34, 1. Artikel (Ἑρμίωνος): Aristoph. fr. 87 Kock = fr. 89 PCG. Cf. Suid. ἀνθ᾿ Ἑρμίωνος 2499 (= Zenob. Ald. loc. cit.).
76 Ἑρμίονος Cf. infra, n.l. 83 (Ἑρμιόνος nach Fritzsch in PCG und Schneidewin [Zenob. 2, 22]: Ἑρμίωνος - eher: Ἑρμιῶνος? - bei den Parömiographen).
79-80 Est ... religionem Nach Zenob. und Suid. locc. citt.
81 Zenodotus Zenob. 2, 22: Aristoph. fr. 87 Kock = 89 PCG.
83 Steph. Byz. s.v. Ἑρμιών (82 Ἑρμιών: Ερμιον ed. pr., Ald. 1502).
4511468 Cf. Antibarb., ASD I, 1, p. 51, l. 14: "Asellos Arcadicos, siue mauis Antronios".
85 Ἀντρώνιος ὄνος Diogen. 1, 26; Apost. 2, 90. Cf. Suid. Ἀνδρώνιος (sic) ὄνος 2195.
86-87 Antron ... abundaret Nach Steph. Byz. s.v. Ἄντρων (sic Meineke für Ἀντρών).
88-89 Illic ... increbuit Nach Steph. Byz. s.v. Ἄντρων und Suid. Ἀνδρώνιος 2195; Ἀντρῶνες 2768.
89 Autores ... Suidas Siehe die vorangehende Anm.
89 Homeri scholiastes Eust., p. 324, 36-38 zu Hom. Il. II, 697, nach Steph. Byz. loc. cit. Cf. Ioachimus Vadianus zu Mela II, 3, 40.
90 iocus vulgaris Suringar 14. Sartorius 1468 (bei Suringar): "Een groote luijback en boffert".
92 a nonnullis Eust. p. 324, 36-38 zu Hom. Il. II, 697.
94 Graeci Cf. Phot. Lex. s.v. ὄνος, sowie Crastonus s.v. ὄνος: "Asinus et asina, et mola inferior retinens frumentum". Die Behauptung ist jedoch falsch: ὄνος ist nicht der untere, sondern der obere Mühlstein (siehe Liddell-Scott-Jones s.v. ὄνος VII, 2). Die Erläuterung ob segniciem et quietem nicht bei Suid.
94 Lapidem ... amentem Siehe Adag. 389, ASD II, 1, p. 468 (cf. ThLL s.v. lapis II B 1, vol. VII, col. 952, 50-67).
96 Ἀνέμων στάσεις Suid. ἀνέμῳ διαλέγῃ 2263 (= Zenob. Ald. col. 32); ἐγχώριον 185. Cf. Diogen. 4, 80: Ἐπιχώριοι οὗρον ἴσασι (ein Parömiakus; Strömberg, Eine neue Sammlung, p. 30).
97-98 Ἀνεμων ... ἐγχώριοι Apost. 3, 9 a.
98 γινώσκουσιν Nach Apost. (die Lesart ἴσασιν statt γινώσκουσιν ergibt einen jambischen Trimeter, cf. Diogen. 4, 80).
98-100 Sunt ... obnoxiae Nach Suid. ἀνέμῳ διαλέγῃ 2263.
100-101 Atheniensibus ... ignotus Plin. Nat. II, 120 (100 paulo codd. et edd. inde a Sillig [1851]: paulum edd. vett.).
101-102 Narbonensi ... appellatus Nach Plin. Nat. II, 121.
102 Cato fr. 93 HHR bei Gell. II, 22, 29-30.
102-103 ventus ... inferior Nach Plin. Nat. II, 121 (103 vllo omnium Mayhoff: vllo ni codd.: vllo edd. inde a Harduino: vlli edd. vett.).
103-104 Idem ... attingens Plin. Nat. II, 121 (ignotus Er. et Gelenius [1554]: ignotus est codd.).
105 apud ... Fabianus Papirius Fabianus fr. 13 G. Höfig, De Papirii vita scriptisque (Wratislaviae 1852), bei Plin. Nat. II, 121.
105 Iapyx ... familiaris Nach Gell. II, 22, 21.
105-106 Atabulus ... notus Cf. Hor. Serm. I, 5, 77-78, worauf Gell. II, 22, 25 anspielt.
106 pestilens ... inditum Er. leitete nach einem Marginale in H den Namen Atabulus aus ἄτη und βόλος her. Diese Etymologie war wohl Er.' eigene Erfindung.
107-108 Favorinus testim. 27 Barigazzi bei Gell. II, 22, 25.
109 Aristot. Probl. XXVI, 946 b 32-34.
109 qui ... vocatur Plin. Nat. II, 120, erwähnt den Sciron, setzt ihn jedoch nicht mit dem Hellepontias (Nat. II, 121) gleich. Zum Sciron, einem trockenen Fallwind: Sen. Nat. Quaest. V, 17, 5.
112 Plin. Nat. II, 127.
112-114 Etesiae ... meridie Nach Plin. Nat. II, 127.
114 Suid. locc. citt. (cf. oben, n.l. 96), nach Polyb. IX, 25, 3.
120-122 suam ... versatus Cf. Adag. 1182.
1470 Der Ausdruck ἀνέμου πεδίον wird in De cop. verb. II, ASD I, 6, p. 268, l. 797, erwähnt.
124 Ἀνέμου πεδίον Diogen. 1, 82 = Apost. 3, 14 (= Zenob. Ald. col. 32). Cf. Suid. ἀνέμου παιδίον 2260.
453126 Hom. Il. IV, 355 und Od. XI, 464.
127 ὑπηνέμια Cf. Liddell-Scott-Jones s.v. ὑπηνέμιος II, 2 (dazu: Lucian. Harm. 4, in Adag. 1062, ll. 682-683, angeführt).
127 subuentanea Siehe Hoven s.v. subuentaneus und Adag. 1044, n.l. 339.
128 Horat. Hor. Epist. I, 8, 12 (129 amera: amo De cop. verb.), in De cop. verb. II, ASD I, 6, p. 268, ll. 805-806.
130 Idem Hor. Epist. I, 19, 37 (131 plebis suffragia venor).
133 Pind. Olymp. 2, 33-34 (134 Εὐθυμιᾶν: Εὐθυμιῶν v.l. et Ald. 1513; ἐς: εἰς v.l.).
137 in encomio septimo Pind. Olymp. 7, 94-95 (138 ἀλλοτ᾿ ἀλλοῖαι). Zum hier verwendeten Begriff 'encomium': Adag. 1294, n.l. 107.
140 Rursus Pind. Olymp. 12, 10-12 (141 ἔπεσεν [sic Adag. 2425]: ἔπεσον Adag. 2019; 142 πήματος ἐν μικρῷ πεδάμειψαν χρόνῳ). Pind. Olymp. 12, 10 auch in Adag. 2019 (Non omnia eueniunt, quae in animo statueris), ASD II, 5, p. 52, ll. 770-771 und Adag. 2425 (Ariolari), ASD II, 5, p. 310, l. 543.
1471 Cf. Bühler IV, pp. 177-182, und F. von Raesfeld, Das Rotwild, ed. K. Wagner, Berlin 1911, pp. 167-168, bei Bühler IV, p. 180: "Nach dem Abwerfen pflegen die Hirsche sich heimlich zu halten; sie 'schämen sich', wie man scherzweise sagt. Das ziemlich schnell in die Höhe wachsende Geweih veranlasst sie, dort ihren Stand zu nehmen, wo sie Verletzungen der sehr empfindlichen Neubildung weniger ausgesetzt sind". Die Adagien 1471-1475 (mit Ausnahme von 1473) fangen mit dem Buchstaben V an (siehe Einleitung, p. 3).
144 Ὅπου ... ἀποβάλλουσιν Demon FGrHist 327 F 21 bei Zenob. 5, 52 = Ald. coll. 130-131, Diogen. 7, 7, Apost. 12, 96 und Suid. ὅπου αἱ ἔλαφοι 477. Siehe auch Bühler I, p. 374 (Addenda et corrigenda ad volumen quartum): Philo Alexandrinus De animalibus aduersus Alexandrum 33.
144-146 Hoc ... inaccessa Nach Zenob. 5, 52.
147-148 Timonem ... appellatum Cf. Cic. Tusc. IV, 25 und den von Er. übersetzten Dialog Lucian. Tim. / Τίμων ἢ μισάνθρωπος; (ASD Ι, 1, pp. 489-505). Vergleiche auch Prolegomena xiii, ASD II, 1, p. 80, ll. 651-652: "Timone inhumanior".
151 ad ... Calendas Adag. 484, ASD II, 1, pp. 555-556, aus Suet. Aug. 87, 1.
153 Plin. Nat. VIII, 115 (156 ista die: ipsa die edd. vett.; 157 hi: ipsi edd. vett.).
155 (app.) statuto (statuto edd. vett. sec. codd.: stato Er.' Pliniused., Basel, 1525, sec. codd.). In der Ausgabe F (1526) hat Er. seine eigene Lesart 'stato' übernommen.
160 Aristot. Hist. an. IX, 611 a 22-30 (165 τὰ ὅπλα: ὅπλα Ald. 1497).
167 pinguerit Es sind keine vom Perfektstamm hergeleiteten Formen für das Verb pinguesco bezeugt; zu 'pinguo' [pinguere]: Souter, A Glossary of Later Latin, s.v.
173 Plut. Mor. 403 d: Parke-Wormell 26.
455176 Idem Plut. Mor. 700 d. Plut. spielt auf die vorliegende Redensart an: τὸ κατορυσσόμενον ὑπὸ τῶν ἐλάφων κέρας.
1472 Collect. 68. Schneider, p. 33. Cf. "Noli verberare lapidem", in Adag. 1532 (Dentem dente rodere), ASD II, 4, p. 42, l. 534.
179 Plaut. Curc. 197 (181 ne perdas [sic etiam Collect.]).
181 laedas Cf. Collect. loc. cit.: "Ne manum laederet".
182 incastigabilem Cf. Hoven: "incastigatus". R.E. Latham, Revised Medieval Latin Word-List from British and Irish Sources, belegt 'incastigabilis' in den Jahren 1180 und 1411.
182 docet indocilem Siehe Adag. 340, ASD II, 1, p. 442, l. 842; Adag. 362, ASD II, 1, p. 454, l. 103; Adag. 3601, ASD II, 8, p. 75, l. 4.
185 Ter. Ad. 220 (186 Numquam rem facies, abi; Inescare nescis Bothe), bei Polyd. Verg., f° e viii (Vt pisces hamo, ita homines beneficio capiuntur).
187 aeri Das Wort aes kommt in der Bedeutung 'Angelhaken' meistens bei Ovid vor, z.B. Ov. Rem. 210. Siehe ThLL s.v. aes II b, vol. I, col. 1074, 28-29. Cf. Adag. 1474, l. 213.
189 escam Cf. das Epigramm in Adag. 1474, l. 215.
190 Plat. Tim. 69 d bei Cic. Cato 44 (Cic. führt Plato nicht griechisch an), auch in Enchir. Holborn, p. 43, l. 8.
191 κακῶν (κακοῦ Tim. 69 d: κακῶν Longinus: malorum Cic).
191-192 quod... pisces Nahezu wortgetreu nach Cic. Vergleiche eine der humanistischen Ergänzungen des Plaut. Merc. (siehe L. Braun, Scenae suppositiciae oder der falsche Plautus, Hypomnemata 64, Göttingen 1980, p. 194): "Demipho, sapientum illud dictum te audisse reor saepius: / Voluptas est malorum esca, quod ea non minus homines / Quam hamo capiuntur pisces".
193-194 Aristoph. Equ. 789 (196 μικροτέροις; δελεάσμασιν). Cf. Schol. ad loc.: δελεάσμασιν· ἀπάταις ... ἀπὸ μεταφορᾶς ... ἔφη.
195 Alantopola Eher: Allantopola (nach dem griechischen ἀλλαντοπώλης).
196 μικρότερων In der Erstausgabe, Venetiis, Ald. 1498, ist οις durch eine seltene Abkürzung geschrieben.
196 δελεάτεσσιν Die bei Er. stehende Lesart stört das Metrum.
197 recriminans Siehe Hoven s.v. recriminor.
1474 Collect. 69. Otto 781. Cf. Adag. 1160, l. 990: "Vorare hamum apud Plautum".
203 illud Plaut. Curc. 431 (Meus hic est).
204 Lucian. De merc. cond. 3: Ὁρῶντές σε τηλικοῦτο μετὰ τῆς καρίδος ἄγκιστρον καταπίνοντα. Cf. Plut. Mor. 554 f: Ὥσπερ ἰχθῦν καταπεπωκότα τὸ ἄγκιστρον.
205 Hor. Epist. I, 7, 74.
205 (app.) Sermonibus Vergleiche Adag. 1155, app. l. 937: Epistolis H I: Sermonibus A-G.
208 Plaut. Bacch. 792, in Adag. 3471 (Ab transenna cibum petere), ASD II, 7, p. 279, behandelt.
209 epigrammate H. Vredeveld bespricht dieses sonst nicht bekannte Gedicht, Carm., ASD I, 7, p. 54. Er zieht dazu Enchir., Holborn, p. 121, ll. 31-33, heran: "Iterum stultissimus hamum vorabo prudens?"
211 (app.) lari Cf. Adag. 1133.
213 aere Siehe Adag. 1473, n.l. 187.
457214 sero sapiemus Cf. Adag. 28 (Sero sapiunt Phryges), ASD II, 1, pp. 141-142, aus Cic. Fam. VII, 16,1: inc. poet. fr. 7 Ribbeck TRF, p. 271.
215 escam Cf. Adag. 1473, ll. 189-190.
1475 Cf. O. Crusius in Suppl. Paroem. III b, p. 58.
217 Ἀφθάς σοι λελάληκεν Suid. Ἀφθάς 4627 und Φθάς 477 (= Zenob. Ald. col. 166). Cf. Apost. 4, 54 a.
219 Φθάς ... dicitur Nach Suid. Φθάς 477 (nach Suid. Ἀφθάς 4627 ist Ἀφθάς ein Name von Dionysos).
219-220 vnde ... ἄσταχυς Nach Suid. Φθάς 477. Cf. Etym. mag. s.v. ἄρθρον, pp. 141, 52-142, 4: Σημαίνει τὸ ἄλφα ... πλεονασμόν, ὡς στάχυς, ἄσταχυς.
1476 Collect. 428. Otto 338. Schneider, p. 15 (Schneider vergleicht die Wendung mit Theophilus fr. 7, 3 Kock II, p. 475 = fr. 7, 3 PCG: οὐδεὶς γὰρ ἡμῶν ταὐτὸν ᾄσεται μέλος). Cf. Suringar 208. Er. benutzt die Wendung in Collect. 489 (Simulare cupressum): "Eandem cantilenam semper canentes" und Prolegomena ii, ASD II, 1, p. 46, l. 17: "Eandem fere cantilenam canunt". Siehe auch Adag. 388 (Frustra canis), ASD II, 1, p. 468, l. 405.
222 Τὸ αὐτὸ ... ᾆσμα Er. gibt eine griechische Fassung des Sprichworts nach Ter. Phorm. 495. Cf. Adag. 1248, n.l. 8871.
223 Nihil ... idem est Cf. Adag. 1050, l. 462: "Molestum est enim quicquid perpetuum" und Adag. 664 (Iucunda vicissitudo rerum), ASD II, 2, p. 190.
224 in Phormione Terentiana Ter. Phorm. 495 und 490 (224-225 si tu mihi quicquam adferres).
225 Eur. Ion 757.
229 Idem Eur. Hec. 84, auch in Adag. 388, p. 468, ll. 404-405: Ἥξει τι μέλος.
231-232 Aliqua ... Tristibus Eine ganz andere Übersetzung in Euripides, ASD I, i, p. 226, ll. 92-93: "Aderit iamiam, quodcunque malum / Luctumque nouum luctibus addet". In Adag. 388: "Veniet aliqua cantilena".
233-234 cantoribus ... auribus Cf. Hor. Serm. I, 3, 1-3: "Omnibus hoc vitium est cantoribus ... vt ... cantare ... numquam desistant", auch in Lingua, ASD IV, 1A, p. 46, ll. 666-670.
1477 Collect. 380. Otto 1663.
237 Quint. Inst. I, 2, 19.
243 apud Senecam Portius M. Porcius Latro (RE s.v. Porcius 49) bei Sen. Contr. I, praef: "Non mehercules tui pedes spinas calcant, sed habent". Der vorangehende Satz von Sen. wird in Adag. 2994 (Per ignem incedis), ASD II, 6, p. 584, l. 838 erwähnt. Cf. Parab., ASD I, 5, p. 226, ll. 47-48: "Vt qui spinas habet in pedibus, vbique spinas calcat, ita sterili ingenio omnis materia sterilis est". Er. unterscheidet den Rhetor Seneca nicht von seinem Sohn, dem Philosophen (cf. Adag. 1016, n.l. 843). Siehe auch: Winfried Trillitzsch, Erasmus und Seneca in: Philologus 109 (1965), pp. 270-293, bes. p. 285.
249 Βοῦς ἐφ᾿ ἑαυτῷ κονιεῖται Zenob. 2, 69 = Ald. coll. 57-58 (ein Parömiakus, cf. Meineke, Epimetrum, p. 455).
249-250 mouet ... festinat Er. übersetzt κονιεῖται (fut.) durch ein Präsens: man bekommt den Eindruck, dass Er. das betreffende Verb für ein verbum der praesentia contraeta auf -έω hält. So auch l. 252: κονιεῖν (statt κονίειν). Dazu: Schwyzer I, p. 585, Anm. 5.
250-251 vbi... vinciendos Nach Zenob. loc. cit.
251-252 neque ... puluerem Eine Erweiterung von Er.
253-254 Quidam ... iniiciunt Nach Zenob. loc. cit.
459255 Zenodoto Zenob. 2, 69 = Ald. coll. 57-58.
257 Τραγικὸς βασιλεύς Plut. Gal. 1, 7; siehe unten, ll. 260-261 und n.ll.
259 Gallico prouerbio Suringar 30. Suringar zitiert Dictionnaire portatif des proverbes français, Utrecht 1751, p. 345: "c'est un Roi en peinture, un Roi des cartes", und Tappius, p. 109: "quod Galli nec non et Westphali vocant regem chartarum, Kûnig im karten spiel, qui titulo verius, quam opibus, rex est. Profertur integre ad hunc modum: Er ist der kûnig im karten spiel'. 'Roy de cartes' bedeutet jedoch in E. Huguet, Dictionnaire de la langue française du seizième siècle, vol. II, Paris 1932, p. 112, an allen dort genannten Stellen 'ein absoluter Herrscher'. Er. scheint zwischen diesen zwei Bedeutungen zu schwanken. Vergleiche auch Adag. 3593 (Bos in quadra argentea), ASD II, 8, p. 70, ll. 127-128: "Quod Galli vocant regem chartarum".
260-261 Dionysius ... dixit Nach Plut. Gal. 1, 7.
260 Dionysius Gemeint ist Dionysios der Ältere, der bis 367 v. Chr. Tyrann von Syrakus war.
260 Pheraeum Φεραῖον in edd. vett. sec. codd. Seit Ziegler druckt man, nach anderen Quellen, <Πολύφρονα> Φεραῖον. Polyphron, der jüngere Bruder des Jason von Pherai, war 370-369 v. Chr. Herrscher (Tagos) von Thessalien.
261 βασιλέα Bei Plut. τύραννον.
263 tressis Pers. 5, 76, in Adag. 711 (Homo tressis), ASD II, 2, p. 238, besprochen. Cf. ASD II, 2, p. 238, ll. 172-173: "Persius tressem agasonem appellat contemptissimum homuncionem".
1480 Collect. 371. Otto 1531.
266 Martial. II, praef. (videris: videas edd. vett.); der vorangehende Satz wird in Adag. 1428, ll. 580-581 zitiert.
268 Domitius Calderinus interpres Siehe Martialis epigrammata cum Domitii Calderini commentariis, Mediolani, Leon Pachel, 1483: "Ferula et pueri vapulabant, et senum gressus iuuabantur. Ea infirmissimum est virgultum. Vnde prouerbium apud antiquos erat in eos, qui tenui et exiguo praesidio aduersus optime instructum pugnabant, eos pugnare ferula contra gladiatorem".
270 idem Domitius Calderinus ad loc.: "Vel gladiatores, cum non placebant, virgis caesi explodebantur ex theatro".
271 illud Gellianum Gell. I, 2, 11: Arr. Epict. II, 19, 16, bei Gell. griechisch angerührt. Dieselbe Übersetzung in ed. Ven., Pincius, 1500.
274-276 Est ... viderentur Zur ferula: Adag. 1564 (Manum ferulae subduximus), ASD II, 4, pp. 65-66. Cf. ThLL s.v. ferula, vol. VI, col. 599, 25-60, wo jedoch die Bestrafung der Soldaten im Zusammenhang mit 'ferula' nicht genannt wird.
274-275 quo ... caedebantur Cf. Domitius Calderinus loc. cit. (siehe oben, n.l. 268).
1481 Collect. 342 (A duce muliere ducitur mulier).
279 Γυνὴ ... στρατεύεται Com. adesp. fr. 552 Kock III, p. 508 bei Diogen. 4, 1 und Apost. 5, 76. Cf. Suid. γυνὴ εἰς Ἡρακλέους οὐ φοίτᾷ 502 (wo jedoch στρατηγεῖται statt στράτευεται).
281-282 quoties ... formidolosi Nach Diogen. loc. cit.: ἐπὶ τῶν δειλῶν. Bei Apost. 5, 76: ἐπὶ τῶν παραδόξων; bei Suid. γυνή 502: ἐπὶ τοῦ παραδόξου.
283 Athenaeum ... Alexis Alexis fr. 42 Kock II, p. 312 = PCG fr. 43 bei Athen. III, 125 b (Γυναικοκρατία: Γυναικοστρατία ed. pr., Ald. 1514).
284-285 versiculo Menandr. Monost. 157 Jäkel.
288 quod ... mulier Cf. Aristot. Pol. I, 1260 a 4-10, wo die Herrschaft des vernünftigen Teils der Seele über den unvernünftigen Teil mit der Herrschaft des Mannes über die Frau verglichen wird.
289 Moysen Gn. 3, 16.
289 Demiurgus Cf. Plat. Tim. 40 c und Rep. VII, 530 c.
289 Plat. Rep. V, 456 a.
291 Aeschin. 1, 171.
461294-295 Iucundior ... deflectetur Cf. Adag. 1077, n.ll. 25-26.
296 Tartaretum Petrus Tartaretus (Pierre Tartaret), 1490 der Rektor der Pariser Universität, hat, u.a., Clarissima ... totius philosophiae ... Aristotelis ... expositio, Lugduni 1498 veröffentlicht. Er ist auch in der Rat. ver. theol. Holborn, p. 192, l. 14, erwähnt. Zu ihm: Contemporaries s.v. (Pierre) Tartaret.
296 Vergilius Verg. Aen. I, 364 (Dux [sine 'tanti']).
296 Act. 14, 12.
297 Galenus Gal. De instr. odor. 5 Kühn II, p. 872 = 5, 7 Kolesch, p. 50, 13-14: ὁ Ἀριστοτέλης, ὁ πατὴρ τοῦ λόγου. Cf. Adag. 1008, n.l. 619.
1482 Collect. 323 (Iusticia iustior. Libra aequior). Bühler V, pp. 257-265, bes. p. 265. Cf. Adag. 415 (Eadem pensari trutina), ASD II, 1, p. 488; Prolegomena xiii, ASD II, 1, p. 76, l. 612; Adag. 2.ii (Stateram ne transgrediaris), ASD II, 1, p. 88, ll. 792-793; De cop. verb. I, 46, ASD I, 6, p. 102, l. 917.
300 Δικαιότερον σταχάνης Zenob. 3, 16 = Zenob. Ald. col. 69 (nach Suid. δικαιότερον σταχάνης 1076). Cf. Diogen. 4, 28; Apost. 6, 7 (cf. Bühler V, p. 257 sq.).
301-302 Dores ... vocant Nach den genannten Parömiographen. Das Wort σταχάνη kommt nur in diesem Ausdruck vor.
303-304 aequilibrium Favorinus testim. 47 Barigazzi bei Gell. XX, 1, 33.
304 aequa lance Er. übersetzt in Adag. 415 (ASD II, 1, p. 488, l. 340) Plut. Mor. 75 b: ἴσῳ σταθμῷ durch 'aequa lance'.
304-305 citra ... respectum Cf. Dt. 1, 17.
305 Modestinus Pandect. Cf. Dig. XLII, 1, 20.
306 (app.) Demosth. 5, 12 (φέρον; καθείλκυκε: καθείλκυσε v.l. et edd. vett.); Demosth. 18, 298: ὥσπερ ἐν τρυτάνῃ ῥέπων. "pagi. 235": Die gemeinte Demosth.-Stelle steht auf Seite 135 der ed. Ven. 1504, die Ziffer 1 ist aber nicht deutlich wiedergegeben.
307 Cod. Iust. V, 27, 10, 3.
308 aediti Cf. app. l. 308: Eher '(a)editi' als 'aedita'.
309 Nicarchus Anth. Pal. XI, 120, 4 (das Gedicht ist sowohl Nicarchus als auch Callicter zugeschrieben).
1483 Siehe Bühler V, pp. 224-235, bes. p. 235, cf. auch p. 265 (siehe einl. Anm. zu Adag. 1482).
314 Ἀκαρπότερος ἀγρίππου Zenob. 1, 60 = Ald. col. 17, Diogen. 2, 63 und Suid. ἀκαρπότερος ἀγρίππου 806.
314 agrippo Wie öfter transkribiert Er. ein griechisches Wort, cf. Adag. 1431, n.l. 6052 .
317 Zenob. 1, 60; Suid. ἀκαρπότερος 806.
317 (app.) Suida Cf. Adag. 1343, n.l. 743.
1484 Adag. 1484-1487 fangen mit dem Buchstaben I an (siehe Einleitung, p. 3).
319 Διὸς ψῆφος Bei den Parömiographen: Diogen. 4, 36; Apost. 6, 20; Suid. Διὸς ψῆφος 1213.
322-325 Aiunt... fuisse Nach Suid. und Apost. locc. citt.
325 Suid. Διὸς ψῆφος 1213: Cratin. fr. 7 Kock I, pp. 13-14 und PCG (auch bei Apost. 6, 20).
326 θῶκος (θᾶκοι Adler, sec. codd.: θῶκος Chalcondylas [1499]: θᾶκος Meineke: θῶκοι Apost.).
327 tali 'Talus' bezeichnet eine Art Würfel (ἀστράγαλοι). Cf. Crastonus s.v. πεσσός: "Talus, id est ludus".
328 Nam ... sortientibus Πεσσός und ἀστράγαλος sind nicht im Zusammenhang mit einer Wahl oder Verlosung bezeugt. Das Wort ψῆφος bedeutet mitunter dasselbe wie πεσσός: Steinchen im Brettspiel, z.B. bei Plat. Rep. VI, 487 c.
4631485 Polyd. Verg., f° e ii (Hic in neruum it). Otto 1222. Cf. Adag. 1536 (Ne in neruum erumpat), ASD II, 4, p. 46, aus Ter. Phorm. 324-325.
330 Don. zu Ter. Phorm. 696 (cf. infra, ll. 344-346), von Polyd. Verg. loc. cit. angeführt. Die Erklärung von Don. ist hier offensichtlich falsch. Zum Zweifel über die Autorschaft Donatus': Adag. 1297, ll. 150-151: "Si modo illius est interpretamentum".
334 alias Adag. 467 (Funem abrumpere nimium tendendo), ASD II, 1, p. 542, ll. 556-565. Er. kontaminiert im vorliegenden Adagium die zwei dort zitierten Formen des Sprichworts, nämlich Ἀπορραγήσεται τεινόμενον τὸ καλώδιον (Diogen. 2, 89; Suid. ἀπορραγείς 3494; Apost. 3, 47) und: μὴ ... ἀπορρήξωμεν πάνυ τείνουσαι τὸ καλώδιον (Lucian. Dial. mer. 3, 3 bei Diogen. und Apost. locc. citt.).
334-335 Dictum ... ibit Vergleiche den Kommentar von Guido Iuvenalis zu Ter. loc. cit. in ed. Lugd. 1506: "Vel ibit in neruum potest capi pro 'coniicietur in vincula et in carcerem potius detrudetur nostra causa'".
335-336 Antiquitus ... summam Cf. XII tabulae, tabula III, fr. 3 Bruns-Gradenwitz6 bei Gell. XX, 1, 45.
337-338 vt ... cogeretur Cf. Ter. Phorm. 693: "Vxor ducendast domum".
341 coniicere in neruum Diese Wendung ist im ThLL nicht belegt. In den Lexika nur: conicere in carcerem, vincula, catenas, compedes und in neruum rapere.
341 eximere e neruo Liv. VI, 15, 9 (de neruo).
342-343 et ... Liuium Dieser Bericht war ab der Ausgabe C gestrichen, cf. app.
343 apud T. Liuium Liv. VI, 15, 9.
343 Terentii Ter. Phorm. 694-696 (344 Non enim ducet).
344 ducet, noui. Bei Ter. (auch in ed. Lugd. 1506) fängt mit 'noui' die Antwort von Antipho an. Cf. die Interpunktion in A-D (siehe app.).
1486 Er. benutzt diese Wendung in Vita Hier., p. 136, ll. 79-80 Ferguson: "Abunde iuxta Graecorum prouerbium αὐτὸς αὑτὸν ηὔλησεν". Cf. De cop. verb. I, 64, ASD I, 6, p. 128, l. 521: "'Ipse sui praeco est'; 'ipse sui ipsius tibicen est'"; Adag. 3715 (Αὐτοβοᾶν), ASD II, 8, p. 136, l. 188.
348 Αὐτὸς αὑτὸν αὐλεῖ Com. adesp. fr. 733 Kock III, p. 537 bei Diog. 3, 16, Apost. 4, 38 und Suid. αὐτὸς αὑτὸν αὐλεῖ 4520 (= Zenob. Ald. col. 48); cf. App. prov. 4, 94 aus dem cod. Bodl. (Gaisford Nr. 879): Τὸν αὐλητὴν αὐλεῖν. Nach Meineke, Epimetrum, p. 466, eigentlich ein Parömiakus: Αὑτὸν δ᾿ αὐλητὴς δ᾿ αὐλεῖ.
349 Tibicines ... decantabant Cf. Cic. Leg. II, 61-62: "Reliqua sunt in more: ... vt ... honoratorum virorum laudes in contione memorentur easque etiam cantus ad tibicinem prosequatur, cui nomen neniae".
354 Conueniet ... laudant Siehe Moria, ASD IV, 3, p. 72, ll. 32-33: "Quid enim magis quadrat quam vt ipsa Moria suarum laudum sit buccinatrix, et αὐτὴ ἑαυτὴν αὐλῇ?".
355 Plat. Tht. 164 c (356 ἀγεννοῦς), auch in Adag. 655 (Ante victoriam encomium canis), ASD II, 2, p. 180, ll. 152-153, angeführt.
1487 Otto 1496 n. Cf. Adag. 2120 (Claudi more tenere pilam), ASD II, 5, p. 117, l. 300. Zu 'αὐτὸς ἔφα': A. Delatte, La Vie de Pythagore de Diogène Laërce, Bruxelles, 1922; New York, 1979, p. 142, n. 9; p. 252.
360 Αὐτὸς ἔφα Diogen. 3, 19; Apost. 4, 39 (= Zenob. Ald. col. 48); Suid. αὐτὸς ἔφα 4523.
361-362 In ... literis Cf. infra, ll. 398-400 und n.l. 400. Siehe auch Adag. 1162, n.l. 38.
366 Suidas Suid. αὐτὸς ἔφα 4523.
366 Diogenes Laertius Diog. Laert. (VIII, 46) sagt, dass Pythagoras von Zakynthos mit dem berühmten Pythagoras, dem Autor des Spruches, nicht identisch ist. Die betreffende Stelle lautet (nach Delatte): Τρίτος Ζακύνθιος· <τέταρτος> οὗτος, οὗ φασιν εἶναι τὠπόρρητον τῆς φιλοσοφίας. In Delattes Apparat: τέταρτος Hübner [1828-1833]; τέταρτος αὐτὸς Cobet [1850; Rossius 1788 nicht erwähnt]; οὗ φασιν οὗτος cod. F [Laurentianus Gr. 69, 13]. In der Basler Erstausgabe (1533) fehlt der Passus τέταρτος αὐτὸς οὗτος (Ambrogio Traversari scheint dieselbe Lesart zu übersetzen). Er.' Interpretation stützt sich auf den lückenhaften Text der Basler Ausgabe.
465367 M. Tullius Cic. Nat. I, 10 (368 auctoritatis: au(c)tores v.l. et ed. Ven. 1496; 372 Pythagoreis: Pythagoricis v.l. et ed. Ven. 1496; 373 iis: bis v.l. et ed. Ven. 1496).
375 Quint. Inst. XI, 1, 27.
378 Aristoph. Nub. 218-221 (380 Ὦ Σώκρατες!: Σώκρατες ed. pr., Ald. 1498; 381 οὗτος).
380 Τίς Σωκράτης; Vielleicht eine metrische Verbesserung von Er.
387 risus causa Cf. Schol. Aristoph. Nub. 218: γελοίου δὲ χάριν.
388-389 cremathra ... reponi Nach Schol. Aristoph. loc. cit.
394 Iuv. 6, 223 (395 Hoc volo: Sic volo in Adag. 2293, ASD II, 5, p. 236, l. 663; Adag. 2601, ASD II, 6, p. 400, l. 91; Inst. princ. christ., ASD IV, 1, p. 173, l. 209). Adag. 528 (Haec potior), ASD II, 2, p. 56, l. 716: "Sic enim volo, sic iubeo".
396 Hor. Epist. I, 1, 14.
398-399 Illud ... dixit Nach Suid. αὐτὸς ἔφα 4523.
399-400 Pythagoras ... familiarem Zu Pythagoras und Ägypten: A. Delatte, La vie de Pythagore de Diogène Laërce, pp. 104-105, p. 149 sqq.
400 prophetis Cf. z.B. Is. 7, 3 und 8, 3; Ez. 44, 2.
400 Aristoph. Ran. 519-520: Φράσον πρώτιστα ταῖς ὀρχηστρίσιν / ταῖς ἔνδον οὔσαις, αὐτὸς ὅτι εἰσέρχομαι.
403 prophetis arcanis Is. 52. 6: "Quia ego ipse, qui loquebar, ecce adsum".
404 antea Adag. 5 (Infixo aculeo fugere), ASD II, 1, pp. 117-118, ll. 340-375, besonders p. 118, ll. 365-367: "Quadrabit ... in eos, qui velut oracula quaedam pronunciant aliis coniectandi materiam ministrantes, vt qui non interpretentur quamobrem ita senserint".
404 Augustinus alicubi Cf. Aug. Contra epist. Parm. II, 42, Migne PL 43, col. 81 = CSEL LI, 7, 1, p. 97, l. 5: "Dixit hoc Parmenianus atque abiit" (Parmenian war jedoch kein Manichäer, sondern ein Donatist). Vergleiche auch Plut. Mor. 548 ab: Τοιαῦτα μὲν ὁ Ἐπικούρειος εἰπών ... καὶ πρὶν ἀποκρίνασθαί τινα ... ᾤχετ᾿ ἀπιών.
407 Gal. De nat. facult. I, 13 Kühn I, p. 35 = Helmreich III, p. 126, 5-8 (408 τῷ στόματι: στόματι v.l. et Ald. 1525; ἀναπηδήσας; 409 οὐδὲ: μηδὲ v.l. et ed. Ven. 1525). Cf. Adag. 1008, n.l. 619.
1488 Strömberg, Eine neue Sammlung, p. 14. Adag. 1488-1490 fangen mit dem Buchstaben Τ an (siehe Einleitung, p. 3).
414 Αὑτὸν ... τρέφεις Com. adesp. fr. 639 Kock III, p. 522 bei Diogen. 3, 17, Apost. 6, 44, Suid. αὐτὸν οὐ τρέφων 4513 (= Zenob. Ald. col. 48). Kock rekonstruiert den Vers folgenderweise: Σὺ δ᾿, ὦγάθ᾿, αὑτὸν οὐ τρέφων κύνας τρέφεις;
414 Αὑτὸν (αὑτὸν Leutsch in Diogen. 3, 17 sec. cod.: ἑαυτὸν Apost.: αὐτὸν [Druckfehler?] Adler/ Suid.).
414-416 in eum ... domi Nach den genannten Parömiographen.
467424 Γῆς ἐντέρα Diogen. 3, 91 = Apost. 5, 42, Suid. γῆς βάρος 258 (= Zenob. Ald. col. 60). Wie Stephanus nach P. Leopardus, Emendationes V, 20 (in Ianus Gruterus, Lampas siue fax artium liberalium, vol. III, Francofurti 1604) bemerkt hat, bedeutet γῆς ἔντερα eigentlich 'Regenwürmer' (siehe Liddell-Scott-Jones S.v. ἔντερον II).
424 dicebantur ... precii Nach den genannten Parömiographen.
424-425 Saxa ... dicuntur Eine Erweiterung von Er.
425 terrae viscera Cf. Ov. Met. I, 138: "Itur in viscera terrae" (über Bergbau).
425 Diogen. 3, 91.
426 lapides ... inutiles Siehe ThLL s.v. lapis II B 1, vol VII, col. 952, 50-67. Cf. Adag. 1468, n.l. 94.
426 illi Hom. Il. XVIII, 104. Cf. Adag. 631 (Telluris onus), ASD II, 2, pp. 156-158. Dieselbe Stelle in Adag. 1223, l. 423; Adag. 1248, ll. 997-998. In Adag. 3998 (Fungus putidus), ASD II, 8, p. 268, ll. 974-975 spielt Er. auf diese Stelle an. Vergleiche auch den Ausdruck bei Suid. loc. cit.: γῆς βάρος.
428 inutile pondus Ov. Am. 7, 15.
1490 Cf. Goebel, pp. 84-85.
430 Τενέδιος αὐλητής Steph. Byz. s.v. Τένεδος (431 Philonome, cf. Φυλονόμη: Φιλόνομη ed. pr., Ald. 1502 et Paus. X, 14, 2; 432 Tenne, cf. Τένης: Τέννης ed. pr. et Paus. loc. cit.). Cf. Suid. Τενέδιος ἄνθρωπος 310 (= Zenob. Ald. col. 157).
432 de stupro ... interpellatam Cf. Paus. X, 14, 2: συγγενέσθαι θελήσαντα. Vergleiche auch ASD II, 2, p. 354, ll. 640-641: "Fuerit de stupro sollicitata".
432 vi etiam tentatam Cf. Steph. Byz. s.v. Τένεδος: αὐτὴν ἤθελε βιάσασθαι.
433 Stephanus Steph. Byz. s.v. Τένεδος.
433 alibi Adag. 829 (Tenedia bipennis), ASD II, 2, pp. 352-354 (siehe den Kommentar ad loc.); Adag. 3006 (Tenedius homo), ASD II, 7, pp. 46-47; Adag. 3007 (Tenedius patronus), ASD II, 7, pp. 47-48.
1491 Cf. Bühler IV, pp. 108-113, bes. pp. 110-112 (zum Begriff κύρβεις).
435 Κύρβεις κακῶν Zenob. 4, 77; Suid. κύρβεις 2745 (= Zenob. Ald. col. 108). Cf. Diogen. 5, 72.
436-438 Apud... appellant Nach Zenob. 4, 77; Suid. κύρβεις 2745. Cf. Suid. κύρβεις 2744.
436 quadrae Cf. τετράγωνοι bei Suid. κύρβεις 2745; Suid. κύρβεις 2744: τρίγωνοι und τετράγωνοι. Bei Zenob.: τρίγωνοι.
438 apud Lucianum Lucian. Eun. 10.
438 ἄξωνες Bei Lucian.: ἄξων (Plural: ἄξονες.)
439 alibi Adag. 226, ASD II, 1, p. 338, nach den Parömiographen.
440 Antiphanes Nicht Antiphanes, sondern Magnes fr. 2 Kock I, p. 7 = PCG fr. 1 bei Athen. IX, 367 f. (Antiphanes wird bei Athen. kurz - aber nicht unmittelbar - vor Magnes zitiert).
442 catinus Er. folgt der Interpretation von Athen. (cf. Liddell-Scott-Jones s.v. παροψίς II). Passow s.v. παροψίς übersetzt das betreffende Fragment metaphorisch: "Nebenschüsseln meiner Leiden"; Liddell-Scott-Jones s.v. παροψίς I: "fresh tastes of misery".
444-445 Ilias bonorum Siehe die von Er. in Adag. 226, ASD II, 1, p. 338, ll. 869-870 zitierte Stelle von Eust., p. 1, 21-22 (Einführung in den Kommentar zu Hom. Il.): Καὶ παροιμία μέντοι 'κακῶν Ἰλιάδα' φησίν, αὕτη δὲ καλοῦ παντὸς Ἰλιάς (μέν τις, αὐτή; παντός ἐστιν). Diese Angabe muss zu Adag. 226 loc. cit. nachgetragen werden.
1492 Cf. Bühler IV, pp. 246-251 (Κριὸς τροφεῖα). Die Adagien 1492-1495 fangen mit dem Buchstaben A an (siehe Einleitung, p. 4). Er. erwähnt das vorliegende Adagium in Adag. 3587 (Arietis ministerium), ASD II, 8, p. 68, ll. 53-54.
447 Κριὸς ... ἀπέτισεν Zenob. 4, 63 = Ald. col. 107; Apost. 10, 8; Suid. κριὸς τροφεῖα ἀπέτισε 2437. Menandr. fr. 804 Körte, bei Zenob. in der Fassung: Κριὸς τὰ τροφεῖα (ohne ἀπέτισεν, cf. Bühler IV, p. 250). Die Fassung Κριὸς τὰ τροφεῖα ἀπέτισεν ist ein Parömiakus, cf. Meineke, Epimetrum, pp. 458-459. Vergleiche auch Eupolis fr. 99, 1 Kock I, p. 283 = PCG fr. in, 1 aus Athen. IX, 373 e: οὐ δεινὸν οὖν κριοὺς μὲν (so Wakefield; ἔμ᾿ Hss.) ἐκγεννᾶν τέκνα;
447-450 Quadrat ... incessit Nach Zenob. loc. cit.
450-451 Effertur Suid. κριοῦ διακονία 2438, in Adag. 3587, ASD II, 8, pp. 67-68, behandelt.
469451-452 pro officio ... in ingratum Cf. Cic. Off. I, 48: "In eos ... non dubitamus officia conferre".
452 (app.) collocato Cf. Cic. Off. II, 71: "Melius apud bonos quam apud fortunatos beneficium collocari puto"; Adag. 3587, ASD II, 8, p. 67, l. 48: "De officio in ingratos collocato". Die syntaktisch fehlerhafte Wendung collocare officium in aliquem ist im vorliegenden Adagium verbessert worden.
453 Aristoph. Vesp. 1291. Siehe Adag. 1125.
1493 Cf. Adag. 3876 (Dorice concinere), ASD II, 8, p. 215.
455 Ἀπὸ Δωρίου ἐπὶ Φρύγιον Apost. 3, 61; Suid. Δώριος 1461.
455-457 venire ... strepitum Nach Apost. loc. cit.
459 Suid. Δώριος 1461 (Er. zitiert nach dieser Stelle) und ἄθρυπτος 764: Damascius Vita Isidori fr. 98 Zintzen (Hildesheim 1967).
464 Refert Suid. δ 1461: Synes. Calv. 4, Migne PG 66, col. 1173 c = N. Terzaghi, Synesii Cyrensis Opuscula, Romae, 1944, p. 197, ll. 9-15 (465 Οὐδὲ: Οὐ Suid.; στρογγύλλων: στρογγύλων; 466 φάσεις: θέσεις ed. pr. Suid., Mediolani 1499; μόνον ει).
466 οὐ Eine Konjektur von Er. (siehe unten, ll. 471-472).
471-472 Quanquam ... εἰ Cf. supra, n.l. 464.
472-473 Ex his ... seueriorem Man könnte aus diesem Zitat eher schliessen, dass die dorische Skala ruhig und die phrygische heftig sei (siehe Liddell-Scott-Jones s.v. ἐπιστροφή II, 5).
473 Apul. Flor. 4 (477 Iastium Glareanus [cf. infra, ll. 482-483]: Asii cod.: Asium edd. vett.).
482 pro Aeolion ... Aetolium Diese Konjektur fällt auf, weil Er. unten (l. 523) die äolische Skala erwähnt.
482-483 et pro Asium ... modum Er. greift hier die Konjektur von Glareanus vor, siehe oben, n.l. 473.
483 ἰαστί So heisst die ionische Skala bei Heracl. Pont. fr. 163 Wehrli bei Athen. XIV, 624 d (cf. unten, ll. 492-495).
485 Lucian. Harm, 1 (Καὶ τῆς ἁρμονίας ἑκάστης [sic De cop. verb.]), auch in De cop. verb. II, ASD I, 6, p. 199, ll. 59-69 zitiert, wo die 1534 nachgetragene Übersetzung lautet: "Praeterea quod cuique harmoniae generi proprium est obseruare, Phrygiae diuinum impetum, Lydiae Bacchicum furorem, Doricae grauitatem ac modestiam, Ionicae iucunditatem". Cf. Adag. 3876, ASD II, 8, p. 215, ll. 825-826: "Inter musices genera Doricum maxime probatum est vt medie temperatum inter Lydium et Phrygium".
488 Apuleius ... religiosum Apul. Flor. 4 (siehe oben, l. 478).
490 Apuleius ... varium Apul. Flor. 4 (siehe oben, l. 478).
490 Dion Dio Chrys. 1, 1-2. Die Stelle wird von Suid. Ἀλέξανδρος II22, ὀρθιασμάτων 573 und Τιμόθεος 620 zitiert. Er. erwähnt sie in Adag. 146 (Currentem incitare), ASD II, 1, p. 262, ll. 175-177; Paracl. Holborn, p. 139, ll. 25-27.
492 Athen. XIV, 624 d: Heracl. Pont. fr. 163 Wehrli.
495 Boeth. Inst. mus. I, 1: Cic. De consiliis suis fr. 3 Mueller (cf. ll. 501-504).
471498 Phrygii (Subphrygii edd. sec. codd.; später im Text heisst jedoch dieselbe Skala modus Phrygius).
498 (app.) qui ... constat Er. hat diese Worte in der Ausgabe / getilgt, nachdem er den Text von Boeth. nachgeprüft hatte (cf. den Zusatz in l. 500). Er. hat jedoch unten (ll. 526-528) seinen Text nicht angeglichen.
501 Boeth. loc. cit.
503 M. Tullius Cic. De consiliis suis fr. 3 Mueller.
504-505 Timotheus ... bellum Dio Chrys. loc. cit., cf. n.l. 4902.
506-507 Lucian. Harm. 1 (siehe oben, l. 486).
508 Plat. Phaedr. 265 b.
508 tria ... genera Plat. erwähnt ausdrücklich vier Arten des gottgesandten Wahnsinns. Er. lässt hier den dionysischen Wahnsinn aus, cf. die folgende Anm.
509-510 Habet ... Bacchus Cf. die vorangehende Anm.
510 Mars Vergleiche z.B. den mit Mars verbundenen Gott Furor bei Verg. Aen. I, 294-296.
511 alias Adag. 2671 (Pyrrichen oculis prae se ferens), ASD II, 6, pp. 464-467, aus Aristoph. Av. 1169.
513 Boeth. loc. cit. (siehe oben, l. 502).
520-521 Priscorum ... effoeminarentur Nach Hdt. I, 155-157, über die in Asia wohnenden Lydier.
521 Idem ... Laconibus Cf. Plut. Agis 3, 1.
521 Laconibus ... Dores Der Begriff 'Dorer' umfasst natürlich mehr als 'Lakoner'.
522 Ὑποδώριον Heracl. Pont. fr. 163 Wehrli bei Athen. XIV, 625 a (siehe unten, ll. 522-523).
522 Μιξολύδιον Plut. Mor. 1136 d (De musica).
522 Ὑπερμιξολύδιον Athen. XIV, 625 d.
522 Athen. XIV, 625 a: Heracl. Pont. fr. 163 Wehrli.
524 Quidam Die Quelle habe ich nicht gefunden.
525 alias Cf. Adag. 1522 (Admeti naenia), ASD II, 4, pp. 34-36, ll. 353-405, wo Er. irrtümlich das Skolion mit dem Trauergesang gle ichsetzt, was er - zu Unrecht - aus der Verbindung von Zenob. 1, 18 und Aristoph. Vesp. 1237-1239 (Scol. anon. 14 D. = 897 PMG) gefolgert hat. Dort erwähnt Er. jedoch die phrygische Skala nicht.
526-528 Quod si ... pyrrichius Er. hat - aus Versehen - diesen Satz in / nicht getilgt; siehe oben, n.l. 498.
529 Plat. Rep. III, 398 e - 399 a.
529 Rursus Plat. Lach. 188 d; cf. Lach. 193 de, in Adag. 3876, ASD II, 8, p. 215, ll. 821-824, zitiert.
532 Plut. Mor. 1136 e - 1137 a.
1494 Cf. Otto 308. Bauck, p. 63. Swoboda, p. 52. Cf. Adag. 558 (A carceribus), ASD II, 2, p. 86. Der Ausdruck a carceribus wird in Adag. 557 (A linea incipere), ASD II, 2, p. 84 (siehe unten, n.l. 541) erwähnt. Vergleiche auch De cop. verb. I, 152, ASD I, 6, p. 171, l. 578: "'Ab ipsa statim linea'. 'Ab ipso carcere'".
535 Ἀπὸ βαλβίδος Zenob. 2, 7 (βαλβῖδος, Schneidewin); Suid. ἀπὸ βαλβίδος 3247.
535-537 Sumptum ... repagulis Cf. Adag. 558, ASD II, 2, p. 86, ll. 379-381, nach Schol. Aristoph. Vesp. 548: "Interpres ostendit ... metaphoram mutuo sumptam a stadiis, in quibus carceres erant repagula quaedam, vnde cursus initium erat". Dasselbe Scholion wird in Adag. 557, ASD II, 2, p. 84, ll. 369-371 verwendet.
536-537 repagulis Im Kontext von Pferderennen wird dieser Terminus bei Lucan. I, 295, benutzt, dort ist die Bedeutung jedoch 'Riegel'. In Schol. Aristoph. Vesp. 548: ἀφετηρία ('Startlinie').
537-538 ab ipsis ... vsque Cf. Varro Rust. I, 3, 1: "A quibus carceribus decurrat ad metas", cf. ASD II, 2, p. 87, n.l. 383. Vergleiche auch ThLL s.v. carcer I B, vol. III, col. 434, 71-76. Cf. De cop. verb. I, 117, ASD I, 6, p. 156, ll. 223-224: "Ad metam vsque perduxit"; I, 152, p. 172, l. 591: "Nunc ad metam festinat oratio".
473540 Aristoph. Equ. 1159 und Vesp. 548 (an beiden Stellen ἀπὸ βαλβίδων).
541 alibi Adag. 557, ASD II, 2, p. 84, nach Aelius Aristides (cf. ASD II, 2, p. 85, n.l. 361). Siehe auch Diogen. 2, 83 a; Apost. 3, 48; Suid. ἀπὸ γραμμῆς 3271.
1495 Collect. 799. Otto 281.
543 Ἀπὸ ... γῆς Er. hat selbst die griechische Fassung des Sprichworts angefertigt, cf. Adag. 1248, n.l. 8871.
546-547 Plaut. Pers. 604: "A terra ad caelum quidlubet".
1496 Collect. 805 (nur aus Porphyrio). Otto 96. Zur vorliegenden Redensart: Adag. 1001, ll. 406-407.
549 Porphyrio zu Hor. Serm. I, 3, 32: Publil. Syr. A 56 Meyer (Amici mores).
550 Mores amici Vielleicht versucht Er. hier den Senar der strengeren Norm der Tragödie anzupassen.
551 inter ... sententias Menandr. Monost. 804 Jäkel (552 Φίλων: Φίλου v.l. et Ald. 1495; μὴ μίσει δ᾿ ὅλως: μιμνῄσκων ἀεί v.l.: μισήσεις δὲ μή Ald.).
557 deligentis ... diligat Cf. Rhet. Her. IV, 29: "Deligere oportet quem velis diligere" (Beispiel einer Paronomasie, adnominatio). Vergleiche Ep. 211 (die Dedikation an Lord Mountjoy), ASD II, 1, p. 26, ll. 106-107: "In deligendis quos diligat diligentissimo"; Adag. 2.iv (Ne cuiuis dextram inieceris), ASD II, 1, p. 94, l. 865: "Deligas quem diligas" (siehe den Kommentar ad loc.); Paneg. ad Philipp. ASD IV, 1, p. 61, ll. 106-107: "Nusquam alibi diligentior quam in deligendis iis, quos diligas". Zum Wortspiel cf. Adag. 1434, n.l. 6412.
1497 Collect. 806. Siehe Adag. 2104 (Conuenerat Attabas et Numenius), ASD II, 5, p. 108, ll. 95-96: "Simillimum (sc. Adag. 2104) illi, quod alibi dictum est, Cum Bitho Bacchus".
562 Suet. fr. 280 Roth bei Ps. Acro zu Hor. Serm. I, 7, 20.
564 intempestiuiter Cf. Adag. 1122, n.l. 338.
565 Hor. Serm. I, 7, 19-20 (566 Compositum [scil. par]: Compositus v.l.).
565-566 (app.) Vt... Compositi So Collect. von 1506 und De cop. verb. I, 118, ASD I, 6, p. 156, ll. 227-228.
566 Rupili Persiique Man vergleiche die beiden Formen des Genetivs Rupili (Nom. Rupilius) und Persii (Nom. Persius). Im betreffenden Gedicht von Horaz steht der Nom. Persius, vom Namen Rupilius kommt jedoch nur der Genetiv vor.
568-569 gladiatoria ... firmitas Cic. Phil. II, 63. Cf. Adag. 1498, ll. 583-584 und n.ll.
569 gladiatoria audacia Cf. Rhet. Her. III, 6: "gladiatoriam ... temeritatem".
569 Gladiatoriis ... viam Ter. Phorm. 964: "Hi gladiatorio animo ad me adfectant viam".
569-570 Marcus Tullius in Philippicis Siehe Cic. Phil. III, 31; V, 20; VI, 10, 13; XII, 20.
570 Antonii fratrem Lucius Antonius (RE 23).
570-571 in Philippica sexta Cic. Phil. VI, 10 (571 myrmillone).
1498 Er. hat dieses ursprünglich sehr kurze Adagium in der Ausgabe C durch den Zusatz einer ironisch erzählten Anekdote über ein Ereignis, das während seines letzten Aufenthalts in England - im April 1517 - stattgefunden hatte, bedeutend erweitert. Er. kritisiert mehrmals die religiösen Orden: z.B. Moria, ASD IV, 3, pp. 158-168, ll. 524-674. Die Franziskaner wurden besonders in Coll. 'Concio siue Merdardus' und 'Exequiae Seraphicae', ASD I, 3, pp. 653-666 und 686-699, angeprangert. Zum Verhältnis zwischen Er. und den Franziskanern: ASD I, 3, p. 866, n.l. 1. Das Motiv des Mönchenstreits tritt schon im Mittelalter auf (siehe z.B. das von H. Walther, Das Streitgedicht in der lateinischen Literatur des Mittelalters, München, 1920, p. 164 zitierte Gedicht aus dem 12. Jh.) und gipfelte in den heroikomischen Poemen wie Le Lutrin (1674-1681) von Nicholas Boileau-Despréau und Monachomachia (1778) des polnischen Dichters Ignacy Krasicki. Zur Feindlichkeit zwischen den verschiedenen Orden: Enchir., Holborn, p. 100, ll. 28-36: "Non sapit Christianismum, quod vulgo ... Minor Coletae, Carmelita Iacobitae et, ne omnia discrimina referam, nugatoria in re dissimilis dissimili est iniquior". Er. erwähnt das vorliegende Adagium in Adag. 4052 (Auriculam mordicus), ASD II, 8, p. 291, ll. 482-483. Siehe Ep. 829 (April 1518) an Thomas More: "Vbi importata erunt proximae aeditionis Prouerbia, lege prouerbium, Cum Bitho Bacchius" (ll. 29-30). Er. meint offenbar nicht das genannte Adagium 1497, sondern das vorliegende Adagium 1498, cf. Allen, Ep. 829, n. 30 (siehe Mynors CWE 33 ad loc.).
574 Lucil. 149-152 Marx = 151-154 Krenkel = fr. IV 1 Charpin (Paris 1978) bei Cic. Opt. gen. 17 (siehe unten, ll. 576-579). Der Text von Lucil. ist nach verschiedenen Quellen folgendermassen rekonstruiert: "Aeserninus fuit Flaccorum munere quidam / Samnis, spurcus| 475 homo, vita illa dignu' locoque. / Cum Pacideiano componitur, optimu' multo / post homines natos gladiator qui fuit vmquam".
574 Esernius Die richtige Form des Namens lautet Aeserninus (siehe unten, n.l. 575).
574 Pacidiano 'Pacideiano' seit Cratander (cf. Wilkins OCT ad loc. und unten, n.l. 575).
574 compositus Bei Lucil. 'componitur' (siehe unten, l. 578). 'Compositus' (Partizip) vielleicht in Analogie zu Hor. Serm. I, 7, 19-20 (siehe Adag. 1497, ll. 565-566; n.l. 565).
575 M. Tullius Cic. Opt. gen. 17 (576 vt cum: quo ed. Ven. 1501; 577 Aeserninus: Aesernius ed. Ven. 1501; 578 acer et doctus; Pacideiano: Pacidiano ed. Ven. 1501; hic): Lucil. loc. cit.
578 doctus et acer Er. hat wohl die Wortordnung geändert, um einen Hexameter anzufertigen.
579 post homines natos Siehe Adag. 3915 (Post homines natos), ASD II, 8, p. 234.
580 hisce diebus Die beschriebenen Ereignisse haben im April 1517, während eines kurzen Besuchs von Er. in England, stattgefunden.
581 Standicius Henry Standish (1535 gestorben), Bischof von St. Asaph, hat Er.' Nouum Testamentum scharf kritisiert. Siehe Contemporaries s.v. (Henry) Standish; Allen, Ep. 608, n.l. 14; Annot. in 1.2. Cor., ASD VI, 8, p. 310, ll. 809-810 (cf. den Kommentar ad loc.).
581-582 quos ... vocant Die sogenannten Konventualen (im Konvent lebenden Personen) hatten sich 1517 von der strengeren Richtung der Minoriten abgetrennt, dazu: Annot. in 1.2. Cor., ASD VI, 8, p. 165, n.l. 115. Zu 'conuentualis': Hoven s.v.
581-582 Franciscanorum ... κορυφαῖος Standish war der Provinzial der englischen Franziskaner von 1505 bis 1518. Siehe Contemporaries loc. cit.
583-584 eaque ... posset Cf. Cic. Phil. II, 63: "Gladiatoria totius corporis firmitate". Dieselbe Stelle in Adag. 1497, ll. 568-569.
583 triarius Cf. Adag. 23 (Res ad triarios rediit), ASD II, 1, pp. 134-136.
585 Seruitas Der Ordo Seruorum Beatae Mariae Virginis (= S.B.M.V.) oder Ordo Seruorum Mariae (= O.S.M.), 1233 in Florenz gegründet, ist ein Bettelorden nach der Ordensregel des Hl. Augustin. Siehe M. Heimbucher, Die Orden und Kongregationen der katholischen Kirche, vol. I, Paderborn 1933, pp. 576-585.
585-586 scarabeis nigriores Cf. Adag. 1905 (Abominandus scarabeus), ASD II, 4, p. 282, ll. 67-78, aus Diogen. 6, 49.
589 sub quadragesimam sacram D.h. um die Fastenzeit.
591 conclusiones, vt vocant Er. meint den philosophischen Begriff 'conclusio' / συμπέρασμα (Aristot. An. pr. I, 30 a 5), die Folgerung im Syllogismus (nicht den rhetorischen Begriff conclusio, cf. Eccl. II, ASD V, 4, p. 469, l. 514), der in der Theologie übernommen worden war.
594-595 peccare ... per alios Cf. Regula Sancti Francisci 4 (zitiert von Huber, p. 329): "Praecipio firmiter fratribus vniuersis, vt nullo modo denarios vel pecuniam recipiant per se vel per interpositam personam".
598 Augustinianos ... eremitas Cf. Heimbucher (siehe oben, n.l. 585), vol. I, pp. 537-546.
598 κατ᾿ ἀντίφρασιν Er. verwendet einen Terminus der Rhetorica (siehe Lausberg §904), um seine Meinung, dass die Augustiner keineswegs 'eremitae' seien, zu äussern (κατ᾿ ἀντίφρασιν = 'nach dem Gegenteil'). Siehe Adag. 3001 (Dulce bellum inexpertis), ASD II, 7, p. 16, ll. 133-135: "Grammatici ... bellum κατ᾿ ἀντίφρασιν dictum volunt, quod nihil habeat neque bonum neque bellum", cf. ASD II, 7, p. 17, n.ll. 134-135.
602 ius ... peccata Papst Sixtus IV. erteilte den Minoriten in der Bulle Mare magnum vom 31. August 1474 dieses Recht. Siehe Huber, p. 421.
603 Minoritis et Iacobitis Die Fratres minores (Franziskaner) und die Dominikaner erhielten dieses Recht. Zum Namen 'Iacobitae' für die Dominikaner: Allen, Ep. 1153, n.l. 113.
605 thematiis Cf. Ep. 604, ll. 1-4, in Adag. 1401, n.ll. 140-142, zitiert.
606-607 de quibus ... coeperam Siehe oben, ll. 589-596.
608 se ... concipit Cf. Ov. Met. I, 166: "Ingentes animo et dignas Ioue concipit iras".
610 deus ... ἀπὸ μηχανῆς Cf. Adag. 68 (Deus ex improuiso apparens), ASD II, 1, pp. 176-179.
610-611 ad... famem Adag. 867, ASD II, 2, pp. 386-388 aus Auson. Epist. 22, 43 Prete, p. 273. Cf. Liv. XXI, 11, 12.
617 veteramentarios Cf. Cassius Severus bei Suet. Vit. 2: "Sutorem veteramentarium".
477618-619 immunitatis causam Cf. R.J. Schoeck in Contemporaries s.v. Standish, p. 279: "In 1515 he [Standish] became involved in a controversy over clerical privilege which arose from the affair of Richard Hunne, a prosperous merchant tailor suspected of Lollard sympathies who had been found strangled in the Lollards' tower in the Tower of London late in 1514, while in the custody of the bishop of London, Richard Fitzjames ... A London coroner's jury returned a verdict of murder against the bishop's chancellor, William Horsey. When Richard Kidderminster, abbot of Winchcombe, attacked the decision ... and denounced an act of Parliament of 1512 which excluded robbers and murderers from benefit of clergy, Standish entered the fray on the side of royal and parliamentary authority, giving a number of public lectures and participating in two widely celebrated debates before Henry VIII at Blackfriars in 1515". Vergleiche auch D. Knowles, The Religious Orders of England, vol. III, Cambridge 1959, pp. 53-54.
625 captata beneuolentia Zu diesem Element der Rhetorica: Cic. Inv. I, 22: "Ab auditorum persona beniuolentia captabitur" etc. Siehe Lausberg §277; 257.
628 offensiuam ... sapientem Bezeichnungen aus der Liste der Qualifikationen von der propositiones damnatae. Siehe H. Denzinger, A. Schönmetzer, Enchiridion symbolorum, definitionum et declarationum de rebus fidei et morum34, Barcinonae 1967, Index systematicus, H 1 d, p. 893. Cf. Disputatiunc., LBV, 1286 D: "Haeresim manifestam sapit" und Moria, ASD IV, 3, p. 156, ll. 495-496: "Haec propositio scandalosa est, haec parum reuerentialis, haec haeresim olet" mit der Anmerkung von Listrius: "Sic enim ipsi dicunt: 'haec propositio sapit haeresim', data autem opera, mutauit 'sapit' in 'olet' ", cf. p. 156 sq., n.l. 496.
629 seraphicum ordinem Genannt nach dem Beinamen 'Seraphinus' des Hl. Franciscus. Vergleiche auch den Titel des Colloquiums 'Exequiae Seraphicae', ASD I, 3, pp. 686-699.
635-636 correptum ... trahit Cf. Verg. Aen. VIII, 264-265, wo Hercules den besiegten Cacus schleppt: "Pedibusque informe cadauer / protrahitur". Er. zitiert diese Stelle in Adag. 1018, l. 880 (siehe dort n.l. 879).
643 quiritantibus Cf. Adag. 1247, ll. 880-883 und n.l. 881.
645-646 cardinalis ... iudex est Kardinal Thomas Wolsey (um 1475-1530), seit 1515 Kanzler (Lord Chancellor). Siehe Contemporaries s.v. (Thomas) Wolsey.
649 pasca Ostern fiel auf den 12. April 1517.
649 Iouis die Donnerstag, der 16. April.
649 aede ... Pauli Die Londoner Kathedrale von St. Paul.
655 a rege Heinrich VIII., siehe Adag. 1401, n.ll. 129-130.
670-671 puerum ... Scotissantem 'Scotissare' = 'sprechen wie Duns Scotus' (im pejorativen Sinn verwendet). Zum Scotismus in Er.' Zeit: ASD IV, 3, p. 150, n.l. 419.
671 Tanti ... institui! Cf. Verg. Georg. II, 272: "Adeo in teneris consuescere multum est".
479678 cornix ... oculos Cf. Macr. Sat. VII, 5, 2: "Tamquam cornix cornici oculos effodiat". Dieselbe Stelle in Adag. 275 (Cornicum oculos configere), ASD II, 1, p. 382, ll. 913-914.
681 indulsit Siehe das Breve Ad statum vom 26. Juli 1430 (Huber, p. 340) und die Bulle Peruigilis vom 27. Juli 1430 (Huber, p. 337), wodurch Martin V. den Minoriten Gebrauchsrecht an Einkünften und Besitzungen gestattet hat (Leo X. hat 1517 dieses Privilegium in den Bullen Ite et vos in vineam bzw. Omnipotens Deus bestätigt); siehe auch die Bulle Mare magnum vom 31. August 1474 (Huber, p. 421), wodurch Sixtus IV. den konventualen Minoriten "facultatem succedendi in bonis temporalibus ac si essent in saeculo" gibt.
688 primam coitionem Cf. Ter. Phorm. 346: "Prima coitiost acerruma".
693 ἔμβροχος Siehe Adag. 905 (In laqueum inducere), ASD II, 2, p. 416, bes. p. 417, n.l. 87. Laut Liddell-Scott-Jones ist dieses Adjektiv nur in Papyri bezeugt und bedeutet 'geflutet'. Vergleiche jedoch das Substantiv ἐμβροχή ('Schlinge') bei Lucian. Lex. 11 und das Partizip ἐμβροχίσας bei Apollod. II, 5, 4, 8.
704 Δὶς ... πιλούμενος Zenob. 3, 24 (= Ald. col. 71) = Apost. 6, 23. Cf. Suid. δὶς ἑπτὰ πληγαῖς 1267 (mit einer anderen Erklärung) und πολύπους 1996 (ohne Erklärung). Vergleiche auch Aristoph. fr. 191 Kock = fr. 197 PCG bei Athen. VII, 316 b: πληγαὶ λέγονται πουλύπου πιλουμένου.
704 πουλύπους Er. greift hier die Konjektur von Gaisford vor (edd. vett. sec. codd. - in den genannten Quellen: πολύπους). Dazu: Adag. 999, ASD II, 2, p. 495, app. l. 608.
710 Zenodotus Zenob. 3, 24.
1500 Collect. 810.
712 Verg. Ecl. 8, 26 (713 Nysa).
716 emphasis Cf. Quint. Inst. IX, 2, 64: "Est emphasis ... cum ex aliquo dicto latens aliquid eruitur". Zur 'emphasis' Chomarat II, pp. 803-815.
716-717 Mopsum ... forma Cf. Serv. Comm. Ecl. ad loc.: "Honesta turpissimo, pulchra deformi".
718 Soph. Ai. 648. Cf. Eur. fr. 761 N. bei Stob. IV, 46, 16, p. 1000 Hense und Apost. 1, 38 g: ἄελπτον οὐδέν, πάντα δ᾿ ἐλπίζειν χρεών, sowie Archil. fr. 74, 1 D. = 122, 1 West bei Aristot. Rhet. III, 1418 b 29 und Stob. IV, 46, 10, p. 999 Hense: χρημάτων ἄελπτον οὐδέν ἐστιν οὐδ᾿ ἀπώμοτον.
480721 Linus Linus in Mullach, p. 153, bei Stob. IV, 46, 1, p. 997 Hense.