4 Zu dem Begriff paroemia siehe: K. Rupprecht, RE XVIII, 2 (1949) coll. 1708 - 1711; A. Otto, Die Sprichwörter und sprichwörtlichen Redensarten der Römer, Leipzig, 1890/Hildesheim, 1980, 1988, p. vii sqq. (Dazu: Nachträge zu Otto, Sprichwörter usw. Hrsg. von R. Haussier, Darmstadt, 1968, p. 8 aus der Rezension zu A. Otto, Die Sprichwörter usw. von O. Crusius); Anna Maria Ieraci Bio, Le concept de παροιμία: prouerbium dans la haute et la basse antiquité, in: Richesse du proverbe, vol. II, pp. 83-94, Villeneuve d'Asque, 1984. Zu dem Begriff 'paroemia' bei Erasmus: Cl. Balavoine, Les principes de la parémiographie Érasmienne, in : Richesse du Proverbe, vol. II, pp. 9-23, Villeneuve d'Asque, 1984; Chomarat, pp. 771 - 777.
5 Don. Ars Gr. III, 6, Keil, Gr. Lat. IV, p. 402 (= L. Holtz, Donat et la tradition de l' enseignement grammatical. Étude et Édition critique, Paris, 1981, p. 673, l. 3).
6 Diom. 2, Keil, Gr. Lat. I, p. 462 (6 vulgaris prouerbi; 7 quam quod).
7-8 Apud Graecos scriptores Siehe z.B. Suid. παροιμία 733 und Etym. mag. 654, 15 sqq.
8 A nonnullis Apost. Praefatio, Paroem. Gr. II, p. 235, l. 4 sqq. (9 ὠφέλιμος ἤτοι βιωφέλης). Er. nennt Apostolius, Verfasser einer Sprichwörtersammlung aus dem XV. Jahrhundert, den er nicht hochschätzte, selten mit Namen. Dazu: Heinimann-Kienzle, ASD II, 4, p. 53, n.l. 811; p. 127, n.ll. 922-923; ASD II, 5, p. 89, n.ll. 667-668.
11 Ab aliis Apost. Praefatio, Paroem. Gr. II, p. 234, l. 14 sq. (12 μὲν οὖν ἐστὶ), cf. n.l. 8. Die Praefatio Apostolius' wurde von Arsenius, Apostolius' Sohn, der die Sammlung seines Vaters erweitert hat, in seiner eigenen Einleitung angeführt. Zu Arsenius: n.l. 61.
4713 - 14 apud Latinos Cf. Rupprecht, coll. 1709-1710 und Otto, p. xxiii.
14 apud Graecos Cf. Rupprecht, coll. 1708 1709 und n.ll. 7- 8.
16 Hor. Ars 335-336.
17 eandem ... canunt Ter. Phorm. 495. Adag. 1476 (Cantilenam eandem canis), LB II, 574 C (Payr, p. 520). Siehe auch Adag. 388 (Frustra canis), l. 405.
27 ἀκίνητους ... scriptores Vielleicht nach Suid. ἀκίνητα 888. Man vergleiche Schol. Plat. ad Tht. 181 b (G. Chase Greene, Scholia Platonica, Haverford, Penn., 1938, p. 33); Ep. 2443, l. 65: "Scripturarum ἀκινήτων falsarius" (sc. Erasmus).
30 ἐκ διαμέτρου Cf. Adag. 945 (E diametro opposita. Diametro distant), LB II, 380 F.. Mynors CWE 32, p. 378 ad loc.: "Perhaps from Suidas E 392 or Lucian [Cataplus/ Tyrant 14]."
31 Μηδὲν ἄγαν Spruch, einem der sieben Weisen zugeschrieben. Adag. 596 (Ne quid nimis), LB II, 259 F (Payr, p. 420).
33 Aristot. Metaph. II, 993 b 4-5 (32 ἀπὸ om.).
paroemiae titulo Cf. Adag. 536 (Quis aberret a ianua?), LB II, 236 D.
35 ex Fabio Quint. Inst. V, II, 21 (36 παροιμίας). Cf. n.ll. 150-152.
39 fucatam Cf. Adag. 452 (Fucum facere), l. 167.
51 - 52 ἀπο ... παροδικόν Die Wortwahl von Er. mag klarmachen, dass ihm wieder die Praefatio von Apostolius vorschwebte. Apost. Praefatio, Paroem. Gr. II, p. 237, l. 13 sq.: Ἡ δὲ παροιμία ἐκ ... τοῦ οἶμος ἡ ὁδός ... ἤτοι τὸ παροδικὸν τρίμμα καὶ διήγημα. Zu der Etymologie des Fachausdrucks παροιμία: Ieraci Bio, p. 85 und Leutsch ad loc.
52 adagii Cf. Rupprecht, col. 1709.
53 Varro Ling. lat. VII, 31.
57 mox Cf. l. 89 sqq.
59 illud Adag. 1079 (Megarenses neque tertii neque quarti), LB II, 437 A. Cf. Zenob. 1, 48 (dazu Bühler IV, p. 270 sqq.). Diogen. 1, 47 = Apost. 1,59.
61 illud Apost. 6, 39a. Diese Aussage fügte Arsenius der Synagoge seines Vaters hinzu. Cf. Chr. Walz, ΑΡΣΕΝΙΟΥ ΙΩΝΙΑ. Arsenii Violetum, Stuttgartiae, 1832, p. 186. Zu dieser Ausgabe: Bühler I, pp. 298 299 und Adag. 422, n.l. 484. Fr. behandelt dieses Sprichwort in Adag. 1012 (Difficilia quae pulchra), LB II, 410 C.
62 Hom. Il. XVII, 32. Adag. 30 (Factum stultus cognoscit).
63 Pind. Pyth. 2, 94-95. Adag. 246 (Contra stimulum calces). Don. und Diom. (n.l. 5 und n.l. 6) erläutern beide den Begriff 'paroemia' an dieser Aussage. Siehe auch Adag. 214, l. 597.
64 Sapph. fr. 52 D. = fr. 29 (146) Lobel-Page = fr. 146 Voigt. Adag. 562 (Neque mel neque apes), LB II, 247 F. Fr. hat dieses oft zitierte fr. (cf. Voigt ad loc.) offenbar dem in Adag. 562 erwähnten Trypho, der die Aussage Sappho zuschreibt, (Περὶ τρόπων 25, Spengel III, p. 206) entnommen. Cf. Adag. 2.I, l. 781.
4968 Eur. Med. 410. Adag. 215 (Sursum versus sacrorum fluminum feruntur fontes). Rursum illud Aristoph. Nub. 133; Plut. 782. Cf. Adag. 1096 (Ad coruos), LB II, 446 B.
71 Ἅπλησθος πίθος Zenob. 2, 6. Ald. col. 39. Adag. 933 (Inexplebile dolium), LB II, 376 E (Payr, p. 460). Er. erwähnt in Adagium 933 Zenobius (Zenodotus) als seine Quelle. Vergleiche auch Adag. 360, l. 55 sqq.
71-72 Ἅιδου κυνῆ Zenob. 1, 41 = Ald. col. 11 sq. Adag. 1974 (Orci galea), ASD II, 4, p. 321.
74 Catull. 22, 21 (74 Sed non). Er. zitiert den Vers in Adagium 590 (Non videmus manticae, quod in tergo est, LB II, 256 B) richtig.
75-76 Ἄλλα ... φέρει Zenob. Ald. col. 23 (falsch numeriert, eigentlich 22). Adag. 1186 (Alia Lacon, alia asinus illius portat), LB II, 478 F.
77 illud Varro Rust. I, 2, 2. Adag. 929 (Romanus sedendo vincit), LB II, 375 F.
79 illud Plut. Mor. 233 d. Apost. 13, 5. Adag. 683 (Qui se non habet, Samum habere postulat), LB II, 295 A.
82 Οὐ ... Ἱπποκλείδῃ Bei den Paroemiographen (Zenob. 5, 31. Ald. col. 139. Suid. οὐ 978. Diogen. 7, 21. Apost. 13, 70). Adag. 912 (Non est curae Hippoclidi), LB II, 371 C.
85 Σύροι πρὸς Φοίνικας Diogen. 8, 19. Apost. 15, 71 = Suid. Σύροι πρὸς Φοίνικας 1670. Cf. Adag. 756 (Multa Syrorum olera), LB II, 320 D: "Neque Syrorum mores vulgo nota caruisse vel adagium illud testatur: Σύροι πρὸς τοὺς Φοίνικας, id est Syri contra Phoenices."
86 Ἀκκίζειν Wohl nach Suid. ἀκκιζόμενος 878. Adag. 1199 (Accissare), LB II, 483 B.
87 Ἀλώπηξ οὐ δωροδοκεῖται Suid. Ἀλώπηξ 1391 und Zenob. Ald. col. 25, wo die in Adagium 918 zitierte Zeile von Cratinus - fr. 128 Kock (I, p. 53) = fr. 135 PCG - angeführt ist. Adag. 918 (Vulpes haud corrumpitur muneribus), LB II, 372 F.
87-88 Δὶς κράμβη θάνατος Adag. 438 (Crambe bis posita mors).
88 Κληματὶς Αἰγύπτία Adag. 22 (Clematis Aegyptia).
91 Κροκοδείλου δάκρυα Apost. 10, 17. Er. hat dieses Adagium für seine Collectanea (703) fast wörtlich aus den Cornucopiae von Perotti übernommen, cf. Heinimann, Zu den Anfängen, p. 163 sq. Cf. Adag. 1360 (Crocodili lachrymae), LB II, 543 A.
95-96 haec ... est Quint. Inst. IX, 2, 46: "Quemadmodum ἀλληγορίαν facit continua μεταφορά"; VIII, 6, 44, cf. H. Lausberg, Handbuch der literarischen Rhetorik, München, 1960, p. 441 sq.
96 Exemplum prioris Ter. Andr. 845. Adag. 45. ll. 455-456.
97 posterioris Diogen. 6, 20. Adag. 1258 (Lupus hiat), LB II, 508 A.
97-98 Γυμνότερος λεβηρίδος Adag. 26.
99 Quint. Inst. VIII, 6, 52.
100 Πλέον ... παντός Hes. Erg. 40. Adag. 895 (Dimidium plus toto), LB II, 364 C.
101 Βάλλ᾽ οὕτως Hom. II. VIII, 282. Cf. Adag. 1328 (Io Paean), LB II, 531 Ε.
101-102 Σύν ... ἐρχομένω Hom. Il. X, 224, zitiert von Cic. Att. IX, 6, 6, cf. l. 512 und Adag. 2051 (Duobus pariter euntibus), ASD II, 5, p. 67.
103 Hom. Od. IV, 392 (103 τοι ἐν μεγάροισι κακόν τ᾽ ἀγαθόν τε). Adag. 585 (Aedibus in nostris quae praua aut recta geruntur), LB II, 254 E. Siehe zu diesem Adagium: Heinimann-Kienzle, ASD II, 4, p. 283, n.l. 58.
105-106 Aliquoties ... addit Cf. Adag. 1850, ASD II, 4, p. 246, l. 658 sqq.: "Nec in figura sita est huius prouerbii ratio, sed in nouitate vocis, vt in operis huius initio monuimus."
51106 Ὠγύγιον κακόν Adag. 1850 (Ogygia mala), ASD II, 4, p. 246.
107 ἀμφίβολον, hoc est ambiguitas Quint. Inst. III, 6, 43 und VII, 9, 1 sqq. Cf. Lausberg, p. 122 sq.
107-108 Βοῦς ἐπὶ γλώσσῃ Bei den Paroemiographen (Zenob. 2, 70. Ald. col. 57. Diogen. 3, 48. Apost. 5, 7) nach Thgn. 815. Adag. 618 (Bos in lingua), LB II, 268 C.
108 Ὅσα ... Πίσσῃ, Bei den Paroemiographen (Zenob. 5, 46. Ald. col, 131. Suid. ὅσα 680). Adag. 1267 (Quanta mus apud Pisam), LB II, 511 E.
109 Siquidem ... nomisma Cf. Zenob. 2, 70.
109-111 Mus ... πίσσα. Die beiden gebotenen Interpretationen behandelt Er. auch in Adag. 1268 (Mus picem gustans), LB II, 511 F. Siehe auch Suid. Μῦς 1466 und Suid. Πίσσα 1637.
112 Ἐν οἴνῳ ἀλήθεια Bei den Paroemiographen (Zenob. 4, 5 = Ald. col. 81. Diogen. 4, 81 = Apost. 7, 37). Adag. 617 (In vino veritas), LB II, 267 B.
114 Sine ... Venus Ter. Eun. 732 (114 Libero). Cic. Nat. II, 60. Dazu: A. Stanley Pease, M. Tulli Ciceronis De natura deorum libri III, Cambridge, Mass., 1958/Darmstadt, 1968, vol. II, p. 691 sq. Adag. 1297 (Sine Cerere et Baccho friget Venus), LB II, 521 F.
116-117 Ἐγγύα, πάρα δ᾽ ἄτη Aussage, einem der sieben Weisen zugeschrieben. Stob. III, 1, 172, p. 118 Hense. Plat. Charm. 165 a. Cf. Adag. 597 (Sponde, noxa praesto est), LB II, 260 E.
119 paulo post Proleg. cap. xiii.
122-123 γνῶμαι ... appellant Quint. Inst. VIII, 5, 3: "Sententiae vocantur, quas Graeci γνώμας appellant."
123 αἶνοι ... vocantur Quint. Inst. V, 11, 20, cf. n.ll. 148-150. ἀποφθέγματα Cf. l. 78. Man vergleiche auch Ep. 2431 (= Praefatio zu den Apophth.), ll. 5-7: "Proin ex optimis quibusque autoribus collegi quae Graeci vocant 'Apophthegmata', hoc est, egregie dicta."
127 ad gnomonem et regulam Adag. 1060 (Gnomon et regula), LB II, 429 C.
129 pinguiore ... Minerua Adag. 37, l. 171.
134-135 Ita ... complectatur Cf. Aristot. Rhet. II, 21, 1395 a 19: Ἔτι ἔνιαι τῶν παροιμιῶν καὶ γνῶμαί εἰσιν.
137 Publil. Syr. 628/T3 Meyer (= Ο. Friedrich, Publilii Syri Mimi sententiae, Berlin, 1880/Hildesheim, 1964) zitiert von Quintilian Inst. VIII, 5, 6 und IX, 3, 64 (137 tam deest auaro).
138 Ov. Am. I, 15, 39. Auch angeführt Adag. 1611, ASD II, 4, p. 94, l. 179 und Adag. 2996, ASD II, 6, p. 585, l. 859.
139 Ego ... nauigo Adag. 46, l. 468.
140 Μὴ ... μάχαιραν Nach den Paroemiographen (Diogen. 6, 46. Apost. 11, 51. Suid. μὴ παιδὶ μάχαιραν 971). Cf. Adag. 2.XIX, ll. 71-72; Adag. 1418 (Ne puero gladium), LB II, 559 B.
144 Ioannes Stobaeus Seit D (1520) wird irrtümlich der Vorname Nicolaus verwendet. Dieser Vorname findet sich auch in Adag. 2653 und erklärt sich vielleicht aus Adag. 301, l. 56: "Citatur autem a Stobaeo ex Nicoiao quodam poeta comico", cf. Heinimann-Kienzle, ASD II, 6, p. 453, n.l. 493. Siehe auch: Adag. 1669, ASD II, 4, p. 131, app. crit. ad l. 18: Stobaeum F-I: Ioannem Stobaeum A-E. Für die Ausgabe von 1508 benützte Er. eine Stobaeus-Handschrift, die ihm in Venedig bei Aldus zur Verfügung stand. Dazu: Heinimann-Kienzle, ASD II, 4, p. 131, n.l. 18; p. 199, n.l. 47; p. 339, n.l. 233.
146 Aphthonius in Progymnasmatis Spengel II, p. 21, ll. 1-6 (= H. Rabe, Aphthonius Progymnasmata, Leipzig, 1926, p. 1, ll. 4-10). Die Progymnasmata des Aphthonius wurden von Aldus 1508 in der Ausgabe Rhetores Graeci veröffentlicht.
148-150 Quintilianus ... nomine Quint. Inst. V, 11, 20: "Αἶνον Graeci vocant et αἰσωπείους, vt dixi, λόγους et λιβυκούς; nostrorum quidam non sane recepto in vsum nomine apologationem." Die älteren Ausgaben geben anstatt αἰσωπείους, das von Er. verwendete 53 Wort αἰσωποποιήτους (cf. Heinimann-Kienzle, ASD II, 4, p. 41, n.l. 482), und anstatt λιβυκούς das Wort μυθικούς (z.B. die Quintilian-Edition Bebels, Basel, 1529).
150-152 Neque ... clitellas Quint. Inst. V, 11, 21, cf. n.l. 35. Siehe Adag. 1884 (Non nostrum onus, bos clitellas?), ASD II, 4, p. 266, ll. 33-34.
153 Hes. Erg. 202-203 (154 φρονέουσι: νοέουσι v.l., cf. M.L. West, Hesiod. Works and Days, p. 104). Diese Verse werden auch von Apost. in seiner Praefatio zitiert (Paroem. Gr. II, p. 236, l. 15 sqq.). Auch da findet sich die lectio νοέουσι. Zu dem Begriff αἶνος siehe West, op. cit. p. 205, n.l. 202 und A.S.F. Gow, Theocritus edited with a Translation and Commentary, Cambridge, 1950, vol. II, p. 255 sq. zu Theocr. 14, 43.
157 philomenam Die übliche Form ist 'philomela' ('Philomela'). Dazu: Heinimann-Kienzle, ASD II, 6, p. 385, n.ll. 872-874.
158 Archilochus Gemeint sind fr. 81 D. (= 89 Bergk = 185.1 M.L. West, Iambi et elegi Graeci ante Alexandrum cantati, vol. I., Oxford, 1971, p. 16) und fr. 89 D. (= 86 Bergk = 174 West, p. 77), die auch Apost. in seiner Praefatio (Paroem. Gr. II, p. 236, l. 3 sqq.) zitiert. Diogen. führt in seiner Praefatio nur fr. 89 D. (Paroem. Gr. I, p. 178, l. 10 sqq.) an. Beide Fragmente von Archilochus finden sich in Ps. Ammonius, cf. Kl. Nickau, Ammonii qui dicitur liber De adfinium vocabulorum differentia, Leipzig, 1966, pp. 5-6.
Callimachus Callim. fr. 194. 6 (Callimachus ed. R. Pfeiffer, vol I, fragmenta, Oxford, 1949, p. 178) zitiert von Apost. Praefatio, p. 237, l. 1 und von Diogen. Praefatio, p. 178, l. 14; auch bei Ps. Ammonius (Nickau, pp. 5-6).
Theocritus Theocr. 14, 43. Cf. Adag. 43, 1.
159 ἐν Κυνίσκαις Man vergleiche zu diesem merkwürdigen Titel die Theokritausgabe von Aldus (1495): Εἰδύλλιον Ξ Κυνίσκας ἔρως ἢ Θεώνιχος.
162 illud Plut. Mor. 233 d. Cf. Adag. 683 (Qui se non habet, Samum habere postulat), LB II, 295 A. Plut. loc. cit. mag die Quelle für Er. gewesen sein (und nicht Apost. 13, 5 oder Diogen. 7, 34), denn auch das folgende Apophthegma (n.l. 163) entnahm Er. den Moralia von Plutarch. Siehe n.l. 79.
163 Simonidis Simonides von Keos, in den Symposiaca von Plutarch angeführt, cf. Plut. Mor. 644 f.
164 Εἰ ... ἠλίθιον Plut. Mor. 644 f, cf. Apophth. VII, Theophrastus 2, LB IV, 339 E.
165-166 item illud Suet. Caes. I, 74, 2: "Meos tam suspicione quam crimine iudico carere oportere", cf. Plut. Caes. 10, 9. Apophth. IV, Caesar 3, LB IV, 213 D-E.
167-168 Soles ... sellis Macr. Sat. II, 3, 10. Cf. Adag. 602 (Duabus sedere sellis), LB II, 262 F.
168 Mater ... persaepe Cf. Macr. Sat. II, 4, 20 (Es betrifft eine Anekdote über Kaiser Augustus und einen ihm sehr ähnlich sehenden Jüngling): "Dic mihi, adulescens, fuit aliquando mater tua Romae? Negauit ille, nec contentus adiecit: 'sed pater meus saepe'."
169 Turonii Cf. Macr. Sat. II, 4, 28. Turonius (Toronius v.l.) war ein Sklavenhalter, der in einer von Macrobius erzählten Anekdote über Kaiser Augustus eine Rolle spielt. Ad molas sunt Macr. Sat. ibid., cf. Apophth. IV, Augustus 41, LB IV, 210 D-E.
171 illud Adag. 2110 (Vsque ad aras amicus), ASD II, 5, p. 112.
179-181 paucis ... dignitatis Cf. ll. 183-267.
181-182 deinde ... vtatur Cf. ll. 268-411.
182 postremo ... vti Cf. l. 412 sqq.
183-184 summos viros Cf. l. 186 sqq. Er. erörtert auch in Adag. 2001 (Herculei labores) die griechischen Paroemiographen von Aristoteles bis Suidas, sei es weniger ausführlich, cf. Heinimann-Kienzle, ASD II, 5, p. 31, l. 182 sqq.
185-186 Quorum ... Aristoteles Die wissenschaftliche Beschäftigung mit dem Sprichwort beginnt im Altertum mit Aristoteles. Er hielt die paroemiae für Reste (ἐγκαταλείμματα) einer uralten, verlorengegangenen Philosophie, cf. n.l. 274 und Rupprecht, col. 1736 sq.
186-187 vnus ... suffecerit Cf. Adag. 2753 (Vnus multorum instar), ASD II, 6, p. 500.
187 Reliquit ... vnum Diog. Laert. (V, 26) bezeugt ein Buch von Aristoteles mit dem 54 Titel Παροιμίαι. Die Existenz eines solchen Werkes ist nicht unumstritten, aber die Beschäftigung mit Sprichwörtern von dem Philosophen ergibt sich jedenfalls aus dem vielzitierten Fragment 13 von Rose (cf. z.B. Paroem. Gr. I, pp. 1-11 und Rupprecht, col. 1736). Er. kannte dieses Bruchstück aus Synesius, cf. n.l. 274.
187-188 Chrysippus ... conscripsit Diog. Laert. VII, 200. Siehe die Reihe von Testimonia in von Arnim III, p. 202 (dazu: Rupprecht, col. 1738). Zu 'Zenodotus': Bühler I, p. 102, n. 52.
189 Cleanthes Von Cleanthes scheint keine Schrift über Sprichwörter bezeugt zu sein. Vielleicht betrifft es eine Verwechslung mit Clearchus. Er. kann auch die Apophthegmata des Cleanthes (Walz, pp. 326-327), die er möglicherweise in seiner Apostolius/Arsenius-Handschrift gelesen hat, meinen. Dazu: Adag. 422, n.l. 484.
189-191 Quorum ... expiscari Cf. Ep. 269, ll. 139-141: "Quid si forte fortuna reperta fuerint quae de prouerbiis scripsit Clearchus, quae Aristoteles, quae Chrysippus, quae Didymus" etc.
191-192 Reperiuntur ... nomine Er. benützte in Venedig wiederholt eine Handschrift mit fünf Sammlungen griechischer Sprichwörter (cf. Einleitung, n. 27). Die erste dieser Sammlungen trägt zu Unrecht die Subskription Πλουτάρχου παροιμίαι αἷς Ἀλεξανδρεῖς ἐχρῶντο (von Leutsch-Schneidewin, Paroem. Gr. I, pp. 321-342 herausgegeben). Er. verwendet mit einigem Zweifel an der Echtheit den Namen Plutarch für alle Sammlungen dieser Handschrift (so wie zu unserer Stelle und Ep. 269, ll. 178-179), cf. Heinimann-Kienzle, ASD II, 6, p. 473 zu Adagium 2683. Diese Handschrift ist mit dem Codex Laurentianus 80, 13, den Er. in Venedig von Janus Lascaris geliehen hat, identifiziert worden, cf. Bühler I, p. 67. Siehe zu diesem Codex und zu der Forschungsgeschichte der sogenannten Collectanea Plutarchi: Heinimann-Kienzle, ASD II, 6, p. 473 zu Adagium 2683; ASD II, 4, p. 103, n.l. 352; Bühler I, pp. 59-69.
193 tum ab aliis Cf. Zenob. 5, 44 und 47. Vielleicht ist hier Apostolius, den Er. selten mit Namen nennt, gemeint: Apost. 13, 34, wo man nicht Κλέανδρος, sondern Κλέαρχος lesen soll (vergleiche Walz, p. 395 und Wehrli III, Klearchos, fr. 66 c).
193-194 tum ... Clearchus Solensis Er. kannte Clearchus von Soloi vor allem aus Athenaeus, der seine Schrift Περὶ παροιμιῶν mehrmals zitiert. Cf. Heinimann-Kienzle, ASD II, 5, p. 31, n.l. 184. Testimonia in Wehrli III, pp. 27-31.
194 Aristotelis auditor Cf. Athen. VI, 234 f; VII, 275 b; XV, 701 a. Im Jahre 1514 wird die editio princeps Aldina des Athenaeus von Marcus Musurus veröffentlicht. Er. benützte sie für seine Edition C (1517/ 1518) intensiv, und viele Zusätze aus diesem Autor finden sich in den Adagien seit der Ausgabe C (Heinimann-Kienzle, ASD II, 4, p. 109, n.l. 498). Dazu: J.-Cl. Margolin, Erasme et Athénée. Le chantier d'un humaniste pressé, in: From Wolfram and Petrarch to Goethe and Grass. Studies in Literature in Honour of Leonard Forster, ed. by D.H. Green, L.P. Johnson, Dieter Wuttke. | 55 Baden-Baden, 1982, pp. 213-256, bes. pp. 220-221.
et Aristides Auch ein C Zusatz aus Athenaeus (XIV, 641 a). Über diesen Aristides ist nicht viel bekannt. Schneidewin (Paroem. Gr. I, p. XII) setzt ihn mit Aristides, Verfasser der Milesiaca, gleich, aber Schmid (RE II (1896), col. 886 s.v. Aristides) verneint, dass es sich um denselben Autor handelt. Cf. Rupprecht, coll. 1745-1746.
194-195 deinde Zenodotus ... redegit Zenodotus (nämlich der Grammatiker) wird von Athenaeus zwar wiederholt erwähnt (I, 12 c, e; III, 96 a; VII, 327 b; X, 412 a; XI, 478 b), aber es gibt eine Verwechslung der Personen: Er. meint nicht, wie Athenaeus, den Grammatiker Zenodotus, sondern den Paroemiographen Zenobius. Dazu: n.ll. 198-202. Zenobius schrieb unter Hadrian aus dreizehn Büchern mit Polemiken gegen frühere Proverbien-Interpreten von Didymos Chalkenteros (Grammatiker zur Zeit Kaiser Augustus') und drei Büchern Περὶ παροιμιῶν von Lukillos von Tarrha auf Kreta (1. Jh. nach Chr.) eine Epitome, d.h. eine Sprichwörtersammlung (drei Bücher), zusammen (Bühler I, p. 36 n. 16; Rupprecht, col. 1747 sqq.). Diese Epitome wurde, nachdem sie im Laufe der Zeit erweitert, gekürzt und geändert worden war, im Jahre 1497 von Phil. Junta in Florenz veröffentlicht und trägt die Subskription Ζηνοβίου ἐπιτομὴ τῶν Ταρραίου καὶ Διδύμου παροιμιῶν. Er. benützte diesen Druck. Es fällt auf, dass Er. die Reihenfolge Didymi Tarrhaeique einhält und nicht die überlieferte Ταρραίου καὶ Διδύμου. Offenbar war Suid. (Ζηνόβιος 73) die Vorlage für Er. Dazu: Bühler I, p. 33, p. 109. Eine zweite, anonyme Sprichwörtersammlung stand Er. in Venedig zur Verfügung, nämlich in der Aesop-Aldina von 1505 die Συναγωγὴ τῶν Ταρραίου καὶ Διδύμου καὶ τῶν παρὰ Σούδᾳ καὶ ἄλλοις διαφόροις παροιμιῶν, die übrigens der Iuntina gleicht, cf. Heinimann-Kienzle, ASD II, 5, p. 31, n.l. 184; ASD II, 4, p. 109, n.ll. 501-510. Das Verhältnis zwischen den beiden Drucken, Iuntina 1497-Aldina 1505, erörtert Bühler (I, pp. 71-72). Die Überlieferung der Sprichwörtersammlung von Zenobius und die diesbezügliche Forschungsgeschichte legt Bühler in seinem schönen Buch dar.
195-196 Citantur ... Demosthenis Cf. app. crit. : "Citatur et Theophrastus in prouerbiis." Er. mag den Namen 'Theophrastus' in Apostolius (3, 80; 4, 1) oder Zenobius (4, 36) gelesen haben, aber Zusatz Β beruht auf Harpocration (p. 36, 17 Bekker s.v. Ἀρχὴ ἄνδρα δείκνυσι = p. 61, 2 Dindorf), wie aus der Mitteilung in commentariolis Demosthenis hervorgeht (n.ll. 204-206).
196 Theophrasti prouerbia Es gibt einige Testimonia für eine Sprichwörtersammlung von Theophrastus: Diog. Laert. V, 45; Stob. III, 21, 12, p. 558 Hense; Harpocr. p. 36, 17 Bekker = 61, 2 Dindorf. Dazu: Rupprecht, col. 1737.
197-198 Neque ... circumferri Der Name 'Zenobius' kann Er. bekannt gewesen sein aus dem Titel der Iuntina des Zenobius: Ζηνοβίου ἐπιτομὴ κτλ. und aus der Stelle Suid. Ζηνόβιος 73.
198-202 Verum ... adducetur Er. beruft sich auf Schol. Aristoph. Nub. 133 (Koster, p. 260) um seine Verwendung des Namens Zenodotus zu rechtfertigen, cf. Heinimann-Kienzle, ASD II, 6, p. 363, n.l. 361. Das Scholion Nub. 133 stammt aus dem Erstdruck des Zenobius vulgatus (Iuntina 1497) und ist von Marcus Musurus in die editio princeps des Aristophanes (Aldus 15.7.1498) eingefügt worden. In die Iuntina des Zenobius findet sich jedoch der Name Ζηνόβιος: Marcus Musurus hat suo Marte den Namen 'Zenobius' in 'Zenodotus' verändert, weil er vielleicht die Sprichwörtersammlung von Zenobius dem berühmten Grammatiker Zenodotus Ephesius (cf. n.ll. 194-195) oder Zenodotus, dem Adressaten von Chrysippus (cf. n.ll. 187-188), zuschreiben wollte. Es gibt eine auffallende Koinzidenz: zur selben Zeit wurden sowohl die editio princeps des Aristophanes als die Opera omnia von Angelo Poliziano (unter denen der zweite Druck der Miscellanea) bei Aldus veröffentlicht. In der Erläuterung zum Adagium Οἴκοι τὰ Μιλήσια μὴ γὰρ ἐνθάδε (Miscell. I, 16) wird der Name 'Apostolius Byzantius' ("Apostoli Byzâtii" in dem Erstdruck 1489) es sei von dem Herausgeber Polizians, Alexander Sartius, es sei von Marcus Musurus, oder von jemand anders in 'Zenodotus' verändert, so wie es geschah mit dem Namen 'Zenobius' in dem Erstdruck des Aristophanes (cf. Bühler I, p. 102, n. 52). Er. benützte den zweiten Druck der Miscellanea und sagt in Adagium 308, ll. 196-197: "(Angelus Politianus) ... huius sententiae citans autorem Zenodotum quendam adagiorum collectorem." Er| 56 gründet die Verwendung des Namens 'Zenodotus' auf das Scholion Nub. 133 und auf Politian. Miscell. I, 16, aber in beiden Fällen handelt es sich nur um eine emendatio von Marcus Musurus oder jemand anders (cf. Bühler und Heinimann-Kienzle, locc. citt.).
202-203 Hic ... allegat Sc. Zenodotus = Zenobius. Cf. Zenob. 2, 45 : ὁ Μύλων ὁ παροιμιογράφος, aber Zenob. Ald. col. 5 : ὁ Μίλων ὁ παροιμιογράφος. Die Orthographie des Namens Milo/Mylo (cf. app. crit.) ist unsicher. Die Schwierigkeit liegt darin, dass abgesehen von Zenob. loc. cit. Testimonia fehlen (Rupprecht, RE XVI, 1 (1933), col. 12, s.v. Μόλων 8; Schneidewin, Paroem. Gr. I, p. XI).
203 Citatur ... quispiam Der griechische Name Δήμων ist von Er. 'Daemon' transkribiert worden. Demon (um 300 v. Chr.) war einer der Atthidographen (cf. Athen. III, 96 d). Auch in der paroemiographischen Literatur kommt sein Name ziemlich oft vor (Testimonia: FGrHist 327 Demon F 1-21; Rupprecht, col. 1740). Siehe weiter zum paroemiographischen Werk von Demon: Schwartz, RE V (1905), 142-143 s.v. Demon; Schneidewin, Paroem. Gr. I, p. viii sq.
204 cum ab aliis compluribus Zenob. 5, 52. Apost. 11, 83. Suid. Δωδωναῖον 1445. Cf. FGrHist loc. cit. (n.l. 203).
204-206 tum ... liber xl. Die Nachträge bezüglich Demon stammen aus Harpocrat., p. 130, 4 sq. Bekker s.v. Μυσῶν λείαν = p. 209, 7 sq. Dindorf. In Zusatz B bemerkt Er. zwar, dass das vierzigste (sic! vide infra) Buch von Demon erwähnt wird (cf. Harpocrat. loc. cit), aber erst in Zusatz C wird Demon als Paroemiograph (de prouerbiis) qualifiziert und erwähnt Er. seine Quelle: qui dictiones aliquot ex orationibus Demosthenis est interpretatus. Man vergleiche l. 196: "In commentariolis Demosthenis"; | 57 Adag. 2229: "Demosthenicarum dictionum interpres" (ASD II, 5, p. 204, l. 983); Adag. 2350: "Qui scripsit scholia in Demosthenem" (ASD II, 5, p. 265, l. 575). Siehe Heinimann-Kienzle zu Adagium 2350, loc. cit. n.ll. 575-576: "Die sonderbare Bezeichnung erklärt sich daraus, dass die Erstausgabe des Harpocration als Anhang zu Ulpians Demosthenes-Scholien gedruckt wurde (Ald. 1503)."
206 liber xl. Er. nimmt aufgrund der oben erwähnten Stelle des Lexikons von Harpocration an, dass Demon mindestens vierzig Bücher 'de prouerbiis' verfasst hatte. Dindorf in app. crit. ad loc.: Ἐν τεσσαρακοστῃ Ald. qui numerus iusto major est." Auch Schwartz (cf. n.l. 203) hat Einwände gegen die Zahl von vierzig Büchern, und Jacoby im Kommentar zu Nr. 327.3 = Harpocrat. loc. cit. (A Commentary on the Ancient Historians of Athens, 323a-334, p. 203 sq.): "It is incomprehensible that Crusius (Analecta critica ad Paroemiogr. Gr., 1883, p. 150) should have defended the variant 'forty'." Rupprecht, col. 1740, sagte zurückhaltend: "Eine sichere Entscheidung lässt sich nicht treffen. Crusius 150 entscheidet sich für die Zahl 40." Man dürfte die Lesart von Dindorf (α' = 1) der von Bekker (μ' = 40) vorziehen.
206-207 Diogeniani collectanea Er. benützte in Paris eine Diogenian-Handschrift für die Collectanea. Das Manuskript, das sein Lehrer Hermonymos ihm zur Verfügung stellte, ist mit dem Codex Bodleianus Grabianus 30 oder einer verlorengegangenen Kopie davon identifiziert worden. Dazu Heinimann, Zu den Anfängen, p. 160, n. 12; Bühler I, pp. 226-227.
207-212 Hesychii ... contractum Zusatz C. Hesych war Er. im Jahre 1508 vermutlich unbekannt. Er erwähnt ihn zum ersten Mal in der Ausgabe C (cf. unsere Stelle, Ep. 269, l. 181 und Adag. 2111, ASD II, 5, p. 112, l. 201). Wörtliche Zitate aus Hesych finden sich erst in den späteren Drucken. Die Erstausgabe (besorgt von Marcus Musurus) erschien 1514 bei Aldus und wird in Husners' Versandliste erwähnt: "297 Hesychii dictiona. grae." (cf. Bühler I, p. 309, n. 35).
207 Hesychii praefatio Hesych schickte seinem Lexikon einen Brief (Latte I, pp. 1-2), in der Art einer praefatio, voraus. Der Brief ist an einen gewissen Eulogios gerichtet, über den nichts bekannt ist. Siehe Latte I, p. 1, ll. 23-24; p. 2, ll. 39-44.
208 Diogenianus Nach Cohn (RE V (1903), col. 782 sq. s.v. Diogenianos 4) hat dieser Diogenian, der ein griechischer Grammatiker aus Herakleia in Pontus war und zur Zeit des Kaisers Hadrian lebte, nichts mit der Sprichwörtersammlung, die unter dem Namen Diogenians überliefert ist, zu schaffen. Das Werk des Grammatikers Diogenian, ein Lexikon von fünf Büchern, bildete für Hesych die Vorlage seines Lexikons. Zu dem Verhältnis Hesych/Diogenian: Latte I, pp. viii-xi; Cohn loc. cit. coll. 778-783; Bühler I, p. 188, n. 2 und p. 302; Schneidewin, Paroem. Gr. I, p. xxix.
208-210 etiam si ... magis Cf. Ep. 269, ll. 182-184: "Res ipsa clamitat non esse eiusdem autoris prologum ac librum, cum ille copiam polliceatur, in hoc reperias omnia τοῦ παττάλου γυμνότερα." Mit is (l. 209) mag Er. den Prolog/den Autor des Prologs, mit hic (l. 210) das Buch Hesychs meinen.
212 Suidas Er. bezeichnet das Lexikon der Suda als Suidas (cf. Einleitung, n. 23; Heinimann-Kienzle, ASD II, 4, p. 12, n. 28; Bühler I, p. 291, n. 2). Vermutlich war Suidas (d.h. die Erstausgabe Mailand 1499) Er. vor seiner Italienreise zugänglich. Die Aldina wurde im Jahre 1514 veröffentlicht. Cf. Heinimann-Kienzle, ASD II, 6, p. 351, zu Adag. 2507.
213 Theaetetum quendam adducit Suid. οὐδέν 806. Cf. Schneidewin, Paroem. Gr. I, p. xi.
214 hoc titulo Cf. Prv. sc. Παροιμίαι Σαλομῶντος υἱοῦ τοῦ Δαυίδ. libros aliquot Cf. Sap. und Sir.
219 Platone Plato stellt für Er. eine Fundgrube, aus der er häufig schöpft, dar: Adag. 2016 (ASD II, 5, p. 50, l. 725); Adag. 2017 (p. 51, l. 739); Adag. 2018 (p. 52, l. 750); Adag. 2025 (p. 54, l. 824); Adag. 2053 (p. 68, l. 183); Adag. 2064 (p. 76, l. 372); Adag. 2075 (p. 82, l. 528); Adag. 2090 (p. 93, l. 793) usw. Cf. Ep. 126, ll. 61-65. Es ist sehr wahrscheinlich, dass Er. in Venedig eine Platonhandschrift mit Scholien zur Verfügung stand. Einige Wendungen, die Er. als Proverbium aus Plato zitiert, sind in den Scholien als παροιμία bezeichnet (ASD II, 4, p. 247, n.l. 669).
220-222 Aristoteles ... intertexere Diese Bemerkung mag der Rhetorik, die von Aldus im Jahre 1508 in der Ausgabe Rhetores Graeci veröffentlicht wurde, gelten (cf. l. 320 sqq.), aber Er. zog für die Adagien auch andere Werke des Aristoteles heran,| 59 namentlich im Zusammenhang mit der Aristotelesausgabe, die mit einer Vorrede von Er. im Jahre 15 31 bei Bebel in Basel erschien (cf. Heinimann-Kienzle, ASD II, 4, p. 271, n.l. 113; ASD II, 5, p. 243, n.l. 24). Siehe zu Er.' Verwendung von Aristot. z.B. Adag. 1644 (ASD II, 4, p. 115, l. 642); Adag. 1708 (p. 157, l. 157); Adag. 1778 (p. 198, l. 68); Adag. 1885 (p. 270, l. 113) usw.
221-222 paroemias ... gemmulas Diese Metapher, Adagien wie Edelsteine als Schmuck in der Rede, verwendet Er. sehr oft: l. 263, 384, 417; Ep. 126, l. 35; Adag. 2001, l. 156 (dazu: Heinimann-Kienzle, ASD II, 5, p. 29, n.l. 156); Parab. Brief an Petrus Aegidius ( = Allen 312) ASD I, 5, p. 88, l. 17 (dazu: Margolin, ASD I, 5, p. 88, n.l. 17; p. 92, n.ll. 41-42).
223 Theophrastus Cf. z.B. Adag. 44, l. 390.
223-225 Plutarchus ... excutere Siehe z.B. Quaestiones Conv. problema 8 (= Mor. 728 c sqq.) in Adag. 2.xxxvi (A piscibus abstineto) und Adag. 429 (Magis mutus quam pisces).
225 idque Aristotelis exemple Siehe z.B. Aristot. Problem. 26, 1 in Adag. 462.
227-228 M. Varronem ... titulos So z.B. Varro, Men. fr. 91 Bücheler Δὶς παῖδες οἱ γέροντες aus Gellius VII, 5, 10, cf. Adag. 436 (Bis pueri senes); fr. 199-210 Γνῶθι σεαυτόν aus Nonius, cf. Adag. 595 (Nosce te ipsum), LB II, 258 D (Payr, p. 416); fr. 322-325 Mutuum muli scabunt aus Nonius, cf. Adag. 696, LB II, 300 A; fr. 333-340 Nescis quid serus vesper vehat aus Gellius XIII, 11, 1, cf. Adag. 605, LB II, 263 C; fr. 348-369 Ὄνος λύρας aus Nonius, cf. Adag. 335 (Asinus ad lyram); fr. 549-551 Τὸ ἐπὶ τῇ φακῇ μύρον aus Gellius und Nonius, cf. Adag. 623 (In lente vnguentum), LB II, 270 C; fr. 552-555 Τοῦ πατρὸς τὸ παιδίον aus Nonius, cf. Adag. 3236 (Patris est filius), LB II, 1013 F; fr. 565-574 Virgula diuina aus Nonius, cf. Adag. 97. In Ep. 126 erwähnt Er. im Zusammenhang mit den Adagien einige Titel der Menippeischen Satiren von Varro: ὄνος πρὸς λύραν, γνῶθι σεαυτόν, δὶς παῖδες οἱ γέροντες, Nescis quid serus vesper vehat, Mutuum muli scabunt (cf. ll. 70-75). Zu den Menippeischen Satiren von Varro: Raymond Astbury, M. Terentii Varronis Saturarum Menippearum Fragmenta, Leipzig, 1985; Jean-Pierre Cèbe, Varron, Satires Ménippées, Édition, Traduction et Commentaire, Rome, 1972-1990.
229-232 Romani principes ... ab omnibus Ulpian zitiert in den Dig. (I, 16, 6, 3) eine kaiserliche Verordnung von Septimius Severus und Antoninus Pius, in der die Frage geklärt wird, in welchem Masse es den Behörden gestattet ist, Schenkungen anzunehmen: "Quantum ad xenia pertinet, audi quid sentimus. Vetus prouerbium est οὔτε πάντα οὔτε πάντοτε οὔτε παρὰ πάντων", cf. Adag. 1316 (Nec omnia nec passim nec ab omnibus), LB II, 527 D, in dem die betreffende Aussage angeführt ist.
234 illud Cf. Ez. 18, 2 (patres comederunt; dentes filiorum obstupescunt) und Ir. 31, 29 (patres comederunt; dentes filiorum obstipuerunt).
238 Apud Graecos Diogen. 5, 15 (om. γινώσκω). Apost. 6, 90 (om. γινώσκω). Adag. 839 (De fructu arborem cognosco), LB II, 348 D: "E factis hominem iudico. Quae paroemia etiam in Euangelicis Literis exstat, quemadmodum ostendimus in operis initio." Cf. Mt. 7, 16.
239 Lc. 6, 43 (240 οὐδὲ πάλιν).
241-242 Non enim ... bonum Er. gibt, wie öfters, seine eigene Übersetzung, die von der Vulgata abweicht. Dazu: Heinimann-Kienzle, ASD II, 5, p. 303, n.ll. 357-358; ASD II, 6, p. 359, n.l. 229.
242-244 Pittacus ... ἔλα Die Anekdote über Pittacus, einen der sieben Weisen, findet sich u.a. bei Callim. Epigr. 1 (= Diog. Laert. I, 80 = Anth. Pal. 7, 89) und Apost. 16, 55.
244 τὴν ... ἔλα Callim. Epigr. 1, 12 und 16. Diese Aussage ist wiederholt zitiert worden: Suid. τὴν κατὰ σαυτὸν ἔλα 522. Plut. Mor. 13 f. Apost. 16, 55 (τὴν καθ᾽ ἑαυτὸν ἔλαυνε).
paroemiam Lc. 7, 32. Auch von Er. in Adag. 1655, ASD II, 4, p. 122, angeführt: "Cui simile est illud Euangelicum, quod in operis initio retulimus, cum de paroemiae dignitate loqueremur: Ηὐλήσαμεν κτλ." (Ι. 800 sqq.).
246-247 Cecinimus ... plorastis Die hier gegebene Übersetzung weicht von der Vulgata ab, cf. n.ll. 241-242. Man vergleiche Adag. 1655, loc. cit. (cf. n.l. 244), l. 803: "Cecinimus vobis et non saltastis; lamentati sumus vobis et non plorastis."
247 Thgn. 25-26 (250 πάντεσσ᾽: πάντας Ald. 1495; ἀνέχων). Dieselbe Stelle aus Thgn. führt Er. in dem n.l. 244 genannten Adagium 1655 an, cf. p. 121, ll. 790-791.
254-255 In his ... continebatur Nach Aristot. cf. n.l. 274.
61 257 coelitus delapsa viderentur Reminiszenz an Cic. Fin. I, 63: "Illa quae quasi delapsa de coelo est ad cognitionem omnium regula."? Cf. Otto 287.
Iuuenalis Iuv. 11, 27, cf. Adag. 595
(Nosce te ipsum), LB II, 258 D (Payr p. 416).
258-259 Proinde ... inscribebantur Plat. Charm. 164 d e. Paus. X, 24, 1. Cf. Adag. 595: "(Apophthegmata) vt, quemadmodum in Charmide testatur Plato, pro foribus templi Delphici ab Amphictionibus inscripta veluti digna deo viserentur" und Ep. 126, ll. 168-169: "Pro templorum foribus inscripta visitabantur."
259-260 passimque ... memoria Ep. 126: "Perque omnem Graeciam marmoribus atque in aes incisa publicis monumentis seruabantur" (ll. 169-170).
263 gemmulas Cf. n.ll. 221-222.
264 Plin. Nat. XI, 2-4. Plinius erwähnt die Mücke, nicht die Spinne (et sunt alia dictu minora).
269-272 Reliquum ... autores Schon in dem Widmungsbrief der Collectanea (Ep. 126) spricht Er. von dem Wert und dem Nutzen der Adagien, sei es weniger ausführlich und systematisch als in den Prolegomena.
274 Aristot. fr. 13 Rose angeführt in Synes. Calv. (Synesii Cyrenensis Opuscula, ed. Terzaghi, p. 229). Zu Er.' Kenntnis der Werke Synesius': Heinimann-Kienzle, ASD II, 5, p. 205, n.l. 981; p. 319, n.l. 737.
280-289 Plutarchus ... inferre Cf. Plut. Mor. 35 f-36 b.
286 Hesiodiam Hes. Erg. 40 zitiert von Plut. Mor. 36 a, cf. Adag.895 (Dimidium plus toto), LB II, 364 C.
Plat. Gorg. 473 a: Τὸ ἀδικεῖν τοῦ ἀδικεῖσθαι κάκιον εἶναι, angeführt von Plut. Mor. 36 a. Der Gedanke 'Unrecht erleiden ist besser als Unrecht tun' oder 'Unrecht tun ist schlimmer als Unrecht erleiden' findet sich auch in der Rep. (cf. Rep. I, 352 d sqq.; Rep. IV, 444 d-445 a). Er. hat die Fassung dieses Gedankens weder Plato, noch den Mor. Plutarchs wörtlich entnommen.
291 prouerbiolum Cf. n.l. 286.
295 Pythagoricum illud Cf. Adag. 1.
297-298 Plato tot voluminibus Sc. Rep. I-X.
298 autorem amicitiam Die männliche Form fällt auf. Cf. Adag. 2201, ASD II, 5, p. 166, l. 149: ostentatrix (sc. res).
301-302 vnicum ... praeceptum Mt. 22, 39: "Diliges proximum tuum, sicut teipsum."
302-303 ab ea ... pendere Mt. 22, 40: "In his duobus mandatis vniuersa lex pendet, et prophetae."
307 Paulus Cf. Eph. 4, 4. In der Vulgata: "Vnum corpus et vnus Spiritus."
310-311 velut ... gaudeamus Dieser Gedanke findet sich u.a. in dem Brief an die Kolossenzen (1, 18) und in dem ersten Korintherbrief (12, 12-27).
63311-313 Id quod ... admonet Diese Symbolik (vielleicht eingegeben durch I. Cor. 10, 17) findet sich u.a. bei Aug. Tractatus in Ioh. cap. 26, 17 (R. Willems, In Iohannis Euangelium Tractatus CXXIV, CCSL 36, Turnholti, 1954, p. 268) und bei Cyprian: Ep. 63, 13, 4 und 69, 5, 2 (G. Hartel, Cypriani opera omnia, CSEL III, 2, Vindobonae, 1871, p. 712 und 754). Dazu: M.F. Berrouard, Homélies sur l'Evangile de Saint Jean XVII-XXXIII. Traduction, introduction et notes (Bibliothèque augustinienne. Oeuvres de Saint Augustin 72), Brugge, 1977, p. 822 'Le symbolisme du pain et du vin'.
319 Aristot. Rhet. I, 1376 a 2 sqq.
322-323 Μήποτ᾽ ... γέροντα Aristot. Rhet. I, 1376 a 5, angeführt in Adag. 952 (In senem ne quod collocaris beneficium), LB II, 382 E.
325 hoc prouerbium Adag. 953 (Stultus qui patre caeso liberis pepercit), LB II, 383 A, aus Aristot. Rhet. I, 1376 a 7/Rhet. II, 1395 a 18 (καταλείπει: καταλείποι v.l.). Diese von Aristot. zitierte Verszeile entstammt der Cypria von Stasinus: fr. 22 Kinkel (G. Kinkel, Epicorum Graecorum Fragmenta, Leipzig, 1877, p. 31) = fr. 33 Bernabé (A. Bernabé, Poetarum epicorum Graecorum testimonia et fragmenta, Leipzig, 1987, p. 61). Siehe auch Apophth. VIII, 14, LB IV, 362 D (dort die Lesart καταλείπει).
329-330 At ... collocat Aristot. Rhet. II, 1395 a 19: Ἔτι ἔνιαι τῶν παροιμιῶν καὶ γνῶμαί εἰσιν.
331 Quint. Inst. V, 11, 21, 30, 41 ; VI, 3, 98; VIII, 5 passim.
333 Nam ... adiungit Im fünften Buch (cap. 11) behandelt Quintilian den rhetorischen Begriff 'exemplum'. Dazu: Lausberg, pp. 227-234.
334 quorum ... praecipua Sc. quorum (exemplorum paroemia) praecipua: nicht nach Quintilian, sondern nach Er. selbst.
334-335 Rursum ... appellant Quint. Inst. V, 11, 36.
337 ipsa Fabii verba Quint. Inst. V, 11, 37.
341 Pauloque inferius Quint. Inst. V, 11, 41 (343-344 Pares autem - vt est in vetere prouerbio - cum paribus maxime).
342 Vbi ... opes Cf. Adag. 224.
343 Conscientia mille testes Adag. 991 (Conscientia mille testes), LB II, 394 D. Ciceronem Cf. Cic. Cato 7, angeführt von Quint. Inst. V, 11, 41 (cf. n.l. 341). Cic. loc. cit. wie Er. facillime.
345 Idem Quint. Inst. V, 11, 42.
347 in actione pro L. Flacco Cic. Flacc. 65. prouerbio Cf. Adag. 514 (In Care periculum), LB II, 226 D. Von Cic. loc. cit. folgendermassen angeführt: "Si quid cum periculo experire velis, in Care id potissimum esse faciendum."
348-349 in eadem Cf. Cic. Flacc. 9-10.
349-350 hoc prouerbio Cf. Adag. 695 (Da mihi mutuum testimonium), LB II, 299 F, angeführt von Cic. Flacc. 10.
356 Hier. Epist. 120, 1, 7 (näml. der Brief an Hedybia, Is. Hilberg, S. Eusebii Hieronymi opera Epistolarum, CSEL 55, 2, Vindobonae, 1912, p. 476, l. 8 sqq.). Cf. Adag. 847 (Diues aut iniquus est aut iniqui haeres), LB II, 351 A.
359-362 Etenim ... comprobauit? Diese Bemerkung von Er. entstammt seinen Kenntnissen der antiken Rhetorica, wie sich aus dem Gebrauch der Fachausdrücke (τὸ πιθανόν, probabilitas, ad persuadendum, probabilius, verisimilius) herausstellt. Die 'narratio probabilis' spielt eine grosse Rolle in der Rhetorica. Sie sucht die Überzeugung 65 des Richters (Publikums) u.a. durch allgemeinen Sprachgebrauch und geläufige Redensarten (quod nemo non dicit) zu erreichen. Siehe z.B. Quint. Inst. IV, 2, 57-58. Dazu: Lausberg, p. 179 sqq.
366-367 veritate ... robustius Derselbe Gedanke wird wiedergegeben in Liv. XXII, 39, 19: "Veritatem laborare nimis saepe aiunt, extingui numquam", cf. Otto 1874, aber den Text im vollen Wortlaut haben wir nicht gefunden.
368-369 aculeos ... infixos Cf. Adag. 5.
370 prouerbium Cf. Adag. 1248 (Homo bulla), LB II, 500 A, nach Varro Rust. I, 1, 1.
371 Fabius Quint. Inst. VI, 3, 1.
381-385 Proinde ... persuadeat Er. stimmt ein Loblied auf die Adagia an. Cf. Ep. 126, ll. 32-39, in der er eine ähnliche Metaphorik anwendet.
392 Ἄνω ποταμῶν Eur. Med. 410, cf. n.l. 68.
393 Cic. Att. X, 10, 3 (394 Medere amabo, dum est ἀρχή).
395 illud prouerbium Suid. ἀρχήν 4098. Adag. 140.
408 Horatianum illud Hor. Epist. I, 17, 20.
409 Verg. Aen. III, 700-701.
410 Ἵππος ... τρέφει Diogen. 5, 31. Adag. 620 (Equus me portat, alit rex), LB II, 269 D.
411 Μὴ ... Καμάριναν Suid. μή 904. Zenob. 5, 18 = Ald. col. 119, cf. Adag. 64.
419 Fabius Vielleicht eine Reminiszenz an die Stelle Quintilians Inst. VI, 3, 6-7 (cf. Mynors CWE 31, p. 19, n. 9 zu unserer Stelle).
67425 Aristot. Rhet. III, 1406 a 18-19: (Ἀλκιδάμας) οὐ γὰρ ὡς ἡδύσματι χρῆται ἀλλ᾽ ὡς ἐδέσματι τοῖς ἐπιθέτοις.
430 Fabius Quint. Inst. VIII, 5, passim.
433-439 Densitas ... vestis Quint. Inst. VIII, 5, 26-28 (435 contulerunt; 436 omnis sententia; 437 est alt. om.).
439-441 Accedit ... laboratur Quint. Inst. VIII, 5, 30 (439 Hoc quoque accedit; 441 vbi numero codd.: vbi de numero Gesner).
442-444 In epistolis ... adhibendae Dazu: Zu den Anfängen, pp. 177-182: "Die literarische Gattung, in der Sprichwortliches seinen eigentlichen Ort hat, nicht als Thema, sondern als Stilmittel, ist jedoch der Brief' (p.177).
449 Τετριμμένος πίθος Die Schreibung schwankt: in Adag. 933 (cf. n.l. 71) wird von Er. den Passus Aristot. Oec. 1344 b 23 sqq., in dem der πίθος τετρημένος zur Sprache kommt, angeführt. In allen Editionen liest man τετρημμένος (sic), wie auch in Adag. 360, l. 61: εἰς πίθον τετρημμένον. Siehe jedoch auch Adag. 2303, ASD II, 5, p. 242, l. 39: Ἐκ τετριμμένης κύλικος πιεῖν (cf. Heinimann-Kienzle ad loc., p. 243, n.l. 39).
449-450 Pertusum dolium Cf. Plaut. Pseud. 369, angeführt von Er. in Adag. 933 (LB II, 376 E; 377 A) und in Adag. 360, l. 63.
450-451 vel ad obliuiosum ... ingratum In Adag. 933 führt Er. den obliuiosum (Quadrabit et in obliuiosum), den profusum (competet etiam in ... profusos) und den auarum (congruit item in auaros) auf, aber den futilem und den ingratum (Zusatz C) lasst er unerwahnt.
456 Ἄκουε ... τρίποδος Bei den Paroemiographen (Diogen. 8, 21. Zenob. 6, 3. Ald. col. 153. Suid. τἀ ἐκ τρίποδος 20). "Effertur adagium varie" behauptet Er. in Adag. 690 (Ex tripode), LB II, 297 E.
457 Ἐχθρῶν ἄδωρα δῶρα Soph. Ai. 665, cf. Adag. 235, l. 41.
458-460 πενήτων ... deflectatur Cf. Adag. 235, ll. 84-86.
465 Prouerbium Die Form Μηδ᾽ Ἡρακλῆς statt Οὐδὲ Ἡρακλῆς (Diogen. 7, 2. Zenob. 5, 49 = Ald. col. 134. Suid. οὐδέ 780. Apost. 13, 29) findet sich nur bei Apost. 11, 34 e (Walz, p. 354). Cf. Adag. 439.
472 prouerbium Cf. Adag. 830 (Thesaurus carbones erant), LB II, 346 E.
473 Χρύσεα χαλκείων Hom. Il. VI, 236, cf.Adag.101
69 477 Ἄμας ἀπῄτουν Zenob. 1, 83. Ald. col. 29. Suid. ἄμας 1504, cf. Adag. 1149 (Falces postulabam), LB II, 464 D.
Cic. Att. XV, 17, 1, cf. Adag. 3143 (Quae dantur), LB II, 999 E.
479 Aristot. Rhet. II, 1381 b 16 und 1388 a 17, cf. Adag. 125, ll. 735-736.
481 quos ... conscripsimus Dieser Relativsatz (geschrieben im Jahre 1508) muss sich auf das Manuskript des Werkes De duplici copia verborum ac rerum beziehen, da De copia erst 1512 bei Badius herausgegeben wurde. Schon 1500 nahm Er. an, dass De copia demnächst herauskommen würde, aber, als er sich in Italien aufhielt, hatte er das Werk immer noch handschriftlich bei sich. Die Veröffentlichung ging nicht zügig vonstatten. Dazu: B.I. Knott, ASD I, 6, Introduction, p. 11 sq.
489-490 secundis ... ventis Suid. ἐξ οὐρίου 1818, cf. Adag. 1416 (Secundis ventis. Ἐξ οὐρίου φέρεσθαι), LB II, 558 D.
490 naufragium facere Cf. Adag. 1416, LB II, 558 F: "Quin hoc ipsum naufragium pro infortunio prouerbii vim habet."
vertere vela Adag. 860 (Vertere vela, funem reducere), LB II, 356 D.
tenere clauum Adag. 2028 (Dum clauum rectum teneam), ASD II, 5, p. 56.
exhaurire sentinam Cf. Cic. Cato 17. Vielleicht schwebte Er. diese Stelle von Cic. vor, da sich beide Ausdrücke teuere clauum (vide supra) und exhaurire sentinam dort finden. Aber die Bedeutung beider Ausdrücke ist Cic. loc. cit. nicht übertragen, sondern wörtlich.
490-491 tradere ventis vela Adag. 333 (Vela ventis permittere).
491 contrahere vela Adag. 4032 (Contrahere vela), LB II, 1187 B.
bellicum canere Adag. 2488 (Bellicum canere. Receptui canere), ASD II, 5, p. 340.
vorsis gladiis pugnare Plaut. Cas. 344.
491-492 receptui canere Adag. 2488.
492 cominus atque eminus pugnare Adag. 329.
conferre pedem Adag. 3439 (Pedem conferre), LB II, 1063 B.
conserere manus Zweimal zitiert Er. dieselbe Bibelstelle (Prv. 6, 10), in der sich die Wendung conserere manus findet: Adag. 721 (Porrectis dormire pedibus), LB II, 307 D und Adag. 1023
(Compressis manibus), LB II, 45 C.
496 premere pollicem Adag. 746 (Premere pollicem. Conuertere pollicem), LB II, 315 E. Zu diesem Ausdruck: Politian. Miscell. I, 42 (in der Pariser Edition von Badius (1519), fo. CXLIIII recto).
corrugare frontem Cf. Adag. 748
(Frontem exporrigere. Frontem contrahere), LB II, 316 F-317 A: "Obducta fronte, corrugata fronte, contracta fronte" etc. Man vergleiche Hor. Epist. I, 5, 23 (corruget naris)
und Plaut. Amph. 52 (contraxistis frontem). Siehe auch Harrebomée II, p. 404: "Hij fronselt zijn voorhoofd." Vielleicht wurde dieser niederländische Ausdruck von Er. übersetzt.
ringi Cf. Ter. Phorm. 341. Hor. Epist. II, 2, 128.
497 exporrigere frontem Adag. 748 (Frontem exporrigere. Frontem contrahere), LB II, 316 E.
498 olfacere ... degustare Cf. Adag. 581 (Odorari ac similes aliquot metaphorae), LB II, 253 B.
500 δὶς διὰ πασῶν Adag. 163. 500-501 ἐκ διαμέτρου Cf. n.l. 30.
501 ex dimetiente Er. ersetzte die Übersetzung "ex diametro" (cf. app. crit.) durch ex dimetiente. Man vergleiche Adag. 945, LB II, 380 E: "Ἐκ διαμέτρου, id est Ex diametro", aber LB II, 380 E F: "Diametrus enim est recta linea figuram, qua longissime patet, ex aequo secans. ... Latini lineam hanc dimetientem vocant."
sesquipedalia verba Hor. Ars 97, cf. Adag. 1152 (Ne magna loquaris), LB II, 465 F.
502 incudi reddere Adag. 492. ad amussim Adag. 490. nullam lineam duxi Adag. 312.
503 extremum actum adiungere Adag. 135 (Supremum fabulae actum addere).
507 Plut. Mor. 698 f (507 τε κἀγαθοὶ πάρεισιν). Dasselbe Zitat im gleichen Wortlaut findet sich in Adag. 531, LB II, 234 F, cf. n.ll. 508-511.
508-511 Allusum ... adsunt Cf. Adag. 531 (Multi bonique), LB II, 234 F (vergleiche Suid. τίς τῇδε 671. Apost. 16, 67. Schol. Aristoph. Pax 968 a).
511 Cic. Att. IX, 6, 6, cf. n.ll. 101-102.
513 Lucian. Hist. conscr. 7 ; Dips. 5. 71
517 Theocr. 16, 60, cf. Adag. 345, l. 924. 519 Verg. Ecl. 1, 59-60.
523 Verg. Ecl. 5, 76.
524 Sen. Oed. 503. 527 Verg. Ecl. 3, 91. 529 Verg. Ecl. 2, 9.
530 Verg. Ecl. 2, 68.
531 Theocr. 2, 38-39 (532, 533 σιγῇ: σιγᾷ Aldina 1495).
537 Verg. Ecl. 2, 63.
538 Theocr. 10, 30 (539 τὰν κύτισον: τὸν κύτισον Aldina 1495; τὰν αἶγα). N.B. κίτυσον statt κύτισον und citysum statt cytisum: den itazistischen Fehler finden wir in dem griechischen Text und auch in der Übersetzung.
543 Ἀπό ... κακῶς Aristoph. Plut. 65. κακοῦ ... ὠόν Bei den Paroemiographen (Zenob. 4, 82 = Ald. col. 101-102. Apost. 9, 20. Diogen. 5, 39), cf. Adag. 825 (Mali corui, malum ouum), LB II, 343 E.
544 θρέμμα σοφοῦ σοφόν Cf. Plut. Mor. 704 a: Ὁ δ᾽ Εὔμαιος, ἅτε δὴ θρέμμα γεγονὼς σοφοῦ σοφόν, οὐ πράγματ᾽ εἶχεν κτλ.
546 eueniunt ... dignis Cf.
Adag. 1330 (Sui cuique mores fingunt fortunam), LB II, 531 E: "Nam plerumque videmus mala malis euenire, digna dignis."
amico amicus Adag. 217.
546-547 malis malus, bonis bonus Cf. Plaut. Bacch. 661: "Bonus sit bonis, malus sit malis."
547 vterque vtrique cordi Ter. Phorm. 800.
suus rex ... placet Plaut. Stich. 133, cf. Adag. 115, l. 442.
547-548 manus manum fricat Adag. 33.
548 graculus ad graculum Adag. 123. Contrariorum ... habet Adag. 1024 (Ioca seriaque), LB II, 415 CD: "Donatus in Adelphos huiusmodi ferme figuras omneis, quae constant ex contrariis, prouerbiales existimat. Quod genus sunt: fanda infanda, quo iure quaque iniuria, facta atque infecta, digna atque indigna, fasque nefasque, clamque palamque, terraque marique, noctesque diesque, iuuenesque senesque, neque in minimo neque in maximo, neque deos neque homines veretur, vocatus atque inuoeatus, re salua et perdita, atque alia huius generis innumerabilia de quibus meminimus et initio operis." N.B. Nicht Donatus ad Ter. Ad., sondern ad Ter. Eun. 1058: "Prouerbiale est 'praesente absente'
vt 'sursum deorsum', 'vitro citro' et cetera huiusmodi, quod 'fanda nefanda', 'iusta iniusta', 'digna indigna', 'velit nolit'"
(Wessner I, p. 488), cf. Adag. 245, n.l. 369.
καὶ δίκαια κἄδικα Aristoph. Ach. 373; Eq. 256; Nub. 99.
548-549 εὖ καὶ μιαρῶς Aristoph. Eq. 800.
550 ἑκοῦσί τε καὶ ἄκουσι Plat. Leg. I, 632 b, cf. Adag. 245 und Adag. 1682 (Volens nolente animo), ASD II, 4, p. 137.
551 item οὐδὲν ἔπος οὐδὲ ἔργον Plat. Rep. VI 494 e: Οὐ πᾶν μὲν ἔργον, πᾶν δ᾽ ἔπος (cf. Hom. Od. XV, 375: Οὔτ ἔπος οὔτε τι ἔργον). Man vergleiche Adag. 3753 (Neque dicta neque facta), LB II, 1134 E.
552 verum ... nefas Verg. Georg. I, 505. facta ... canebat Verg. Aen. IV, 190.
553 Val. Max. VI, 2, 8 (554 ac; 555 fuisse om.).
554 exaggerat Er. mag 'exaggeret' meinen.
556-560 Quo ... plaudentibus Die hier gegebene Aufzählung ähnelt der in Adag. 1024 aufgeführten Reihe von 'contraria' sehr, cf. n.l. 548.
556-557 Quo ... iniuria Adag. 1024 loc. cit. (n.l. 548), cf. Cic. Mil. 31: "Sed iure an iniuria." Verr. 2 II, 150: "Iure an iniuria." 72
557 quiduis ... pati Hor. Carm. III, 24, 43.
digna atque indigna Adag. 1024, cf. Plaut. Capt. 200: "Indigna digna." Ter. Phorm. 376: "Te indignas seque dignas contumelias."
quid ... tacuit? Hor. Epod. 5, 49.
558 domi bellique Plaut. Asin. 559.
publice priuatim Cic. Att. XVI, 15, 6. Suet. 89, 2.
quod ... nescis Ter. Heaut. 748: "Tu nescis id, quod scis."
clamque palamque Enn. Ann. fr. 242 Vahlen 73 bei Gell. XII, 4, 4, angeführt von Er. in Adag. 286, l. 120, cf. Adag. 1024.
iocaque et seria Adag. 1024 (Ioca seriaque),LB II, 415 C.
559 manibus pedibusque Adag. 315.
noctesque diesque Adag. 324, cf. Adag. 1024.
quae ... ponas Iuv. 9, 81.
559-560 neque ... paruum Von uns nicht belegt. Siehe jedoch Harrebomée I, p. 261:"De bleeke dood spaart klein noch groot."
560 iuuenesque senesque Cf. Verg. Aen. IX, 309: "Iuuenumque senumque" und Adag. 3475 (Pueri senesque), LB II, 1070 D.
diis ... plaudentibus Adag. 74.
561 haec ... obuia Diese Art von Wendungen ist besonders in der Tragödie beliebt. Dazu: P. Groeneboom, Aeschylus' Prometheus, met inleiding, critische noten en commentaar, Groningen, 1928/Amsterdam, 1966, p. 193.
561-562 παρθένος ἀπάρθενος, ἄνυμφος νύμφη Cf. Eur. Hec. 612.
562 ἄγαμος γάμος Cf. Soph. Oed. T. 1214. Eur. Hel. 690.
ἄπολις πόλις Cf. Aeschyl. Eum. 457. Eur. Tro. 1291-1292.
δύσπαρις Πάρις Cf. Lucian. Dial. mort. 19, 1. Hom. Il. III, 39; XIII, 769.
δυσδαίμων ευδαιμονία Von uns nicht belegt.
563 ἄδωρα δῶρα Adag. 235, l. 41.
ἀδεὲς δέος Cf. Plat. Symp. 198 a und Adag.1280 (Metum inanem metuisti), LB II, 515 E.
ἀπόλεμος πόλεμος Cf. Aeschyl. Prom. 904.Eur. Herc. 1133.
ἄκοσμος κόσμος Anth. Pal. 7, 561; 9, 323.Cf. A.S.F. Gow and D.L. Page, The Greek Anthology, Hellenistic Epigrams, Cambridge, 1965, vol. II, p. 82 ad Antipater von Sidon LX, l. 3 (= Anth. Pal. 9, 323).
ἄχαρις χάρις Cf. Aeschyl. Prom. 545; Ag.1545. Eur. lph. T. 566.
564 ἄπλουτος πλοῦτος Cf. Plut. Mor. 527 b: Ἀλλ᾽ ἄπλουτος ὁ πλοῦτός ἐστιν, ὥς φησι Θεόφραστος = fr. 78 Wimmer (Wimmer folgt einer anderen Lesart: Ἀλλὰ τυφλὸς ὁ πλοῦτός ἐστιν).
567-568 μωρόσοφος Cf. Lucian. Alex. 40.
568 γλυκόπικρος Sapph. fr. 40 Bergk = 130 Lobel-Page = 130 Voigt. 569 Plut. Mor. 681 b.
570-577 Huc ... quoque Rätsel, wie hier (ll. 571-573) angeführt, wurden von Athen. Clearchus zugeschrieben (Athen. X, 452 c, cf. Wehrli III, p. 35, fr. 94). Er. erwähnt neben Athen, den Grammatiker Trypho, dessen Werk Περὶ τρόπων 4 (Spengel III, p. 194, ll. 16-19) er nahezu wörtlich zitiert, als Quelle. Die Zeilen ἀνὴρ ... βάλλει (ll. 571-573) gründen sich eher auf Trypholoc. cit. als auf Athen, loc. cit. Nur die Ausdrücke φέρων ... ἔχω (l. 571) stammen nicht aus dem Werk Tryphos.
571 φέρων οὐ φέρω Cf. Athen. X, 448 f:Φέρων τις μὴ φέρει.
ἔχων οὐκ ἔχω Cf. Athen. X, 450 d: Οὐδ᾽ ἔχων ἔχει.
577 Plat. Rep. V, 479 b c. Dazu: Schol. Plat. Rep. V, 479 c (= Wehrli III, Klearchos, fr. 95 a).
577-580 Huius ... decimo Zusatz C nach der Veröffentlichung der editio princeps des Athenaeus, cf. n.l. 194.
578 ἄγλωσσος λάλος Athen. X, 449 f.
τρωτὸς ἄτρωτος Athen. X, 449 f.
579 δασὺς λεῖος Athen. X, 449 e.
ἄγονος γόνος Cf. Athen. X, 450 a: Παίδων
ἀγόνων γόνον.
580 Cuiusmodi ... decimo Siehe z.B. Athen. X, 449 d: Οὐ θνητὸς οὐδ᾽ ἀθάνατος. 450 d: Διδούς τις οὐκ ἔδωκεν. ὅσα γὰρ οἶσθ οὐκ οἶσθα νῦν. 450 f: Ἄφωνα βοήν.
583 Anticyram nauigare Adag. 752 (Nauiget Anticyras), LB II, 318 E. porcum caedere Adag. 755 (Porcum immola), LB II, 320 A.
584 squillam e sepulchris vellere Adag. 1242 (Squillas a sepulcro vellas), LB II, 497 E. Hor. Serm. II, 3, 166.
585 Plaut. Men. 290 sqq.; 312 sqq. (cf. Mynors CWE 32, p. 340 ad Adag. 755). Theocr. 5, 121.
586 Pythagorae symbola Cf. Adag. 2, l. 767.
588 coelum ... armis Verg. Aen. XI, 351.
saxa ... rumpit Vielleicht nach Adag. 3277 (Columnas rumpere), LB II, 1020 C: "Vnde prouerbium natum in clamosos ... vt postes et columnas dicantur rumpere."
risu diffluo Apul. Met. 3, 7: "Risu cachinnabili diffluebant."
589-590 Effertur ... epitheton Er. unterscheidet Hyperbeln verschiedener Art (vel per denominationem vel per comparationem vel per similitudinem vel per epitheton), aber abgesehen von einigen Beispielen weist Er. immer wieder auf die Hyperbel per comparationem hin. Nach Bezugspunkt unterscheidet er ipsa re (l. 594), a rebus similibus (l. 605), ab animantibus (l. 618), a personis deorum (l. 635), a personis fabulosis (l. 639), a personis comoediarum (l. 646), a personis historiarum (l. 650), a gentibus (l. 658), ab officiis (l. 663). Zu der Hyperbel: Lausberg, p. 299 sqq.; p. 454 sq. 74
591 alter Aristarchus Cf. Adag. 457, in dem Er. Cic. Fam. IX, 10, 1: "Alter Aristarchus hos ὀβελίζει" anführt (ll. 363-364).
nos ter hic Phalaris Cf. Adag. 986 (Phalaridis imperium), LB II, 392 D, cf. n.l. 652.
Stentore clamosior Adag. 1237 (Stentore clamosior), LB II, 496 B, cf. n.l. 643.
591-592 velut leaena in machaera Cf. Adag. 1882 (Non statuar leaena in machaera), ASD II, 4, p. 264, l. 14.
592 Stentorea vox Cf. Adag. 1237. Nestorea facundia Adag. 156, cf. l. 641.
595-665 Sumitur ... immanior Im Jahre 1508 hatte Er. schon viele Vorarbeiten für sein Werk De copia erledigt (cf. n.l. 481), was seinen Niederschlag findet in den Prolegomena. Cap. xlvi des ersten Buches De copia und der letzte Teil der Prolegomena (l. 595 sqq.) überschneiden sich. Wir ziehen für unsere Hinweise den betreffenden Kommentar von B.I. Knott heran (ASD I, 6, p. 101 sqq.).
595-599 Sumitur ... carcerem Viele dieser Ausdrücke finden sich nicht nur in den Invektiven des Cicero (cf. Knott, p. 102, n.ll. 901-906), sondern auch in den Komödien des Plaut. und Ter. (z.B. Plaut. Persa 407-426).
595 scelus Cic. Dom. 47: "Caenum, ο portentum, ο scelus!" Plaut. Bacch. 1176; Mil. 841. Ter. Heaut. 740, cf. Adag. 3911 (Luto lutulentior), LB II, 1166 A.
596 dedecus Cic. Phil. XI, 36: "Romani nominis probra atque dedecora." Pis. 53: "Neque paterni generis sed bracatae cognitionis dedecus."
pestem Cic. Vatin. 25 : "Si tum illam labem pestemque vicisset." Ter. Ad. 189: "Leno sum ... periurus, pestis."
barathrum Hor. Epist. I, 15, 31. Cf. Adag. 2641 (Charybdis. Barathrum), ASD II, 6, p. 446. 75
597 tenebras Cic. Pis. 62: "O tenebrae, o lutum, o sordes."
labem Cic. Vatin. 25; Sest. 20: "Habeo quem opponam labi illi atque caeno." Plaut. Persa 408: "Labes popli."
coenum Cic. Dom. 47; Sest. 20. Plaut. Persa 407: "Commixtum caeno sterculinum publicum."
quisquilias Cic. Sest. 94: "Quisquilias seditionis Clodianae."
598 sterquilinium Plaut. Persa 407. Ter. Phorm. 526.
portentum Cic. Phil. XIV, 8: "Propudium illud et portentum, L. Antonius!". Dom. 47.
hulcus Ter. Phorm. 690: "Quam hoc vlcus tangere."
599 carcerem Dieser Ausdruck ist von Er. in De copia nicht aufgelistet worden. Cic. Pis. 16: "Quod in me carcerem effudistis." Ter. Phorm. 373.
600 χρυσοῦ χρυσοχέρα Sapph. fr. 138 D. (600 χρύσω) = 156 (39) Lobel-Page = 156 Voigt.
600-602 ipsa nequitia ... infantia Cf. De copia, p. 104, ll. 925-933. Diese Wendungen sind von Er. selbst, vermutlich in Analogie zu einem Ausdruck wie Plaut. Cist. 644: "O Salute mea salus salubrior" geprägt worden.
603 pater esuritionum Catull. 21, 1.
omnis eloquentiae fons Cf. Quint. Inst. VI, 1, 51 : "Totos eloquentiae aperire fontes licet."
603-604 plus quam ... perditus Vielleicht in Analogie zu Ausdrücken wie Liv. XXI, 4, 9: "Perfidia plus quam Punica." Idem XXI, 2, 4: 'Opes plus quam modicae." Dazu: Kühner-Stegmann II, p. 462.
606-617 Huic proxima ... licentiosior Cf. De copia, pp. 102-104, Il. 909-924. Zum Aneinanderreihen von gleichartigen Redensarten: Ov. Met. XIII, 789-807.
606 melle dulcior Plaut. Asin. 614. Rhet. Her. IV, 44. Ov. Trist. V, 4, 29-30.
606-607 pice nigrior Ov. Met. XII, 402; Pont. IV, 14, 45; Her. 17 (18) 7.
607 niue candidtor Ov. Am. III, 7, 8; Pont. II, 5, 38; Her. 15
(16), 251-252.
oleo tranquillior Plaut. Poen. 1236. Cf. Adag. 635 (Oleo tranquillior), LB II, 276 A.
infima auricula mollior Cic. Ad Q. fr. II, 14, 4: "Oricula infima scito molliorem." Catull. 25, 1-2: "Mollior
... imula oricilla." Cf. Adag. 636
(Auricula infima mollior), LB II, 276 D.
auro purior Cf. Adag. 3058 (Aurum igni probatum), LB II, 982 E.
607-608 plumbo stupidior Cf. Ter. Heaut. 877: "Quae sunt dicta in stulto: caudex, stipes, asinus, plumbeus."
608 stipite tardior Cf. Ter. Heaut. 877. In De copia (p. 102, ll.
911-912) listet Er. auch 'caudice stolidior' auf, cf. Ter. loc. cit.
litore surdior Cf. Adag. 384
(Littore loqueris), l. 359. Zu 'litus surdum': Heinimann-Kienzle, ASD II, 4, p. 223, n.ll. 192-194. Vergleiche Prop. IV, 11, 6: "Litora surda."
iracundior Adria Adag. 3 5 89 (Iracundior Adria), LB II, 1096 C, nach Hor. Carm. III, 9 , 23.
aequore surdior Ov. Met. XIII, 804: "Surdior aequoribus", cf. litore surdior.
608-609 spongia bibacior Cf. Adag. 201, l. 82-84: "Inuictus est bibendo ...; apte, si spongiam mihi laudas." Zu der Form des Adjektivs 'bibax': ASD I, 6, p. 55, n.ll. 548-550.
609 harenis sitientior Cf. Lucan. I, 368: "Per calidas Libyae sitientis harenas."
pumice siccior Cf. Plaut. Aul. 297: "Pumex non aeque est aridus" und Adag. 375, ll. 230-231: "Nihil enim pumice lapide siccius, nihil siticulosius." In De copia (p. 102, l. 922): "Pumice aridior."
aere Dodonaeo loquacior Cf. Adag. 7
(Dodonaeum aes), 1. 388 sq.: "In hominem dici consueuit improbae atque importunae loquacitatis."
vitro fragilior Cf. Plin. Nat. XIII, 140: "Vitri modo fragiles."
609-610 pila volubilior Cf. Apul. Met. II, 4: "Pilae volubilis instabile vestigium."
610 cothurno instabilior Adag. 94 (Cothurno versatilior).
clemate Aegyptia gracilior Cf. Adag. 22 (Clematis Aegyptia), l. 717 sq.: "In eos, qui corpore praeter modum procero atque atro colore essent." In De copia (p. 102, ll. 919-920): "Clemate Aegyptia nigrior."
alno procerior Ov. Met. XIII, 790.
cote durior Cf. Adag. 20 (Nouacula in cotem).
611 sole clarius Cic. Fin. I, 71: "Sole ipso illustriora et clariora sunt." Plaut. Mil. 1-2: "Clarior / quam solis radii." Der Ausdruck 'luce clarior' ist geläufiger als 'sole clarior'.
sydere pulchrior Hor. Carm. III, 9, 21, cf. n.l. 608 (iracundior Adria).
buxo pallidior Ov. Met. IV, 134-135. Priap. 76 32, 2. Martial. XII, 32, 8.
Sardois herbis amarior Verg. Ecl. 7, 41 : "Immo ego Sardoniis videar tibi amarior herbis." Cf. Adag. 2401 (Risus Sardonius), ASD II, 5, p. 290, l. 22.
alga vilior Verg. Ecl. 7, 42. Hor. Serm. II, 5, 8.
611-612 Aetna aestuantior Cf. Verg. Aet. 93: "Aestuet Aetna."
612 beta insulsior In De copia (p. 102, ll. 916-917): "Beta magis insipidus." Knott weist auf Adag. 1372 (Betizare. Lachanizare), LB II, 546 A und Suet. Aug. 87, 2: "Betizare pro languere" hin.
trutina iustior Adag. 1482 (Trutina iustius), LB II, 575 E.
spina distortior Von uns (und Knott) nicht belegt (De copia, p. 102, l. 917).
ampulla vanior Cf. De copia, p. 102, l. 917 und den Hinweis ad loc.: Verg. Cat. 5, 1: "Inanes ... ampullae." Siehe auch Hor. Ars 97 (ampullae = Bombast).
612-613 pluma leuior Plaut. Poen. 812; Men. 488.
613 vento instabilior Nach 'ventosus' = unbeständig, veränderlich, unsicher (Hor. Epist. I, 19, 37. Liv. XLII, 30, 4)?
morte odiosior Cf. Plaut. Bacch. 1152 : "Quam odiosum est mortem amplexari."
barathro capacior Cf. Adag. 2641 (Charybdis. Barathrum), ASD II, 6, p. 446 und n.l. 596.
labyrintho inuolutior In De copia (p. 104, 1. 946): "Labyrintho intricatior." Bei Plin. Nat. XXXVI, 91: "Labyrinthum inextricabile, quo si quis introierit sine glomere uni, exitum inuenire nequeat." Cf. Adag. 1951 (Labyrinthus), ASD II, 4, p. 310 und p. 311, n.ll. 624-625.
614 corchoro vilior Cf. Adag. 621 (Etiam corchorus inter olera), LB II, 269 E.
subere leuior Adag. 1307 (Subere leuior), LB II, 525 A.
dolio pertuso incontinentior Cf. Plaut. Pseud. 369: "In pertusum ingerimus dicta dolium", angeführt in Adag. 933 (Inexplebile dolium), LB II, 376 E, cf. n.l. 71 und n.l. 449.
laterna perlucentior In De copia (p. 104, I. 923): "Laterna magis pellucidus", cf. Plaut. Aul. 566: "Perlucet quasi laterna Punica." In der Ausgabe A fand sich zwischen den Adagien 2559 und 2560 (ASD II, 6, p. 372 sq.) das Adagium 'Laterna Punica', das aus Collect. 217 übernommen war. Er. hat spater (B-T) das Adagium gestrichen und seit G ist in den Proleg. das Adjektiv 'Punica' in dem Ausdruck laterna perlucentior ausgelassen worden (app. cr.). Cf. Heinimann-Kienzle, ASD II, 6, p. 373, n.l. 585.
614-615 clepsydra perstillantior Zu der clepsydra: Adag. 373 (Inaniter aquam consumis) und Adag. 400 (In aqua haeret), l. 521 sqq. Die Redensart clepsydra perstillantior ist von Er. selbst geprägt worden (nicht in De copia erwähnt). 77
615 fonte purior Ov. spricht in der Narcissus-Geschichte von einer reinen Quelle: Met. III, 407: "Fons erat illimis, nitidis argenteus vndis." Zu der Quelle mit hellem Wasser: Fr. Borner, P. Ouidius Naso, Metamorphosen. Kommentar Buch 7-777, Heidelberg, 1969, p. 551 sq.
Euripo mobilior Cf. De copia (p. 104, l. 924): "Euripo inquietior aut inconstantior" und Adag. 862 (Euripus homo), LB II, 357 A. 'Euripus' für einen veränderlichen, unbeständigen Menschen entstammt dem Griechischen: z.B. Aeschin. 3, 90: Πλείους τραπόμενος τροπὰς τοῦ Εὐρίπου.
oculis charior Cf. Catull. 3, 5: "Quem plus illa oculis suis amabat." Idem 14, 1 : "Ni te plus oculis meis amarem." Plaut. Mil. 984: "Quae te tamquam oculos amet." Ter. Ad. 903 : "Qui te amat plus quam hosce oculos."
luce dulcior Cf. De copia (p. 104, l. 924): "Luce magis dilecta" (Verg. Aen. IV, 31).
vita antiquior Cic. Phil. XIII, 6: "Ne quid vita existimem antiquius."
616 rubo arefacto praefractior Adag. 1100 (Rubo arefacto praefractior), LB II, 448 B, Zenob. (1, 16) und Suid. (ἀγναπτότατος 340) entnommen.
crambe recocta molestior Adag. 438 (Crambe bis posita mors).
clauo purior Adag. 1395 (Purior clauo), LB II, 550 E, Suid. (ἁγνότερος πηδαλίου 281) entnommen.
616-617 Floralibus licentiosior Cf. Adag. 165 (Foras Cares, non amplius Anthisteria). Die Floralia waren das Fest der Ausgelassenheit, der Unbändigkeit. Er. übersetzt das griechische Wort 'Anthesteria' mit 'Floralia' (Adag. 165, l. 682).
618-634 Ab animantibus ... cane Cf. De copia (p. 108, l. 963): "Addantur his quae sumuntur ab animantibus." Proleg. ll. 618-634 und De copia, p. 108, ll. 963-974 überschneiden sich.
619 muliere loquacior Die Geschwätzigkeit der Frauen ist sprichwörtlich: Plaut. Aul. 124: "Loquaces merito omnes habemur" (sc. mulieres), cf. Adag. 3097 (Mulierem ornat silentium), LB II, 991 A, nach Soph. Ai. 293 : Γυναιξὶ κόσμον ἡ σιγὴ φέρει.
passere salacior Priap. 26, 5 : "Vernis passeribus salaciores." Cf. Otto 1352.
619-620 hirco libidinosior Cf. Hor. Epod. 10, 23: "Libidinosus immolabitur caper."
620 ceruo viuacior Verg. Ecl. 7, 30, cf. Adag. 564 (Cornicibus viuacior), LB II, 248 B.
cornice annosior Cf. Adag. 564. Nicht erwähnt in De copia.
graculo magis obstreperus In De copia (p. 108, l. 965): "Graculo loquacior." Cf. Adag. 622 (Graculus inter Musas), LB II, 270 B: "Est enim graculus auis minime canora, sed tamen odiose garrula ac obstrepera."
luscinia vocalior Cf. Adag. 2577 (Lusciniae deest cantio), ASD II, 6, p. 380, ll. 756-758: "Prouerbialis allegoria, perinde quasi dicas: Mulieri desunt verba ... Nulla enim auium aeque canora atque luscinia."
620-621 dipsade nocentior Cf. Lucian. Dips. 4 sqq. Lucan. IX, 610, 718, 738. Die Dipsas ist eine giftige Schlange, deren Biss heftigen Durst verursacht.
621 vipera virulentior Cf. Gell. XVI, 11, 2: "Serpentium virulentorum domitores." Die Schlange als Inbegriff des Giftigen und Gefährlichen ist sprichwörtlich, cf. Otto 108. Nicht in De copia erwähnt.
vulpe fraudulentior Adag. 128 (Vulpinari cum vulpe).
echino asperior Adag. 1381 (Echino asperior), LB II, 547 D.
621-622 porcello Acarnanio lenior Adag. 1259 (Porcellus Acarnanius), LB II, 508 C (nicht in De copia).
622 anguilla magis lubricus Plin. Nat. IX, 73: "Lubricis vt anguillis." Cf. Adag. 394 (Cauda tenes anguillam); Adag. 395 (Folio ficulno tenes anguillam), l. 482: "Anguillam natura lubricam."
lepore timidior Cf. Adag. 1080 (Lepus pro carnibus), LB II, 439 A: "Est enim animal ... timidum." Adag. 3278 (Leporis vita), LB II, 1020 C. Siehe auch Hor. Epod. 2, 35: "Pauidumque leporem."
limace tardior Nicht in De copia, sprichwörtlich im Niederländischen: "Trager dan een slak."
pisce sanior Adag. 3393 (Sanior es pisce), LB II, 1047 A.
622-623 pisce magis mutus Adag. 429 (Magis mutus quam pisces). Cf. Hor. Carm. IV, 3, 19: "O mutis quoque piscibus."
623 delphino lasciuior In De copia (p. 108, l. 972): "Simia lasciuior." Zu dem verspielten Delphin z.B. Verg. Aen. VIII, 673-674.
Phoenice rarior Adag. 1610 (Phoenice rarior), ASD II, 4, p. 93. Cf. Adag. 1021 (Rara auis), LB II, 414 E: "Quin et Phoenicis raritas in prouerbium abiit."
scropha foecundior alba Iuv. 6, 177: "Scrofa Niobe fecundior alba."
nigro cygno rarior Iuv. 6, 165: "Rara auis in terris nigroque simillima cycno." Cf. Adag. 1021. 78
624 hydra magis versipellis Adag. 95 (Magis varius quam hydra).
albo coruo rarior Iuv. 7, 202 : "Coruo quoque rarior albo." Adag. 3635 (Coruus albus), LB II, 1105 D.
vulture edacior Cf. Ov. Am. II, 6, 3 3 : "Viuit edax vultur."
scorpiis improbior Cf. Martial. III, 44, 8: "Nec sic scorpios improbus timetur."
624-625 testudine tardior Cf. Adag. 784 (Prius testudo leporem praeuerterit), LB II, 328 C: "Testudine nihil tardius."
625 glire somniculosior Cf. Martial. III, 58, 36: "Somniculosos ille porrigit glires."
sue indoctior Cf. Adag. 40 (Sus Mineruam); Adag. 41 (Sus cum Minerua certamen suscepit).
asello stolidior Ter. Heaut. 877, cf. n.ll. 607-608.
hydris immitior Ov. Met. XIII, 804: "Calcato immitior hydro."
625-626 dama pauidior Cf. Hor. Carm. I, 2, 11-12: "Et superiecto pauidae natarunt / aequore dammae." In De copia (p. 108, l. 971): "Dama timidior" (Verg. Georg. III, 539: "Timidi dammae").
626 hirudine bibacior Cf. Adag. 1384 (Non missura cutem nisi plena cruoris hirudo), LB II, 548 A = Hor. Ars 476.
cane rixosior Von uns keine Belegstelle gefunden.
vrso hispidior Knott weist auf Stat. Theb. VI, 868-869: "Hispida .../ proelia villosis ineunt complexibus vrsi" hin (De copia,| 79 p. 109, n.l. 972). Siehe auch Priap. 46, 4: "Vrsis asperior pilosiorque."
tippula leuior Varro Men. fr. 50 Bücheler: "Vt leuis tippula lymphon frigidos transit lacus." Cf. Plaut. Persa 244: "Neque tippulae leuius pondust quam fides lenonia."
627 Lucian. Pisc. 34 (628 κολακικώτεροι δὲ).
631 Plut. Mor. 830 c (632 καὶ ἀφωνότερος).
635-649 A per sortis deorum ... parcior Cf. De copia, p. 104, ll. 931-948. Er. unterscheidet in De copia die Hyperbeln 'per comparationem' hinsichtlich der Götter, der mythischen Personen und der Charaktere der Komödie nicht so genau nach Bezugspunkt, wie in den Prolegomena.
636 Diana intactior Diana ist die jungfräuliche Göttin (cf. Ov. Met. I, 476 "innuptae Phoebes" und Verg. Aen. IV, 511 "virginis ... Dianae"). Der Ausdruck Diana intactior ist vielleicht geprägt nach Hor. Carm. I, 7, 5 : "Intactae Palladis" und Iuv. 6, 163-164: "Intactior omni /... Sabina."
ipsis Charitibus humanior Cf. Adag. 1650 (Nudae Gratiae), ASD II, 4, p. 118, l. 728 sq. : "Nam poetae tres fingunt Charitas, id est Gratias, humanitatis et beneuolentiae praesides." In De copia (p. 104, l. 934): "Ipsis Gratiis humanior."
637 Priapo salacior Priapus, der libidinöse Gott der Fruchtbarkeit, cf. z.B. Ov. Met. IX, 347: "Fugiens obscena Priapi." Lucian. Deor. dial. 23, I: Ὁ δὲ καὶ πέρα τοῦ εὐπρεποῦς ἀνδρικὸς ὁ Πρίαπος. Siehe Adag. 474, l. 689.
Venere formosior Cf. Verg. Ecl. 7, 62: "formosae ... Veneri" und Apul. Met. 6, 24: "Venus ... formosa."
Mercurio facundior Cf. Adag. 1910 (Mercurius infans), ASD II, 4, p. 284, l. 113 sq.: "Mercurius enim eloquentiae ... parens est."
Momo mordacior Cf. Adag. 474 (Momo satisfacere et similia).
637-638 Vertumno inconstantior Vertumnus ist der etruskische Gott allen Wandeins und Wechseins (sc. vertere), cf. Varro Ling. lat. V, 46. Hor. Serm. II, 7, 14: "Vortumnis, quotquot sunt, natus iniquis." Adag. 1174 (Proteo mutabilior), LB II, 473 C: "Simili figura diceretur et Vertumno inconstantior."
638 Proteo mutabilior Adag. 1174 (Proteo mutabilior), LB II, 473 B.
Empusa magis varius Cf. Suid. "Εμπουσα 1049. Lucian. Salt. 19. Adag. 1174, LB II, 473 D E. Zu Vertumnus, Proteus und Empousa: De copia, p. 265, ll. 731-734.
640 Tantalo sitientior Hor. Serm. I, 1, 68: "Tantalus ... sitiens", cf. Adag. 1514 (Tantali poenae), ASD II, 4, p. 28.
Atreo crudelior Cf. Rhet. Her. IV, 46: "Vt crudelitas est, potius Atreus" und Adag. 1692 (Atrei oculi), ASD II, 4, p. 142.
640-641 Cyclope immanior Cf. Hom. Od. IX, 231 sqq. Zu dem Kyklop: Adag. 305 (Cyclopis donum); Adag. 969 (Cyclopica vita), LB II, 385 F; Adag. 3740 (Cyclopum more), LB II, 1132 D.
641 Oreste insanior Zu dem sprichwörtlichen Wahnsinn des Orestes: Cic. Pis. 47: "Illo Oreste ... dementiorem." Pers. 3, 118: "Non sani esse hominis non sanus iuret Orestes." Gell. XIII, 4, 1: "In libro M. Varronis, qui inscriptus est 'Orestes vel de Insania'." Hor. Serm. II, 3, 133: "Demens ... Orestes."
Vlysse dolosior Hor. nennt Vlysses 'dolosus' (Serm. II, 5, 3), cf. Adag. 1779 (Vlysseum commentum), ASD II, 4, p. 200.
Nestore facundior Adag. 156 (Nestorea eloquentia), cf. l. 592.
Glauco stupidior Cf. Adag. 101 (Diomedis et Glauci permutatio).
641-642 Iro pauperior Adag. 576 (Iro, Codro pauperior), LB II, 252 A, cf. Hom. Od. XVIII, 1 sqq.
642 Penelope castior Cf. Adag 342 (Penelopes telam retexere).
Nireo formosior Nireus der Schönste aller Griechen: Hom. Il. II, 673: Νιρεύς, ὃς κάλλιστος ἀνήρ. Eur. Iph. A. 204-205: Ἅμα δὲ Νιρέα κάλλιστον Ἀχαιῶν. Hor. Epod. 15, 22: "Formaque vincas Nirea."
Tithono viuacior Adag. 565 (Tithoni senecta), LB II, 249 A, cf. Hor. Carm. II, 16, 30: "Longa Tithonum minuit senectus."
642-643 Erisichthone esurientior Athen. X, 416 b: Ἑλλάνικος ... Ἐρυσίχθονά φησι τὸν Μυρμιδόνος, ιοτα ἦν ἄπληστος βορᾶς, Αἴθωνα κληθῆναι. N.B. In De copia (p. 104, l. 945) ist die Schreibung dieses Namens 'Erisitone', cf. app. cr.
643 Niobe foecundior Iuv. 6, 177 (cf. n.l. 623). Cf. Adag. 2233 (Niobes mala), ASD II, 5, p. 206.
Stentore clamosior Adag. 1237, cf. n.l. 591.
Busiride illaudatior Verg. Georg. III, 5 : "Illaudati ... Busiridis", cf. Adag. 89, l. 223.
643-644 Sphinge inuolutior Cf. Adag. 1209 (Boeotica aenigmata), LB II, 487 C und Sen. Oed. 92: "Nec Sphinga caecis verba nectentem modis." 80
644 Labyrintho intricatior Adag. 1951, cf. n.l. 613.
Daedalo ingeniosior Ov. Met. VIII, 159: "Daedalus ingenio ... celeberrimus", cf. Adag. 2065 (Daedali alae), ASD II, 5, p. 76; Adag. 1262 (Daedali opera), LB II, 509 A.
Icaro audacior Cf. Ov. Met. VIII, 223: "Cum puer (sc. Icarus) audaci coepit gaudere volatu."
644-645 Gigantibus elatior Cf. Adag. 2993 (Gigantum arrogantia), ASD II, 6, p. 582.
645 Gryllo stultior Gryllus ist einer der Gesprächsteilnehmer in dem Dialog Plutarchs Bruta animalia ratione vti (Mor. 985 d sqq.). Er ist von Circe in ein Schwein verwandelt worden.
Lynceo perspicacior Adag. 1054, LB II, 427 E. Lynceus ist in De copia (p. 106, l. 954) in der Gruppe der historischen Personen erwähnt worden.
Excetra pertinacior 'Excetra' für die Hydra von Lerna. Cf. Cic. Tusc. II, 22: "Haec dextra Lernam, taetra maetata excetra pacauit" und Adag. 909 (Hydram secas), LB II, 370 D.
646-649 A personis ... parcior Cf. De copia, p. 104, ll. 937-940.
647 Thrasone Terentiano gloriosior Thraso ist der prahlerische Soldat im Eunuchus des Ter. Dazu: Heinimann-Kienzle, ASD II, 4, p. 121, n.ll. 761-762.
647-648 Demea iurgiosior Demea, ein zänkischer Charakter der Komödie Adelphoe des Ter. In De copia (p. 104, l. 940): "Demea asperior."
648 Mitione facilior (Zusatz C) Bruder des Demea und ein verträglicher Mann. Demea und Mitio (Micio) haben gegensätzliche Charaktere. In De copia (p. 104, l. 940): "Mitione lenior."
Gnathone adulantior Der Name Gnatho (Parasit im Eunuchus des Ter.) ist eine Gattungsbezeichnung für Schmarotzer geworden (cf. Cic. Lael. 94; Phil. II, 15).
Phormione confidentior Phormio, der Parasit in der nach ihm genannten Komödie Phormio des Ter.
648-649 Dauo versutior Dauus ist ein typischer Sklavenname der Komödie. Im Andria des Ter. ist Dauus der listige Sklave, im Phormio tritt er nur in der protasis auf. In De copia (p. 104, l. 939) erwähnt Er. den Sklaven 'Geta': "Geta versutior."
649 Thaide blandior Thaïs, die hübsche Kurtisane im Eunuchus des Ter.
Euclione parcior (Zusatz C) Euclio, der alte Geizhals im Aulularia des Plaut. In De copia (p. 104, l. 939): "Euclione tenacior."
650-657 A personis ... Cato Cf. De copia, p. 106, ll. 949-956.
651 Zoilo inuidentior Zoïlus war ein Rhetor und Sophist des 4. Jahrhunderts, der in 81 seinen Schriften Kritik an Homer übte, was ihm den Namen Ὁμηρομάστιξ eintrug, cf. Suid. Ζωΐλος 130.
Catone seuerior Cato Maior (234-149) und sein Urenkel Cato Minor (95-46) waren beide Verteidiger des alten Römertums und wegen ihrer Prinzipientreue bekannt. Der Name 'Cato' ist für Männer von Charakter verwendet worden (cf. Cic. Fam. XV, 6, 1. Martial. XI, 15, 1). In De copia, (p. 106, l. 952): "Catone praefractior. "
651-652 Timone inhumanior Timon, der berühmte Misanthrop, cf. Lucian. Τίμων ἢ μισάνθρωπος. Cic. Tusc. IV, 25: "Vt (odium) in hominum vniuersum genus, quod accepimus de Timone, qui μισάνθρωπος appellatur." Er. übersetzte den genannten Dialog Lukians 1506, cf. ASD I, 1, p. 489 sqq.
652 Phalaride crudelior Phalaris, der grausame Tyrann von Agrigentum (570-554), cf. Lucian. Φάλαρις I, II und Adag. 986 (Phalaridis Imperium), LB II, 392 D; Adag. 51, I. 532; Adag. 89, ll. 229-230; De copia, p. 102, l. 898.
Timotheo felicior Timotheus, bedeutender General und Politiker im 2. Viertel des 4. Jh., der, wie manche behaupten, Schweineglück hatte: Plut. Mor. 187 b; Mor. 856 b, cf. Adag. 482, l. 800 sqq.
Sardanapalo nequior Sardanapalus, der assyrische König, der einen schlechten Ruf hat, cf. Adag. 2627 (Sardanapalus), ASD II, 6, p. 439.
652-653 Numa religiosior Nach der Überlieferung (Cic. Rep. II, 23-30. Liv. I, 18-21) wird der Sabiner Numa zum 2. König Roms gewählt. Er war bekannt wegen seiner Religiosität und als Stifter vieler altrömischer religiöser Institutionen, cf. Liv. I, 18: "Inclita iustitia religioque ea tempestate Numae Pompili erat." Siehe auch Plut. Numa.
653 Phocione iustior Phocion 'der Gute' (Plut. Phoc. 10, 4: Ἐκτήσατο τὴν τοῦ χρηστοῦ προσηγορίαν), attischer Stratege und Politiker des 4. Jahrhunderts. Die Bemerkung Platons 'Er wolle lieber unrecht leiden als unrecht tun' galt auch ihm (Plut. Phoc. 32, 6).
Aristide incorruptior Aristides war ein einflussreicher, athenischer Staatsmann zur Zeit der Perserkriege. Seine Ehrenhaftigkeit rühmte man schon im 5. Jh. Seit dem 4. Jh. trug er den Beinamen 'der Gerechte'. Siehe auch Plut. Aristid.
Croeso ditior Adag. 574, LB II, 251 D, cf. Adag. 3948 (Croesi pecuniae teruncium addere), LB II, 1171 F.
Crasso numatior Marcus Licinius Crassus Diues, der reiche, wenig skrupulöse Politiker zur Zeit Ciceros. Cf. Adag. 574. In De copia (p. 106, l. 952): "Crasso locupletior."
654 Codro pauperior Adag. 576 (Iro, Codro pauperior), LB II, 252 A, cf. Iuv. 3, 203 sqq. (Nach E. Courtney, A Commentary on the Satires of Juvenal, London, 1980, p. 182, soll man anstatt 'Codro' l. 203 und 'Codrus' l. 208, 'Cordo' und 'Cordus' lesen, cf. Mynors CWE 32, p. 302, ad Adag. 576).
Aesopo luxuriosior Clodius Aesopus, angesehener Schauspieler zur Zeit Ciceros, unterrichtete Cicero in der Redekunst und stand in persönlicher Beziehung zu ihm. Hor. spricht von seiner erhabenen Vortragsweise (Epist. II, 1, 82), aber er erwähnt im Zusammenhang mit der Verschwendungesucht nur den Sohn des Aesopus (Serm. II, 3, 239 sqq.).
Herostrato ambitiosior Herostratus zerstörte im Jahre 356 v. Chr. den Tempel der Artemis in Ephesus durch Brandstiftung. Er sagte aus, er habe aus Ruhmsucht so gehandelt. Die Ephesier beschlossen, dass sein Name nie genannt werden dürfe. Diese Geschichte bei Val. Max. VIII, cap. 14 (De cupiditate gloriae), ext. 5.
Fabio cunctantior Sc. Quintus Fabius Maximus Cunctator, der berühmte dictator im 2. Punischen Krieg, cf. Quint. Inst. VIII, 2, 11 und Adag. 929, LB II, 375 F.
655 Socrate patientior Socrates galt als ein Muster an Verträglichkeit (cf. Diog. Laert. II, 36-37) und Abhärtung (cf. Symp. 219 e sqq.). In De copia (p. 106, ll. 953-954): "Socrate sanction"
Milone robustior Milon von Croton, der berühmteste Athlet des Altertums. Viele Anekdoten werden über ihn erzählt (z.B. Cic. Cato 33), cf. Adag. 151, ll. 265-267. In De copia (p. 106, l. 954): "Milone fortior."
Chrysippo acutior Chrysippus 3. Jh. v. Chr. stoischer Philosoph mit grosser dialektischer Schärfe, Begründer der stoischen Orthodoxie. Cic. De or. I, 50: "Acutissimum ... Chrysippum."
Trachalo vocalior P. Galerius Trachalus, consul 68 n. Chr., geschätzt als Redner (und Anwalt), cf. Quint. Inst. XII, 5, 5 : "Habuit oratores aetas nostra copiosiores, sed, cum diceret, eminere inter aequales Trachalus videbatur" und Quint. Inst. X, 1, 119.
655-656 Curione obliuiosior Gaius Scribonius| 82 Curio (125-53), Gegner Caesars, charakterfeste Persönlichkeit. Cic. Brut. 217 spricht von seiner grossen Vergesslichkeit: "Memoria autem ita fuit nulla, vt aliquotiens, 83 tria cum proposuisset, aut quartum adderet aut tertium quaereret."
656 nostri temporis Aristarchus Aristarchus, bedeutender, Alexandrinischer Grammatiker (etwa 217-145), edierte und kommentierte ältere, griechische Literatur (besonders Homer). Cf. Hier. Adv. Ruf. I, 17: "Aristarchus nostri temporis" (Pierre Lardet, Apologie contre Rufin, SC 303, Paris, 1983, p. 46); Idem Epist. 57, 12, 2: "O columen litterarum et nostrorum temporum Aristarche." Siehe Adag. 457, l. 354 sqq. mit unserem Kommentar.
Christianorum Epicurus Sc. Christus, cf. Coll. ASD I, 3, p. 731, l. 421 sqq.: "Et si nos tangit cura nominum, nemo magis promeretur cognomen Epicuri, quam adorandus ille Christianae philosophiae princeps. Graecis enim ἐπίκουρος auxiliatorem declarat."
656-657 praeposterus Cato Ein verhinderter Cato: von uns nicht nachgewiesen.
658-662 A gentibus ... stolidior Cf. De copia, pp. 106-108, ll. 957-962: "Huc pertinent et illa quae sumuntur a gentibus."
659 Poeno perfidior Liv. XXI, 4, 9: "Perfidia plus quam Punica." Cf. Adag. 728 (Punica fides), LB II, 309 A.
Scytha asperior Cf. Adag. 1235 (Scytharum oratio), LB II, 495 C: "Scytharum feritas apud Graecos in prouerbium cessit."
Scythotauris inhospitalier Die Bewohner der Chersonesus Taurica waren sehr ungastlich: sie töteten alle Fremden, die sich ihrem Land näherten, cf. Eur. Iph. T.
660 Cretensi mendacior Adag. 129 (Cretiza cum Cretensi), l. 779: "Cretenses semper mendaces."
Parthis vanior Die Parther sind wegen ihrer Treulosigkeit berüchtigt, cf. Hor. Epist. II, 1, 112: "Parthis mendacior." In De copia (l. 958): "Parthis fugacior."
Thracibus bibacior Cf. Hor. Carm. I, 27, 1-2: "Natis in vsum laetitiae scyphis / pugnare Thracum est." Siehe R.G.M Nisbet, M. Hubbard, A Commentary on Horace: Odes Book I, Oxford, 1970, p. 312: "The Thracians, like other Northern barbarians, were associated with heavy drinking (Plat. Leg. 637 d, Athen. 442 f πάντες οἱ Θρᾷκες πολυπόται)" und Adag. 1217 (Episcythizare), LB II, 489 F: "Scythae autem et Thraces ἀκρατοπόται vocantur, id est meribi."
Thessalo perfidior Thessalier sind unzuverlässig: Adag. 210, l. 497 sqq.
Care vilior Zu dem Unwert der Karier: Adag. 514 (In Care periculum), LB II, 226 D; Adag. 165, l. 673 sq.: "Cares autem seruos appellabant."
661 Sybarita fastuosior Cf. Adag, 1165 (Sybaritica mensa), LB II, 470 C: "De Sybaritarum tum luxu, tum interitu permulta commemorat et Athenaeus" (cf. Athen. XII, 518 c sqq.); Adag. 1166 (Sybaritica calamitas), LB II, 470 D.
Milesiis effoeminatior Die Weichlichkeit der Milesier war allgemein bekannt, cf. Athen. XII, 523 e sqq.; Adag. 849 (Fuere quondam strenui Milesii), LB II, 351 F; Adag. 308 (Domi Milesia).
Arabis ditior Cf. Tib. III, 8, 18: "Cultor odoratae diues Arabs segetis." Hor. Carm. I, 29, 1-2: "Beatis nunc Arabum inuides / gazis." Adag. 574 (Croeso, Crasso ditior), LB II, 251 E: "Horatius et Arabum gazas dixit pro cumulatissimis opibus."
Pygmaeo breuior Priap. 46, 3 : "Pygmaeo breuior." Iuv. 6, 505-506: "Breuiorque videtur / virgine Pygmaea." Cf. Adag. 3090 (Pygmaeorum acrothinia colosso adaptare), LB II, 989 B.
661-662 Arcade stolidior Die Intelligenz und Bildung der Arkadier genossen keinen grossen Kredit, cf. Adag. 2227 (Arcadicum germen), ASD II, 5, p. 202; Adag. 2162 (Arcadas imitans), ASD II, 5, p. 140.
663-665 Ab officiis ... immanior Cf. De copia, p. 108, ll. 975-978.
664 lenone magis periurus Ter. Ad. 188-189: "Leno sum ... / periurus, pestis" (cf. n.l. 596).
cinaedo mollior Cf. Catull. 25, 1: "Cinaede Thalle, mollior cuniculi capillo"; Adag. 638 (Spongia mollior), LB II, 277 A: "Item cinaedo mollior." In De copia (p. 108, l. 976): "cinaedo effoeminatior."
milite gloriosior Cf. Titel der Komödie des Plaut. Miles gloriosus.
665 Areopagita tristior Adag. 841 (Areopagita), LB II, 348 F: "Inuenitur et σκυθρωπότερος Ἀρειοπαγίτου id est, Tristior areopagita"; Adag. 3906 (Areopagita taciturnior), LB II, 1165 B.
tyranno violentior Cf. Iuv. 4, 86: "Quid violentius aure tyranni?" und Liv. XXXIV, 32, 3: "Tyranno ... saeuissimus et violentissimus in suos."
carnifice immanior Cf. Cic. Verr. 2 I, 9: "Sed crudelissimum carnificem ciuium sociorumque."
670 Fabius Quint. Inst. VIII, 3, 37. 85
1 Collect. 94. Otto 87. Unter den Sprichwörtern ist Τὰ τῶν φίλων κοινά sehr beliebt, cf. Heinimann, Zu den Anfängen, p. 179, Anm. 96. John Olin übersetzt und kommentiert (im Zusammenhang mit Thomas More's Utopia) das erste Adagium, cf. J. Olin, Erasmus' Adagia and More's Utopia, in: Moreana 100, vol. XXVI, Mélanges Marc'hadour. Binghamton, New York, 1989, pp. 127-136. Payr nimmt dieses Adagium in ihre Adagia Selecta auf (p. 358 sqq.). Wir ziehen für unseren Kommentar die betreffenden Hinweise von Payr heran.
685 Τὰ ... κοινά Bei den Paroemiographen: Suid. κοινὰ 2549; 2550: Κοινὰ τὰ τῶν φίλων (sic Apost. 9, 88). Zenob. 4, 79 = Ald. col. 105-106: Κοινὰ τὰ φίλων. Diogen. 5, 76: Κοινὰ τῶν φίλων.
689 Socrates Er. schreibt diesen Syllogismus zu Unrecht Socrates zu; in Apophth. III, Diogenes Cynicus 42, LB IV, 177 A, nennt er korrekt den Kyniker Diogenes als Verfasser dieser Aussage.
690-692 Deorum ... omnia Nach Diog. Laert. VI, 72 (cf. VI, 37). Zu Er.' Kenntnis des Diog. Laert. : Heinimann-Kienzle, ASD II, 5, p. 59, n.l. 916 und ASD II, 4, p. 309, n.l. 596. Man vergleiche die Übersetzung von Ambrogio Traversari: "Omnia deorum sunt. Diis autem amici sapientes sunt. Sunt autem amicorum cuncta communia; omnia igitur sapientum sunt" (nach der Baseler Edition von 1524, p. 193).
692 Eur. Or. 735.
695 Idem Eur. Phoen. 243.
698 Idem Eur. Andr. 376 sq.
703 Ter. Ad. 803 sq. (704-705 Nam vetus verbum hoc quidemst / communia esse amicorum inter se omnia).
706 Testantur ... fabula Menandr. fr. 10 Körte, angeführt von Suid. κοινὰ 2549 (Κέχρηται τῇ παροιμίᾳ Μένανδρος Ἀδελφοῖς) und Schol. Plat. Phaedr. 279 c. M. Tullius Cic. Off. I, 51 (707-708 communia omnia).
708 Aristot. Eth. Nic. VIII, 1159 b 31. Cf. IX, 1168 b 8 (Adag. 290, n.l. 265).
a Platone Plat. Leg. V, 739 c.
710-712 Πρώτη ... φίλων Plat. Leg. V, 739 b c (710 ἐστιν).
715 Idem Plat. Rep. V, 462 c, cf. Plut. Mor. 140 d.
716-718 Sed ... sententia Wie öfter, hebt Er. auch hier die Einheit der klassischen Kultur und des Christentums hervor, cf. Adag. 2, n.ll. 764-765.
719 Aristot. Pol. II, 1261 a 9-1264 b 25, bes. 1263 a 25-30.
721 Martial. II, 43, 1-2 (724 Κοινὰ φίλων haec sunt, haec sunt tua, Candide, κοινά). Die Lesung dieses Verses schwankt in den edd. vett.: in der Edition von Calderini (Venedig, 1485): "Candide, τα των κοινα παντα [sic] haec sunt tua, Candide", aber in den Ausgaben Venedig, 1501 (Aldus) und Paris, 1528 (apud Simonem Colinaeum): "Candide κοινὰ φίλων haec sunt tua, Candide πάντα." In Adag. 2257 (Lingua amicus), ASD II, 5, p. 217, l. 257 spielt Er. auf diese Martialisverse an.
727 Martial. II, 43, 16.
87728 Thphr. fr. 75 Wimmer bei Plut. Mor. 490 e.
731 Cic. Leg. I, 34 (732 Pythagorea).
732-733 τὰ ... ἰσότητα Der vorliegende Passus des ersten Buches De legibus ist lückenhaft überliefert: man vermutete einen Hiatus nach vox. Der Zusatz τὰ ... ἰσότητα aufgrund Diog. Laert. VIII, 10 liegt auf der Hand. Cf. L.P. Kenter, M. Tullius Cicero, De legibus, A Commentary on Book I, Amsterdam, 1971, p. 135.
734 Timaeus FGrHist 566 F 13 b bei Diog. Laert. VIII, 10.
735 Gell. I, 9, 12 (739 recepti erant; 739-740 quisque familiae pecuniae habebat, in medium dabat: habebant, in medium dabant edd. vett.; 740 quod iure: quod re edd. vett.; 741-742 appellabatur 'ercto non cito: appellatur κοινόβιον edd. vett). Die Lesart 'κοινόβιον' steht für die nicht verstandenen Worte 'ercto non cito' (cf. Serv. Comm. Aen. VIII, 642: "'Ercto non cito' id est patrimonio vel haereditate non diuisa; nam 'citus' cum diuisus signifîcat, 'ci' longa est.").
2 Collect. 95. Otto m.
743 referunt Sc. die unten (n.l. 744) genannten Schriftsteller.
744 Τὴν ... αὐτόν Dieselben Gedanken, aber nicht im vollen Wortlaut bei Diog. Laert. VIII, 10: Φιλίαν ἰσότητα. Aristot. Eth. Eud. VII, 1240 b 2-3: ὡς ἰσότης φιλότης καὶ μίαν ψυχὴν εἶναι. Idem Eth. Nic. IX, 1166 a 31-32: Ἔστι γὰρ ὁ φίλος ἄλλος αὐτός, cf. Strömberg, p. 76. Porph. Vit.Pyth. 33: Τὸν δὲ φίλον ἄλλον ἑαυτόν. Cf. nn.ll. 748, 750, 752.
748 Aristot. M. mor. II, 1211 a 32-33 (748 βουλώμεθα).
750 Idem Aristot. M. mor. II, 1213 a 23-24.
752 Plat. Leg. VI, 757 a (753 γὰρ λόγος sic ed. pr. 1513). Er. zitiert 1508 nach einer Handschrift. Er hat, nachdem die Erstausgabe 1513 erschienen war, seinen Text nicht bereinigt.
758 Plat. Leg. VI, 757 a (758 τοῖς γὰρ sic ed. pr.; 759 γίγνοιτ᾽ sic. ed. pr.).
760 summum ... iniuriam Adag. 925 (Summum ius, summa iniuria), LB II, 374 D.
761 Plin. Epist. IX, 5, 3 Man kann sich des Eindrucks nicht erwehren, dass Er. hier zwei Zitate von Plin. kontaminiert: Epist. IX, 5, 3: "Nihil est ipsa aequalitate inaequalius" und Epist. II, 12, 5: "Numerantur enim sententiae, non ponderantur; nec aliud in publico consilio potest fieri, in quo nihil est tam inaequale quam aequalitas ipsa."
762 quidam Cf. Eust. p. 1131, 57-60 zu Hom. Il. XVIII, 82. (Wir zitieren nach: M. van der Valk, Commentarii ad Homeri Iliadem pertinentes ad fidem Codicis Laurentiani editi, Leiden, 1971-1987, 4 voll.; cf. IV, p. 139).
763 Hom. Il. XVIII, 82.
764-765 Hebraeorum lex Lv. 19, 18. Cf. Mt. 19, 19; 22, 39. Mc. 12, 31. Lc. 10, 27. Er. stellt, wie oft, eine Parallele zwischen dem Gedankengut des Altertums und den Idealen des Christentums her. Cf. Augustijn, Erasmus, p. 27.
766 Aristot. Eth. Nic. IX, 1168 b 6 sqq. Cf. IX, 1166 a 31.
768 Pythagorae mentionem Cf. ll. 732, 735, 736, 743.
768-769 Sed quandoquidem ... adscribere Die Symbola von Pythagoras (Pythagoras zugeschriebene Aussagen, die Vorschriften und Taburegeln umfassen, cf. Diels I, pp. 462-466, Nr. 58 C; Mullach I, pp. 504-511) wurden im Altertum gesammelt: Diog. Laert. (Buch VIII, dazu: A. Delatte, La Vie de Pythagore de Diogène Laërce, Brussel, 1922/New York, 1979, pp. 117-119; pp. 186-187), Iamblichus (Protrepticus und De vita Pythagorica) und Porphyrius (Vit. Pyth.) listen sie in ihren Werken auf. Die christlichen Schriftsteller Clemens Alexandrinus (Stromateis V, V passim) und Hieronymus (siehe unten, n.ll. 769-770) erwähnen die Symbola und auch die Humanisten beschäftigten sich damit: Marsilius Ficinus übersetzte in seinem Werk De mysteriis Aegyptiorum, Chaldaeorum etc. Symbola aus Iamblichus' Protrepticus, die auch Joh. Baptista| 88 Pius in cap. XXXVI seiner Annotationes anführt (er setzte kurze Erklärungen hinzu), Polizian macht sich in seiner Lamia über die Symbola lustig und Philippus Beroaldus (senior) schrieb eine Abhandlung mit dem Titel Symbola Pythagorae moraliter explicata (Bologna, 1503/Paris, 1505). Zu den Symbola bei den Humanisten| 89 ausführlich: A. Wesseling, Angelo Poliziano, Lamia. Praelectio in priora Aristotelis Analytica. Critical edition, introduction and commentary, Leiden, 1986, pp. xxv-xxviii pp. 31-37. Zu Er.' Liste der Symbola: S.K. Heninger Jr., Pythagorean Symbola in Erasmus' Adagia, in: RQ XXI (1968), pp. 162-165 und Sir Roger Mynors in CWE 31, pp. 31-50.
769-770 quae ... scriptores Als Er. 1500 in seinen Collect. eine Zahl der Symbola des Pythagoras behandelte, konnte er keine griechische Quelle heranziehen: nur Hieronymus (Adv. Ruf. III, 39) stand ihm für die Symbola zur Verfügung: "Nemini dubium est quin pleraque Pythagorae dicta in prouerbia abierunt ... E quibus Hieronymus nonnulla contra Rufinum commemorat" (Collect. 93). Er hält nahezu die Reihenfolge des Kirchenvaters ein (nur Collect. 104, Hyrundinem in domum ne recipias, und 105, Per publicam viam ne ambules, bei Hier. andersherum). Zu Collect. 107 (Super chenice non sedendum): n.l. 796. Im Jahre 1508 verfügte Er. über griechische Quellen. Die Reihenfolge der Symbola in Ausgabe A (bis Adag. 2, xi.) zeigt, dass Er. primär Plut. Mor. 12 d-f folgt. Auch andere Teile der Mor. (703, 727-729) und die Vita Numae (in den Zusätzen F: ll. 2-21; 188-196; 199-211) verwendet Er. für seine Sammlung der Symbola, weiter Athen. X, 452 d e, Suid. Πυθαγόρας 3124 und Diog. Laert. VIII. Iamblichus' Protrepticus, cap. 21 (ed. H. Pistelli, Leipzig, 1888/Stuttgart, 1967) und Porphyrius, Vita Pythagorae (ed. A. Nauck, Porphyrii opuscula, Leipzig, 1886) waren ihm vermutlich nur indirekt bekannt. Man soll immer damit rechnen, dass Er. Zwischenquellen benützen konnte: z.B. Polizians Lamia (cf. Adag. 2.xii, n.l. 25). Neben der Hauptquelle werden die Parallelen und etwaigen Varianten des betreffenden Symbolums nicht immer von uns erwähnt. Man kann sie u.a. bei Delatte und Wesseling finden.
771 prima ... fronte Cf. Adag. 888 (Prima facie, prima fronte), LB II, 362 C.
775 Plut. Mor. 727 c.
775-776 Idem ... Pythagoricis Zusatz F aus Plut. Num. 14, 2-3. Cf. Adag. 2.xi, n.1. 2.
779 Plut. Mor. 12 e (778 τῶν om.).
781 Tryph. Περί τρόπων 4, Spengel III, p. 194. Die Schrift Περί τρόπων hat Er. schon in seinen Prolegomena benützt (cf. Proleg. n.l. 64 und n.ll. 570-577). Er kannte das Werk aus den Rhetores Graeci, die Aldus 1508 gleichzeitig mit den Adag. druckte.
784-785 Quidam ... referunt Wer in diesem Zusammenhang auf den Tintenfisch hinweist, ist uns nicht bekannt. Beroaldus behandelt in seinem n.ll. 768-769 genannten Traktat zwar unser Symbolum, aber nennt den Tintenfisch nicht. Er. scheint Beroaldus überhaupt nicht verwendet zu haben (cf. Adag. 2.v, n.ll. 871-872).
786 Plin. Nat. XXXII, 149.
melanurum Zu dem melanurus: Thompson, D'Arcy W., pp. 159-160.
787 quum ... disseruerit Cf. Plin. Nat. IX, 83-84; X, 194; XI, 215; XXXII, 71.
788-789 Theodorus ... vertit Theodorus Gaza (15. Jh.) übersetzte die Hist. an. von Aristot. Diese lateinische Version wurde 1503/ 1504 und 1513 von Aldus neu aufgelegt (wir haben die Venediger Edition von 1498 herangezogen, cf. fo. 33 verso). Hermolaus Barbaras zweifelte an der Richtigkeit der Übersetzung von Theodorus. Hermolaus zu Plin. Nat. XXXII, 149 (Pozzi, p. 1051): "Si melanuros oculata piscis est, vt Theodoro placuit, videretur errasse Plinius qui paulo post de oculata quasi diuerso pisce loquitur, vt alter eorum necessario sit lapsus." Cf. Hermolaus zu Plin. loc. cit. (Pozzi, p. 1053): "Oculata vero is videtur esse piscis quem Plautus ophthalmiam appellauit ... Theodorus Gaza melanurum in Aristotele conuertit oculatam." Dazu: Thompson, D'Arcy W., p. 160.
789 nominat Sc. Aristoteles.
loco ... indicauimus Sc. Aristot. Hist. an. VIII, 591 a 15.
790 Collect. 99. Cf. Wesseling, p. 33. Delatte, p. 118, n. 8.
791 Plut. Mor. 12 e. Er. zitiert im Jahre 1508 griechisch aus Plutarchus' Moralia. Die Erstausgabe der Plutarchsammlung erschien erst 1509. Er. konnte jedoch in Venedig wohl den Text, der bei Aldus zum Druck vorbereitet wurde, einsehen. Cf. ASD II, 4, p. 145, n.l. 313.
793 Doricum illud prouerbium Cf. Zenob. 3, 16. Ald. col. 69 = Suid. δικαιότερον 1076: Σταχάνην γὰρ οἱ Δωριεῖς τὴν τρυτάνην καλοῦσιν. Adag. 1482 (Trutina iustius), LB II, 575 E.
794 Athen. Χ, 452 d. Zusatz C (cf. Proleg. n.l. 194). 91
796 Man vergleiche Collect. 107: "Super chenice non sedendum. Id est non laborandum de victu crastino. Est enim chenix escae diurnae mensura." Collect. 107 muss letztlich auf Ambrogio Traversaris Übersetzung des Diog. Laert. (Venedig, 1475) zurückgehen, wo Diog. Laert. VIII, 18 steht: "In choenice non sedendum. Ex aequo futuri habendam curam. Choenix enim diurna esca est" (nach der Baseler Edition von 1524, p. 283). Da aber Er. den lateinischen Diog. Laert. in den Collect. von 1500 nicht benützt zu haben scheint, wird wohl eine humanistische Zwischenquelle vorliegen. Zu der Negation (non laborandum): n.ll. 797-799. (Diese Bemerkungen verdanke ich Prof. Heinimann).
797 Χοίνικι μὴ ἐπικάθισαι Es gibt viele Quellen, aber nicht im vollen Wortlaut: Plut. Mor. 12 e: μὴ ἐπὶ χοίνικος καθίσαι. Idem Mor. 354 f: μηδ᾽ ἐπὶ χοίνικος καθῆσθαι. Athen. X, 452 e: μὴ καθῆσθαι ἐπὶ χοίνικα. Diog. Laert. VIII, 17: ἐπὶ χοίνικος μὴ καθίζειν. Suid. Πυθαγόρας 3124: ἐπὶ χοίνικος μὴ καθίζειν. Er.' Fassung des Symbolums (mit Dativ und Doppelkompositum) ist von uns nicht nachgewiesen. Dazu: Delatte, p. 119, n. 1. Wesseling, p. 34.
797-799 Interpretatur ... diurnus Er. hat offenbar einfach die Deutung aus Collect. 107 etwas umgeformt und sie irrtümlich Hieronymus zugeschrieben, weil er wusste, dass die übrigen Symbola in Collect. 98-106 aus Hieronymus genommen waren. Er. nimmt die Negation des Symbolums (wie in Collect. 107) auch in die Deutung hinein. Dies beruht offenbar auf einem Missverständnis, das durch die Bibelstelle Mt. 6, 34: "Nolite ergo soliciti esse in crastinum" hervorgerufen wurde.
799 Hom. Od. XIX, 27-28. Cf. Eust. p. 1853, 60 zu Od. XIX, 28 (Χοῖνιξ δὲ νῦν ἡ τροφή).
803 Diog. Laert. VIII, 18: ἡ γὰρ χοῖνιξ ἡμερησία τροφή. Suid. Πυθαγόρας 3124: ὁ γὰρ χοίνιξ (sic Adler) ἡμερήσιος τροφή.
803-806 Porro ... sexto Zusatz C nach Athen. VI, 272 b c.
804 pensum persoluerent Cf. Adag. 261.
806 quadragies sexies mille Er. hat irrtümlich die Zahl der Sklaven um einen Kürzungsfaktor 10 herabgesetzt (Athen, loc. cit.: δούλων μυριάδας ἓξ καὶ τεσσαράκοντα).
807 Plut. Mor. 12 e.
808 Idem Plut. Mor. 703 e f (810 ἀπηγόρευεν; ὑπολείπειν).
813-814 Existimat ... tollere Plut. Mor. 702 d sqq.: Διὰ τί τοῖς πάλαι Ῥωμαίοις ἔθος ἦν μήτε τράπεζαν αἰρομένην περιορᾶν κενὴν μήτε λύχνον σβεννύμενον; Er. weist darauf hin, dass Plut. eine Parallele zieht zwischen der Aussage über die Choenix (näml. für die Zukunft sorgen) und dem Brauch der alten Römer nach der Mahlzeit nie einen Tisch leer zu entfernen (man soll immer etwas für die Zukunft aufbewahren).
814 mensas inanes Cf. Adag. 843 (Lari sacrificant), LB II, 349 C: "Apud Romanos autore Plutarcho nefas erat mensam prorsus inanem tolli" etc., cf. Plut. loc. cit.
815 Athen. X, 452 e. Auch Eust. erwähnt die Interpretation des Symbolums von Demetrius und nennt Athen. als Quelle: Eust. p. 1854, 7-9 zu Hom. Od. XIX, 28.
817 Plut. Mor. 703 e f, cf. ll. 809-811.
818-822 Ego ... sustineat Diese Auffassung (Homer ist die Quelle für das Pythagoreische aenigma) und diese Interpretation (man soll sich durch Arbeit ernähren) findet sich bei Eust. p. 1854, 3-4 zu Hom. Od. XIX, 28.
820 quem ... citauimus Sc. Hom. Od. XIX, 27-28, cf. l. 800.
823 aliena viuere quadra Iuv. 5, 2. οἰκόσιτος Dazu: Eust. p. 1423, 6 zu Od. I, 357. Cf. Adag. 1780 (Victitant sueco suo), ASD, II, 4, p. 201, l. 126.
824 Hom. Od. XVIII, 2-4.
831 Pauli apostoli 2. Thess. 3, 10. vulgo Cf. die niederländische Redewendung: "Die niet werkt, zal niet eten." Aus Harrebomée III, p. 22 und p. 81.
832-856 Cum nobis ... intelligi? Zusatz C und D nachdem die Lectiones des Caelius Rhodiginus erschienen waren. Caelius Rhodiginus, Lodovico Ricchieri von Rovigo (1469-1525), war bis 1499 Professor der griechischen und lateinischen Sprache in Rovigo. Später dozierte er, wanderend von Stadt zu Stadt, in Bologna, Vicenza, Padua usw. Cf. Contemporaries s.v. (Lodovico) Ricchieri. Die Erstausgabe seiner Antiquarum lectionum libri XVI (Kommentare zu Altertümern) erschien im Februar 1516 bei Aldus und wurde 1517 (nach dem Kolophon 18. März 1517) von Froben neu aufgelegt. Zur Datierung dieses Drucks| 92 und des Badiusdrucks von 1517: Allen, introd. Ep. 602. William Nesen berichtete Er. im September 1516, dass 'ein Caelius' nach dem Vorbild des Plinius eine 'historiam omnimodam' geschrieben hatte (Ep. 469, ll. 8-9). Auch Beatus Rhenanus teilte Er. einiges über das Werk von Rhodiginus mit: Froben habe die Bücher 'eines Caelius' im letzten Winter (sc. 1516-1517) gedruckt; das Werk habe nur geringen Wert und was den Schriftsteller betrifft: "Nam ipse plane est iudicii infelicis et quod ad stilum attinet neque maturus neque multum sanus" (Ep. 556, 22. März 1517, 1. 27 sqq.; siehe auch Ep. 575, 24. April 1517, l. 26 sqq.). Nach einer flüchtigen Kenntnisnahme vom Inhalt der Bücher (vermutlich in Löwen, Mitte Juli 1517, cf. Allen, introd. Ep. 602) übt Er. in der vermehrten Auflage C (und später auch in der Ausgabe D) seiner Adagien Kritik an den Kommentaren von Caelius im allgemeinen und im besonderen an der Art der Explikation des vorliegenden Symbolums. Die Kritik betrifft eher die wissenschaftliche Methodologie des Caelius als den Inhalt seiner Kommentare. Auch sonstwo nennt Er. den Autor der Lectiones, cf. Adag. 756 (Multa Syrorum olera), LB II, 320 D; Adag. 1045 (Amazonum cantilena), LB II, 424 B (cf. Allen, Ep. 469, n.l. 8); Adag. 1242 (Corinthus et collibus surgit et vallibus deprimitur), LB II, 536 B. Caelius Rhodiginus verteidigt 93 sich in Ep. 949 (nach Allen d.d. 22. April 1519, aber Contemporaries loc. cit. 22. April 1522). In späteren Zeiten war Er. etwas nachsichtiger gegen Caelius. Cf. n.ll. 856-862.
832-833 sexta ... aeditio Als die Erstausgabe der Antiquarum lectionum libri XVI des Caelius Rhodiginus 1516 erschien, bereitete Er. erst die dritte Ausgabe der Adagiorum Chiliades vor (oder mit Einschluss von Frobens Nachdruck von 1513 s die vierte: so richtig Adag. 1045, 424 B). Als er diese sexta nannte, zählte er offenbar die beiden Nachdrucke durch Mazochius / Machiochus (Ferrara, 1514 = BB Ε 91) und durch Anshelm (Tübingen 1514 = BB Ε 92) mit.
836 Tametsi ipse Cf. app. crit. Zuerst war Er. überzeugt, dass er Caelius Rhodiginus in Ferrara begegnet war, aber dann (Zusatz D) zweifelt er daran und setzt hinzu: si modo hic ille est Caelius, letztendlich hat er die ganze Passage über die Begegnung in Ferrara gestrichen (Ausgabe F). Caelius Rhodiginus (Ep. 949, ll. 37-39) und Beatus Rhenanus (Ep. 556, ll. 33-34) erwähnen einen Aufenthalt von Er. in Padua. (Zu diesem Aufenthalt: Allen, introd. Ep. 212). Er. besuchte Ferrara während der Monate Dezember 1508-Januar 1509 und spricht mehrfach von diesem Aufenthalt, cf. Allen, Ep. 1224, n.l. 5.
838-839 ex retextis ... gaudentem Cf. Ep. 949, l. 50 sq.: "Quod me 'retextis aliorum sertis nouas contexere corollas' scribis, tibi ceterisque mox satisfaciemus."
839 Georgii Vallae Giorgio Valla (1447-1500), verwandt mit dem grossen Gelehrten Lorenzo Valla, schrieb Kommentare zu den Werken des Cicero, Ptolemaeus, Iuvenalis und Plinius Maior. Er war auch als Übersetzer tätig (Aristoteles, Galenus, Hippocrates), aber sein wichtigstes Werk war ein Speziallexikon der Mathematik und Physik, cf. Allen, Ep. 1479, n.l. 70. Contemporaries s.v. (Giorgio) Valla. Volaterrani Sc. Raffaele Maffei oder Raphael Volaterranus (1451-1521). Während der letzten zwanzig Jahre seines Lebens lebte er zurückgezogen in Volterra. Vorher hatte er sich in Rom aufgehalten und mit Kardinal Johannes von Aragon eine Reise u.a. nach Ungarn gemacht. Er. und Raphaël begegneten sich mutmasslich niemals. Die Commentaria vrbana von Raphaël waren eine Fundgrube für die Humanisten. Er übersetzte Werken von Procopius, Xenophon, Basilius Magnus, Homerus u.a. Er. erwähnt Raphaël unter dem Namen Volaterranus in Ep. 2446 (ll. 142-143) und in dem vorliegenden Adagium. (In CWE 31, p. 35 von Mann Phillips nicht richtig übersetzt: 'Giorgio Valla of Volterra'). Siehe Contemporaries s.v. (Raffaele) Maffei.
839-841 meique ... probabile est Cf. Ep. 949, ll. 31-34: "Legi ... in nouissima Prouerbiorum editione querelas tuas quod in libris meis nusquam te nominatim aduocarim, cuius tamen monumentis me adiutum probabile fiat." (Caelius Rhodiginus an Erasmus).
841-844 etiamsi ... reperio Zusatz D. Er. hat 1517 die Lectiones antiquae nur flüchtig gelesen (cf. l. 836) und unmittelbar seine Kritik geäussert (cf. ll. 849-856). Später (in Auflage D) kommt er auf sein Thema zurück und wirft Caelius vor, dass er Kommentare benützt, ohne deren Autoren zu nennen und sogar verneint, dass er sie überhaupt heranzieht.
844-845 Nec ... prouerbia Er. weiss offenbar von den Büchern Paroemiae, die Rhodiginus in Ep. 949, ll. 37-39 erwähnt: "Erant sub ineude nostra itidem Paroemiarum libri, et Patauii, sat scio, id renunciatum tibi." Die Paroemiarum libri von Rhodiginus sind niemals veröffentlicht worden. Dazu: Allen, Ep. 949, n.l. 38.
849-856 Caeterum ... intelligi? In Ep. 949, ll. 10-11 führt Caelius die Worte seines Gewährsmannes Franciscus Calvus an: "Te ait in Antiquarum Lectionum commentariis ab eius sententia diuersum abiisse, atque id tanquam docere cuperes." Dazu: Allen, Ep. 949, n.l. 11. Diese Worte geben nicht den Inhalt der hier von Er. geäusserten Kritik wieder: Er. macht Caelius Vorwürfe, dass er in seiner Besprechung des vorliegenden Symbolums nicht wissenschaftlich verfährt: er rät hin und her und zieht nicht die Kommentare der zuverlässigen Autoren heran.
850 deque ... conuolutis Cf. Adag. 2.xxii.
856-862 Quum ... ratio Zusatz F. Er. urteilt späterhin milder über Caelius Rhodiginus. Siehe Ep. 1576, d.d. 13. Mai 1525, ll. 56-57: "Et Rhodiginum amo, tametsi me locis aliquot taxarit in suis collectaneis" und Ep. 2446, d.d. 12. März 1531, ll. 141-143; "Ita celebris est Perottus, Rhodiginus, Calepinus" etc.
856 ex eruditorum literis Cf. Ep. 1587, d.d. 6. Juli 1525 von Caelius Calcagninus, der Er. benachrichtigte von dem Ende des Caelius Rhodiginus.
95858-859 virum ... Christianae Cf. Ep. 1587, l. 302: "Sane fuit vir ille bonus et vere Christianus."
859 nullo ... fatigabilem Cf. Ep. 1587, l. 306: "Caeterum in studia et lucubrationes ad poenitentiam vsque assiduus."
863 Ne ... inieceris Dieses Symbolum findet sich in den Collect. nicht.
864 Plut. Mor. 12 e.
864-865 hoc est ... admit tas Nach Plut. loc. cit.
865 sed deligas quem diligas Cf. Rhet. Her. IV, 29: "Deligere oportet quem velis diligere" (Beispiel einer Paronomasie). Derselbe Gedanke in Plut. Mor.482 b: Οὐ φιλοῦντα δεῖ κρίνειν, ἀλλὰ κρίναντα φιλεῖν. (Aussage Thphr. zugeschrieben: fr. 74 Wimmer). Siehe auch Sen. Epist. 3, 2. Cic. Lael. 85.
866 Plut. Mor. 96 a.
867 Diog. Laert. I, 60.
870 Arctum ... gestato Nicht erwähnt in den Collect.
871 Plut. Mor. 12 e.
871-872 hoc ... coniicias Wir konnten die betreffende Stelle bei Hier. nicht nachweisen. In seiner Behandlung einiger Symbola (Symbola Pythagorae moraliter explicata, cf. n.ll. 768-769) bespricht Beroaldus auch unser Symbolum: offenbar ist Plut. loc. cit. seine Quelle. Die von Er. angeblich aus Hieronymus gegebene Deutung findet sich bei Beroaldus nicht. Er. scheint ihn überhaupt nicht benützt zu haben, obwohl er die Adagia 1507-1508 in Bologna bearbeitete, wo Beroaldus bis zu seinem Tod (1505) gewirkt hatte. Allenfalls hat auf die Fortsetzung bei Er. (ne temet ... coniicias) Beroaldus' Erklärung eingewirkt: "Quod significat vitae libertatem colendam esse et nullo seruitutis vinculo alligandam" (diese Bemerkungen verdanke ich Prof. Heinimann). Man vergleiche auch Ioh. Bapt. Pius (Annotationes, cap. XXXVI, cf. n.ll. 768-769): "Angustum non gestabis annulum, quoniam ita vitam vt eam ne vinculo distringas exercere debebis." Wir haben die Edition der Annotationes aus dem Jahre 1505 (Bononia) herangezogen. N.B. Der Titel dieses Werkes lautet auf dem Titelblatt: Annotamenta, am Anfang des 1. Kap. steht jedoch: Annotationes linguae Latinae Graecaeque conditae per Ioannem Baptistam Pium Bononiensem. Gruter (Lampas I, p. 385) nennt das Werk Annotationes posteriores; wir behalten den Titel Annotationes bei. Zu Joh. Bapt. Pius: ASD II, 4, p. 217, n.ll. 23-33.
875 Collect. 100. Otto 845. Cf. Wesseling, p. 33; Delatte, p. 118, n. 7.
876 Plut. Mor.12 e (cf. Num. 14, 6).
876-878 hoc est ... placare Nach der genannten Stelle der Mor.
878 Hier. Adv. Ruf. III, 39 (Er.' Quelle für Collect. 100).
apud Athenaeum Athen. X, 452 d.
879 Diogenes Laertius Diog. Laert. VIII, 18. Man vergleiche die Übersetzung Traversaris (cf. Adag. 1, n.ll. 690-692): "Ignem gladio non fodiendum, potentium iram tumentemque indignationem non commouendam" (p. 283, Ed. Basil., 1524).
880-881 propterea quod ... inualescit Erläuterung des Er.
881-882 Plut. Mor. loc. cit.
882 Plat. Leg. VI, 780 c: Εἰς πῦρ ξαίνειν, cf. Adag. 355 (Ignem dissecare).
885 Basil. Ad adulesc. 9, 2.
885-886 vt ... aquam Er.' Wortwahl scheint nicht durch die Übersetzung des Leonardo Bruni (cf. Adag. 232, n.l. 977) beeinflusst zu sein. Man vergleiche: "Qui apud inferos poenas dant virga ignem diuidentes et cribro aquam ferentes."
886 ignem ... dissecare Adag. 355.
cribro ... aquam Adag, 360.
Lucianus Lucian. Ver. bist. II, 28 (889 μήτε πῦρ sic ed. pr. 1503).
893 Hor. Serm. II, 3, 275-276 (895-896 adde cruorem / stultitiae atque). 97
897 Collect. 102.
898 Plut. Mor. 12 e (898 Μὴ ἐσθίειν καρδίαν). Cf. Wesseling, p. 34; Delatte, p. 119, n. 3.
898-899 hoc est ... excrucies Nach Plut. Mor. loc. cit.
900 Athen. X, 452 d.
Aristoteles Aristot. Part. an. III, 666 a 7 sqq.
902 Aristoph. Nub. 1369. Den unvollständig zitierten jambischen Tetrameter von Aristoph. setzt Er. in einen unvollständigen lateinischen Vers um.
905 Thgn. 910.
908 Hom. Il. VI, 201-202.
913 Hom. Il. XXIV, 129. Nach Eust. Quelle für das vorliegende Symbolum, cf. Eust. p. 1342, 18-20 zu Il . XXIV, 129. Idem Hom. Od. IX, 74-75.
918 Idem Hom. Il. I, 243.
922 Plut. Mor. 12 f. Cf. Wesseling, pp. 36-37; Delatte, pp. 119, 123, 131.
923-926 Plutarchus ... ferebantur Nach Plut. loc. cit.
926 idem Plut. Mor. 286 d e.
Problematis Sc. Quaestiones Romanae ( = Αἴτια Ῥωμαϊκά.
928 Cic. Div. I, 62 bei Gell. IV, 11, 3 (932-933 magnam, tranquillitatem mentis quaerentibus contrariam Gronov. : magnam, is eibus tranquillitatem mentis quaerentibus constat esse contrariam codd.). Er. entnimmt die Cicero-Stelle aus Gell. loc. cit., wo der überlieferte Wortlaut wie bei Er. von dem der Cicero-Handschriften abweicht. Dazu: die Gelliuseditionen von P.K. Marshall, Oxford, 1968, pp. 177-178 und von M. Herz, Berlin, 1883, pp. 267-268.
933-946 Aristoxenus ... deducere Er. führt Gell. IV, 11, 4 und 9-10 an: es gibt viele Abweichungen von den modernen Ausgaben.
933 Aristoxenus Fr. 25 Wehrli II, bei Gell. IV, 11, 4 (934-935 nullo saepius legumento Pythagoram; 935 quoniam is cibus; subduceret sensim aluum).
936 Porro Gellius Gell. IV, 11, 9 (936 κυάμῳ: cyamo codd.; quia; Empedocli: Empedoclis edd. vett.; 937 disciplinas Pythagorae secutus: disciplinas Pythagoricas seetatus edd. vett.; 938 πάνδειλοι; ἔχεσθαι: ἑλέσθαι edd. vett.).
936-937 in Empedoclis carmine Cf. Diels 31 B fr. 141.
939 Ah ... dextras Diese Übersetzung ist einer der alten Gellius-Ausgaben entnommen. 99
940-946 Opinati ... deducere Gell. IV, 11, 10 (940 κυάμους legumentum dici, vt a vulgo dicitur: κύαμον legumentum vulgo dici edd. vett. ; 941 Empedocli: Empedoclis edd. vett. ; 943 quod sint αἴτιοι τοῦ κυεῖν: quia sint εἰς τὸ κύειν δεινοὶ καὶ αἴτιοι τοῦ κύειν edd. vett.; 945 Idcircoque Empedoclen; veneriae).
946 ex Aristotele Sc. fr. 195 Rose, bei Diog. Laert. VIII, 34 (947 δ᾽ Ἀριστοτέλης). Περὶ κυάμων als Titel eines Werkes des Aristot. ist eine Marginalglosse, die in den Text geraten ist. Der Titel des betreffenden Buches war vermutlich Περὶ τῶν Πυθαγορείων. Diels I, p. 463, n.l 10. Dazu: A. Delatte, p. 237, n. 1.
953-955 Cum ... republica Diese Interpretation aus Plut. Mor. 12 e hat Er. schon oben angeführt, cf. ll. 924-927.
956 is qui ... collegit Sc. Nonn. Exp. in Greg. Naz. 17, Migne PG 36, 994 c: Κυάμους μὴ ἐσθίειν· τουτέστι μὴ προδίδοντας τὸ δίκαιον δωροδοκεῖσθαι χρήμασιν κτλ.
957 Plutarchus Gell. IV, 11, 11-12. Gell. zitiert aus einem verlorengegangenen Werk über Homer von Plut. (Sandbach, Moralia XV, Cambridge, Mass., 1969, p. 238, fr. 122).
958 Aristotelem Sc. fr. 194 Rose (959 ἀκαλήφης: ἀκαλυφῆς edd. vett.).
959 ἀπήχετο Diese Verbform ist wohl eine von Er. falsch gebildete Imperfektform für ἀπέχεσθαι φησίν bei Gell.
960-961 Theon ... Plutarchum Plut. Mor. 729 a.
963 Herodoto teste Plut. loc. cit.: φησιν ὁ Ἡρόδοτος. Cf. Hdt. II, 37.
964-966 quippe ... Pompeius Fest. p. 87 M, Lindsay, p. 77 (964 licet; 964-965 quod ea putatur ad mortuos pertinere ; 965 Lemuralibus; iacitur; adhibetur; 966 eius luctus litterae). Der von Lindsay gegebene Text stimmt mit dem der Mailander Edition von 1500 überein. Die abweichenden Lesarten im Text des Er. sind teils dadurch entstanden, dass Er. die Passage organisch in seinen Text eingeschoben hat (z.B. liceret statt licet und Plural statt Singular).
967 Plin. Nat. XVIII, 118 (968 mortuorum animae).
969 Plut. Mor. 286 e.
970-971 Varro ... inueniuntur Plin. Nat. XVIII, 119 (mit leichten Änderungen). Nach dem Einschub F findet das Pliniuszitat seine Fortsetzung.
971 Plut. Mor. 286 d e.
971-983 Caeterum ... lapidem Für Zusatz F (ll. 971-973) benützte Er. vermutlich nur eine lateinische Übersetzung der genannten Plutarchstelle. Später (Zusatz G, ll. 974-983) zog er den griechischen Text heran. Die Richtigkeit des griechischen Textes bezweifelt er nicht, sondern er nimmt (mit Recht) Anstoss an der unverständlichen lateinischen Übersetzung der betreffenden Plutarchstelle (cf. 975 errorem; 982 Latini codicis mendum). Die lateinische Übersetzung, die Er. benutzte, war wahrscheinlich die 1477 gedruckte Problemata (= Quaestiones Romanae, cf. l. 926) von Ioannes Petrus Lucensis mit Korrekturen von Calphurnius. Wir haben die Aldina aus 1501, in der auch die Problemata Alexanders Aphrodisiensis (cf. Adag. 40, n.l. 225) und die Problemata von Aristoteles (cf. Adag. 462, n.ll. 453-456) abgedruckt sind, herangezogen, cf. fo. LXXVI verso: "An quemadmodum Pythahorici [sic] fabas ob eas quae vulgo dicuntur causas abominabantur quasi Lethes et Herebi cognomines."
983 ad ... lapidem Cf. Adag. 408 (Iterum eundem ad lapidem offendere).
101 2.IX
984 Cibum in matellam ne immittas Cf. Collect. 591. Otto 1849.
985 Plut. Mor. 12 f.
986-988 ne ... incident Genau nach Plut. loc. cit.
988 Gell. XVII, 19, 3. Es handelt sich um Epict. fr. X, Schenkl (p. 462 sq.) bei Gell. loc. cit.
991 Hor. Epist. I, 2, 54 (cf. Otto 1849 und Adag. 271).
993 Collect. 103: "Quum profectus fueris, ne redeas" = Hier. Adv. Ruf. III, 39.
994 Plut. Mor. 12 f. ἐλθόντας Sic Plut. loc. cit. Er. übersetzt singularisch (reflectas, perueneris). Seit Ausgabe C ist ἐλθόντας durch ἐλθόντα ersetzt: wir behalten die ursprüngliche Lesart bei.
995-996 hoc ... est exanimeris Nach der Interpretation des Plut. Mor. loc. cit.
997-998 In vita ... reuertantur Plut. Νum. 14, 6. Zusatz F, cf. Adag. 2.XI, n.l. 2.
998 Hier. Adv. Ruf. III, 39 (999 Post mortem vitam istam ne desideres). Man vergleiche Collect. loc. cit.: "Post mortem vitam hanc ne desyderes." Die Übereinstimmung mit Hier. loc. cit. ist in der Collect. grösser. Vielleicht zitiert Er. hier aus seinem Gedächtnis.
1000 Vergilianum illud Verg. Aen. VIII, 560.
2 Dieses Symbolum aus der Vita Numae wurde erst im Jahre 1526 hinzugesetzt (cf. n.l. 174). Die Erstausgabe der Plutarchviten erschien 1517 (bei Phil. Junta). Er. besass die Aldina von 1519 (Versandliste Nr. 267, Husner). Dazu: ASD II, 5, p. 91, n.l. 723.
3 Plut. Num. 14, 6.
4 refert Sc. Plutarch. Er führt das vorliegende Symbolum in einer Liste der Πυθαγορικοῖς ἐοικότα auf (Num. 14, 6).
5-12 Caeterum ... iudicabant Er. paraphrasiert Plut. Mor. 269 f-270 a. Vermutlich benützte Er. auch hier die n.ll. 971-983 genannte Übersetzung der Problemata Plutarchs.
12-13 Sic ... tribuebatur Cf. Plut. Mor. 270 a. Die Anmerkung aber über den tertius crater sospitari Ioui fehlt bei Plut. Zu dem dritten Krater für Iupiter Sospitator: Suid. τρίτου 1024. Plat Rep. IX, 583 b (siehe James Adam, The Republic of Plato, II, Cambridge, 1963, p. 348, n.l. 10); Phil. 66 d; Charm. 167 a. Die Scholien zu Charm. 167 a (Greene, p. 116) qualifizieren den Ausdruck τὸ τρίτον τῷ Σωτῆρι als eine παροιμία. Cf. Apost. 17, 28 (siehe den Kommentar ad loc.) und Apost. 10, 5 a (Walz, p. 322). Man vergleiche Adag. 1701 (Seruatori tertius), ASD II, 4, p. 151 sqq., bes. p. 15 2, ll. 33-3 5 : "Quo quidem loco Pindaricus interpres (sc. Schol. Pind. Isthm. 6, 10a) ostendit antiquitus fuisse morem, vt in conuiuiis primus calix misceretur Ioui Olympio, secundus heroibus, tertius Ioui seruatori."
13-15 Principium ... perfectus Cf. Plut. Mor. 270 a b. Plut. verwendet das Wort ἑνάς (cf. Plat. Phil. 15 a) nicht, sondern μονάς. Siehe auch Mor. 429 a b.
15 cum ... absolutus Cf. Schol. Charm. 167 a : Τέλειος γὰρ ὁ τρία ἀριθμός.
15-17 Ac ... theologos Er. deutet die Quellen in bezug auf die Zahlensymbolik nur in groben Umrissen an. Sowohl Pythagoras als die Pythagoreer und Plato beschäftigten sich damit. Namentlich Aristot. unterrichtet uns von deren Verwendung bei den genannten Philosophen (besonders in der Metaph.). Siehe Testimonia in C.J. de Vogel, Greek Philosophy I, Leiden, 1963, p. 15 sqq. (Pyth.) und p. 272 sqq. (Plat.). Er. kannte die Platonische und neupythagoreische Zahlensymbolik und Zahlenlehre auch aus Macr. Somn. I, 5, 17 sqq. ; II, 1 sq. (cf. ASD II, 4, p. 241, n.ll. 552-553). Die Mystik der Zahlen findet sich auch bei den Kirchenvätern: besonders Aug. vertierte sich darin (LThK X, 1965, coll. 1303-1305). N.B. Nach diesem Zusatz F (Superis impari numero etc.) ist nicht mehr Plut. die primäre Quelle, sondern Diog. Laert. VIII, 17 und 34. 103
22 Collect. 105. Die lateinische Fassung des vorliegenden Symbolums übernahm Er. aus Hier. Adv. Ruf. III, 39 (22 viam publicam). Cf. l. 48.
23 Diog. Laert. VIII, 17. Der überlieferte Text lautet: ἐκτὸς λεωφόρου (= Suid. Πυθαγόρας 3124). Cobet konjizierte: τὰς λεωφόρους, cf. Porph. Vit. Pyth. 42
(τάς τε λεωφόρους μὴ βαδίζειν) und Iambl. Protr. 21 (τὰς λεωφόρους ὁδοὺς ἐκκλίνων), Vit. Pyth. 83 (οὐ δεῖ τὰς λεωφόρους βαδίζειν ὁδούς). Er. gab die merkwürdige Form λεωφόρου μὴ βαδίζειν auch in Adag. 2427 (ASD II, 5, p. 311, l. 560), cf. n.l. 559 ad loc. Dazu:
Delatte, p. 118.
Hieronymus Hier. Adv. Ruf. III, 39. In Collect. loc. cit. führt Er. Hier. im vollen Wortlaut an: "Ne multorum sequaris errores." Vielleicht zitiert hier Er. aus dem Gedächtnis.
25 quidam Sc. Polizian in seiner Lamia. Er. kannte die Lamia Polizians aus den Opera omnia, die 1498 in Venedig erschienen waren. Er führt hier die lateinische Fassung unseres Symbolums aus der Lamia an (Wesseling, p. 4, l. 29).
27 Euangelica doctrina Mt. 7, 13-14.
30 Collect. 106.
31 Diog. Laert. VIII, 17 = Suid. Πυθαγόρας 3124. Zu den verschiedenen Lesarten und Konjekturen dieses Passus : Delatte, p. 117, n. 10 und p. 187. Er. entnahm sein Zitat entweder einer Handschrift des Diog. Laertius (die Erstausgabe des vollständigen Textes erschien erst 1533 bei Froben) oder dem Suidastext.
Hieronymus Hier. Adv. Ruf. III, 39 (32 communicandum : connitendum aus committendum Collect. 106?). Hier. übernahm dieses Symbolum aus Porph. Vit. Pyth. 42 und übersetzte die sich dort findende Fassung: Φορτίον δὲ συνανατιθέναι
(= "help in putting on" Liddell-Scott s.v.) μὲν τοῖς βαστάζουσιν, συγκαθαιρεῖν (= "help to take it off" Liddell-Scott s.v.) δὲ μή. Seine Interpretation weicht nicht von der des Porph. ab.
33 Ad ... relinquendos Hier. loc. cit.
34-35 Vnde ... deponat Er. deutet συγκαθαιρεῖν aufgrund der Lesart seines Exemplars des Diog. Laert. = Suid., cf. n.l. 31 (dazu: Delatte, p. 187) gegensätzlich näml. : "help in putting on" anstatt "help to take off". Also will er συνεπιτιθέναι (= "help in putting on" Liddell-Scott s.v.) konjizieren: συναποτιθέναι = "put off at the same time" (nach Liddell-Scott nur med.). Auf diese Weise kann er die von Hier. gebotene Interpretation aufrechterhalten. Stephanus (ad loc.) konjiziert aufgrund der Plutarch-stelle Mor. 728 c: μὴ συγκαθαιρεῖν.
36 impressis codicibus Dieser Hinweis kann sich nicht auf Diog. Laert. beziehen, denn die ed. princ. war 1508 noch nicht erschienen (cf. n.l. 31). Diese Bemerkung mag Suidas loc. cit. gelten.
37 Ollae ... turbato Cf. Politian. Lamia (Wesseling, p. 4, l. 31): "Ollae quoque vestigium turbato in cinere." Dazu: Wesseling, P. 35.
38 Diog. Laert. VIII, 17 = Suid. Πυθαγόρας 3124. Dazu: Delatte, p. 117, n. 11.
39 Plut. Mor. 728 b.
39-41 nullum ... esse Paraphrase der genannten Plutarchstelle.
42 Vnguium ... commingito Cf. Politian. Lamia (Wesseling, p. 4, ll. 34-35): "Vnguium criniumque tuorum praesegmina ne commingito, sed in ea despuito." Dazu: Wesseling, p. 36.
43 Diog. Laert. VIII, 17 = Suid. Πυθαγόρας 3124.
44-45 Huius ... reperi Weder Diog. Laert., noch Suid., noch Politian. locc. citt. erklären dieses Symbolum.
48 Cf. l. 22.
49-50 Ἐκτὸς ... a Diogene Laertio Diog. Laert. VIII, 17. Zu der Lesart dieses Symbolums: n.l. 23.
50-51 superiori diuersum Es gibt ein Miss Verständnis bezüglich des Symbolums (ἐκτὸς) λεωφόρου μὴ βαδίζειν. Zu Unrecht meint Er., es handle sich um zwei Symbola mit unterschiedlichen Interpretationen (anstatt um zwei Fassungen desselben Symbolums). Man vergleiche Adag. 2427 (Nemo quenquam ire prohibet publica via), ASD II, 5, p. 311, ll. 558-560: "Videtur (adagium) autem effictum ad imitationem Pythagorici symboli iubentis τὴς λεωφόρου βαδίζειν, id est publicam ingredi viam, aut contra, τῆς λεωφόρου μὴ βαδίζειν." Diog. Laert. erklärt dieses Symbolum nicht, sondern die übrigen Quellen (Athen. X, 452 e; Porph. Vit. Pyth. 42; Iambl. Protr. 21; Clemens Alexandrinus Strom. V, V, 31) explizieren alle diese Aussage ähnlich wie Er. in dem Symbolum: "Per publicam viam ne ambules."
51 pugnantiam Man vergleiche den n.ll. 50-51 angeführten Passus aus Adag. 2427. 105
55 Flaccus Hor. Epist. II, 1, 63 (56 peccat).
58 Diog. Laert. VIII, 17 = Suid. Πυθαγόρας 3124. Dazu: Delatte, p. 118, n. 3.
59 Tryph. Περὶ τρόπων 4 (cf. Adag. 2.1, n.l. 781): Ἀντὶ τοῦ ἅρπαγας φεύγει.
59-60 Aeschyli dicto Cf. Aeschylus in Aristoph. Ran. 1431: Οὐ χρὴ λέοντος σκύμνον ἐν πόλει τρέφειν. Dazu: P. Groeneboom, Aeschylus' Agamemnon met inleiding, critische noten en commentaar, Groningen, 1944, p. 237 sq. ad l. 717.
60 quod ... republica Adag. 1277 (Leonis catulum ne alas), LB II, 514 E.
61 Hom. Il. I, 231 (δημοβόρος βασιλεύς). Cf. Eust. p. 91. 4-18 zu Hom. loc. cit.
62-63 aut ... est Zusatz C enthält eine zeitkritische Anmerkung. Man vergleiche die scharfe Kritik, die Er. an Königstum und Fürstenmacht übt in Adag. 201 (Aut regem aut fatuum nasci oportere), ll. 38-40 (und passim) und Adag. 2601 (Scarabeus aquilam quaerit), ASD II, 6, p. 395 sqq. Siehe die einleitenden Bemerkungen zu diesem Adagium.
64 Aduersus ... loquitor Cf. Politian. Lamia (Wesseling, p. 4, ll. 28-29). wie Er. (cf. Adag. 2.XX), erwähnt auch Polizian die Variante dieses Symbolums (Wesseling, p. 4, l. 32): "Contra solem ne meito." Auch in Ficinus' Übersetzung der Symbola aus Iamblichus (in De mysteriis Aegyptiorum Cbaldaeorum etc., cf. Adag. 2. n.ll. 768-679) finden sich die beiden Fassungen (obwohl Iamblichus nur Πρὸς ἥλιον τετραμμένος μὴ οὔρει erwähnt): "Ad solem versus ne mingas" und "Ad solem versus ne loquaris" (wir haben die Edition aus dem Jahre 1497 herangezogen). Siehe auch Joh. Baptista Pius: "Ad solem versus ne meies" und "Ad solem versus non loquaris" (nach der Edition Bononiae, 1505).
65 Diog. Laert. VIII, 17 = Suid. Πυθαγόρας 3124 (65 πρὸς ἥλιον; ὀμιχεῖν). Es handelt sich Hier. wie gesagt (cf. n.l. 64), um eine Variante des l. 73 (Adag. 2.XX) erwähnten Symbolums: λαλεῖν ὁμιλεῖν) statt ὀμιχεῖν. Nach Delatte (p. 118, n. 1 und p. 187) findet sich die Lesart λαλεῖ(ν) in der Schrift Olympiodors, "In Phaed. p. 25." In den heutigen Editionen wird λαλεῖν jedoch seit Mullach gestrichen, cf. L.G. Westerink, The Greek Commentaries on Plato's Phaedo, vol. I, Olympiodorus, Amsterdam, 1976; W. Norvin, Olympiodorus in Plat. Phaed. Comm. Leipzig, 1913. Dazu: Wesseling, pp. 34-35.
67 sole clarius Cf. Proleg. l. 611.
68 Hor. Epist. II, 1, 31. Adag. 873 (Nil intra est oleam, nil extra est in nuce duri), LB II, 359 E.
70 Diog. Laert. VIII, 17 = Suid. Πυθαγόρας 3124.
71 aliud prouerbium Diogen. 6, 46. Apost. 11, 51. Adag. 1418 (Ne puero gladium), LB II, 559 B. Cf. Proleg. ll. 140-141.
73 Aduersus ... meiito Cf. Adag. 2.xviii und n.l. 64.
74 Diog. Laert. VIII, 17 = Suid. Πυθαγόρας 3124 (74 πρὸς ἥλιον). Cf. n.l. 65.
75 Plin. Nat. XXVIII, 68-69. Wir haben die Pliniusausgabe, die von Phil. Beroaldus besorgt worden war und 1483 in Venedig erschien und die Ausgabe, die 1496 in Venedig herausgegeben wurde (Er. schenkte seinem Patenkind, Erasmius Froben, sein Exemplar dieses Drucks), zum Vergleich herangezogen (76 augurium: auguria edd. vett.; ex ea; 77 traditur: traduntur edd. vett.; 78 crassae: et crassae edd. vett.; 82 rei om.; 83 ab ipso respergi: ab ipsa aspergi ed. 1483; 84 deum aliquem nudatio).
85 opere Hes. Erg. 727-732 (87 ἀντ᾽ ἠελίου: ἀντ᾽ ἠελίοιο ed. Ven. 1495 nach codd.; ὀμείχειν Wackernagel: ὀμιχεῖν codd., ed. Ven.; 89 οὐρήσεις: οὐρήσῃς ed. Ven.; 90 ἔασιν: ἔασσιν ed. Ven.). Cf. M.L. West, Hesiod. Works and Days, p. 130, app. crit. 107
100 Collect. 104.
101 Diog. Laert. VIII, 17 = Suid. Πυθαγόρας 3124. Dazu: Delatte, p. 118, n. 3. Wesseling, pp. 35-36. Weder Diog. noch Suid. deuten dieses Symbolum. Hier. (cf. n.ll. 102-103), Porph. (Vit. Pyth. 42), Iambl. (Protr. 21) und Clemens Alex. (Strom. V, V, 27) erklären es wohl.
102 Hier. Adv. Ruf. III, 39.
Aristotelis autoritatem Hier. entnimmt die Symbola des Pyth. aus Porph. Vit. Pyth. 41-42. Porph. seinerseits erklärt sich auf Aristot. zu beziehen (41): Ἔλεγε δέ τίνα καὶ μυστικῷ τρόπῳ συμβολικῶς, ἃ δὴ ἐπὶ πλέον Ἀριστοτέλης ἀνέγραψεν. Cf. Aristot. fr. 196 und 197 Rose.
102-103 abstinendum ... susurronum Hier. loc. cit.: "Garrulos et verbosos homines sub eodem tecto non habendos." Cf. Collect. 104.
104 Plut. bringt in seinen Symposiaca, Problema 7 (727 a) folgendes zur Sprache: Περὶ συμβόλων Πυθαγορικῶν, ἐν οἷς παρεκελεύοντο χελιδόνα οἰκίᾳ μὴ δέχεσθαι κτλ.
104-128 Nam haud ... ablegandum Paraphrase der Mor. 727 c-728 b.
107 graculos Plutarch erwähnt die Krähe nicht. Für Er. ist die Krähe ein geräuschvoller Vogel wie kein anderer (cf. Proleg. l. 620).
110-113 ad tragoediam ... tragoediam Cf. Adag. 2588 (Daulia cornix), ASD II, 6, p. 385.
114-115 aduncis vnguibus Cf. Adag. 2601 (Scarabeus aquilam quaerit), ASD II, 6, p. 404, l. 221.
126 cicuratur Dieses seltene altlateinische verbum bei Varro Ling. lat. VII, 91. Siehe auch ASD II, 6, p. 400, l. 74.
130 Ciceronem ... fuit Schon Lorenzo Valla zweifelte an der Autorschaft Ciceros der Rhetorica ad Herennium. Im Jahre 1491 hat Rafaël Regius den Namen Cicero definitiv von dieser rhetorischen Schrift getrennt. in Rhetoricis ad Herennium Rhet. Her. IV, 61.
133 Stragula ... habeto Cf. Adag. 2.XXXV, l. 214.
134 Diog. Laert. VIII, 17 = Suid. Πυθαγόρας 3124. Dazu: Delatte, p. 117, n. 10.
136 aliis ... relinquo Weder Diog. Laert. noch Suid. erklären dieses Symbolum.
140 Diog. Laert. VIII, 17 = Suid. Πυθαγόρας 3124. Dazu : Delatte, p. 117, n. 11.
141 Fortassis ... mentionem Eine Erklärung dieses Symbolums findet sich in dem Leben des Pyth. von Iamblichus (cap. 84): Ἐν δακτυλίῳ μὴ φέρειν σημεῖον θεοῦ εἰκόνα, ὅπως μὴ μιαίνηται· ἄγαλμα γάρ, ὅπερ δεῖ φυτεῦσαι ἐν τῷ οἴκῳ und Porph. Vit. Pyth. 42: Τοῦτ᾽ ἔστι τὴν περὶ θεῶν δόξαν καὶ λόγον μὴ πρόχειρον μηδὲ φανερὸν ἔχειν μηδὲ εἰς πολλοὺς προφέρειν. Clemens Alexandrinus, der dieses Symbolum auch anführt (Strom. V, V, 28, 4), spielt auf Ex. 20, 4, Lv. 26, 1 und Dt. 4, 15-17 an. Er. hat offenbar keinen der genannten Schriftsteller herangezogen. 109
143 Diog. Laert. VIII, 17 (145 δᾳδίῳ Cobet nach Iambl. Protr. 21 : λαδίῳ cf. Delatte, p. 118, app. crit. n.l. 1) = Suid. Πυθαγόρας 3124 (λαδίῳ Adler). Die Verwechslung δᾳδίῳ-λαδίῳ (Δ-Λ) ist handschriftlich einleuchtend. Δᾳδίον ist eine kleine Fackel; wird mit λαδίον (= ληδίον) das orientalische Baumharz von dem λῆδον gemeint?
Ne ... oleo Ficinus übersetzt dieses Symbolum (aus Iamblichus) folgendermassen: "Oleo ne abstergas." (Was hat er in seiner griechischen Vorlage gelesen?) Bei Joh. Bapt. Pius: "Oleo sedem ne abstergito." Hat Er. eine dieser Übersetzungen benützt? Dieses ist das letzte der Symbola, die Er. Diog. Laert. VIII, 17 entnahm. Er. hat bis jetzt 10 Symbola Plut. Mor. 12 e f, 1 Symbolum Plut. Num. und 13 (11) Symbola Diog. Laert. VIII, 17 (Suid.) entnommen.
146 Collect. 101.
147 Στέφανον μὴ δρέπεσθαι Er. entnahm dieses Symbolum aus Hier. Adv. Ruf. (vide infra) und Hier. schöpft aus Porph. Vit. Pyth. 42 (στέφανον μὴ τίλλειν. Die lateinische Fassung des Symbolums bei Hier. (coronam minime carpendam) übersetzt Er. (vielleicht nach Theocr. 18, 40: στεφάνως δρεψεύμεναι) ins Griechische. Hieronymus Hier. Adv. Ruf. III, 39.
152 Diog. Laert. VIII, 34 (152 τὰ δὲ).
152-155 Admonet ... gustare Nach Diog. Laert. loc. cit.
153 Aristoph. fr. 320 PCG = fr. 305 Kock bei Diog. Laert. loc. cit.
155 Alii sic efferunt Zusatz C. Er. meint vermutlich Athen. X, 427 e: Τοῖς δὲ τετελευτηκόσι τῶν φίλων ἀπένεμον τὰ πίπτοντα τῆς τροφῆς ἀπὸ τῶν τραπεζῶν. Diesem Einschub folgt das Aristophaneszitat aus Diog. Laert. (cf. n.l. 153).
159 Diog. Laert. VIII, 34. Dazu: Delatte, p. 132, n. 2.
159-160 quod ... nuncius Genau nach Diog. Laert. loc. cit.
162 Diog. Laert. VIII, 35. Dazu: Delatte, p. 132, n. 7.
162-163 Admonet ... conciliabatur Nach Diog. Laert. loc. cit.
163-165 Vnde ... consecrabat Zusatz C. Cf. Mt. 26, 26. Mc. 14, 22. Lc. 22, 19.
165-166 proinde ... conglutinarentur Diog. Laert. VIII, 35 : Μὴ δεῖ (oder δὴ, cf. app. crit. ad loc.) διαιρεῖν ὃς συνάγει αὐτούς. Cf. Adag. 510 (Salem et mensam ne praetereas), LB II, 225 C: "Pythagoras vetabat frangi panem, videlicet ne dissecaretur quod amicos copularet." In diesem Adagium erwähnt Er. Diog. Laert. ausdrücklich als seine Quelle.
168 Nach Diog. Laert. VIII, 35: Περὶ τῶν ὁλῶν ὅτι δεῖ παρατίθεσθαι oder Suid. Πυθαγόρας 3124: Καὶ τοὺς ἅλας παρατίθεσθαι.
168-170 Admonet ... mari Diog. Laert. VIII, 35. Siehe Adag. 510 (cf. Adag. 2.XXVIII, n.ll. 165-166): "Idem censuit salem potissimum in mensa apponendum, quod aequitatis ac iustitiae nos admoneat, vt quod et seruet tueaturque quicquid occupant et ex liquidissimis rebus, aqua manque, fiat."
172 Es gibt drei Testimonia: Apost 7, 24 a (Walz, p. 230): Ἐν ὁδῷ μὴ σχίζε ξύλα. Iambl. Protr. 21: Ἐν ὁδῷ μὴ σχίζε, von Ficinus (cf. Adag. 2.xxiv, n.l. 143) übersetzt: "In via ne scindas" (sic Joh. Bapt. Pius). Olympiodorus In Phaed. I, 13 (Westerink, p. 55): Ἐν ὁδῷ μὴ σχίζειν ξύλα.
172-173 Quidam ... cogitationibus Vielleicht nach Apost. 7, 24 a : Ἀντὶ τοῦ, προχωρεί καὶ μὴ αἰτίαν δὸς πρὸ καιροῦ τελευτῆσαι. Cf. Olympiodorus loc. cit.: Ἐδήλου δὲ τοῦτο, τουτέστι 'μὴ σχίζε καὶ τέμνε τον βίον', ὁδὸς γὰρ ὁ βίος. Siehe Westerink, p. 55, n. Möglicherweise hat Er. noch eine andere Quelle herangezogen: siehe auch Adag. 2.1, n.ll. 784-785, Adag. 2.III, n.l. 797, Adag. 2.XXXV, n.l. 213.
174 Die nächsten vier Symbola entstammen dem Leben Numas von Plutarch. Man kann sich des Eindrucks nicht erwehren, dass Er. 1508 die vier Symbola ohne Kontext und anonym sah (von einem seiner Freunde in Venedig gesammelt?) und erst später Plutarchs Vita Numae las.
175 Plut. Num. 14, 7. Es gibt keine Quellenangabe, cf. n.l. 174. 111
176 Nihil ... sit Diese Erklärung findet sich nicht bei Plutarch loc. cit.
177 Plutarchus Erst in π und F (1526) erwähnt Er. den Namen Plutarch. Cf. n.l. 174.
177-178 diuinans ... pietatis Nach Plut. Num. 14, 8: Τὴν γῆς ἐξημέρωσιν ἔοικε διδάσκειν, ὡς μόριον εὐσέβειας οὖσαν. Hat Er. Plut. missverstanden? Plut. meint den Ackerbau, Er. aber die Sanftmut, cf. den Hinweis auf Mt., n.ll. 178-179 und l. 184 morum mansuetudinem.
178-179 quemadmodum ... reconciliari Cf. Mt. 5. 23-24.
180 farina Cf. l. 182.
183 Plut. Num. 14, 7 (183 μηδὲ).
184 vt... est Cf. n.ll. 177-178.
186 Plut. Num. 14, 7 (186 περιστρεφόμενους). Er. erwähnt Plut. nicht, cf. n.l. 174.
186-187 Nimirum ... circumacti Die hier gegebene Erklärung stimmt mit der des Plutarchs überein (Num. 14, 8), sie ist aber nicht notwendigerweise unmittelbar aus Plut. entnommen worden, cf. n.l. 174.
188-196 Plutarchus ... consulamus Er. nennt in Zusatz F seine Quelle und folgt genau den drei Erklärungen Plutarchs (Num. 14, 8-9).
189 de coeli circumactu Cf. n.ll. 186-187.
193 rotas Aegyptias Auch Clemens Alexandrinus (Strom. V, VIII, 45, 4) erwähnt ein Rad in den Tempeln ( ὅ τε τροχὸς ὁ στρεφόμενος ἐν τοῖς τῶν θεῶν τεμένεσιν), dessen Verwendung, wie er behauptet, von den Ägyptern übernommen worden war (εἱλκυσμένος παρὰ Αἰγυπτίων). Dazu: Alain le Boulluec, Clément d' Alexandrie. Les Stromates. Stromate V, tome II, SC 279, Paris, 1981, p. 179.
193-194 opinor de hieroglyphicis Man bekommt den Eindruck, dass Er. nicht recht weiss, was die Deutung der 'ägyptischen Räder' ist.
198 Plut. Num. 14, 7 (198 προσκυνήσαντας, cf. ll. 200-201).
198-199 significat ... perseuerare Diese Erklärung findet sich nicht bei Plut.
200 in aedito ... volumine Wahrscheinlich meint Er. die Aldina der Vitae aus dem Jahre 1519 (Die Erstausgabe erschien 1517, cf. Adag. 2.XI, n.l. 2). Diese Ausgabe mag Er. für seine Zusätze F (Adag 2.XXXI, l. 176 sqq.; Adag. 2.XXXIII, l. 188 sqq.; l. 199 sqq.) benützt haben.
προσκυνήσαντας Die Lesart der Aldina stimmt mit der der modernen Ausgaben überein.
201-206 addens ... intentes Er. gibt die drei Erklärungen, die er bei Plut. (Num. 14, 10-11) las.
206-209 Vnde ... facerent Plut. Num. 14, 5.
209 Idem Plut. Mor. 270 d.
Problematibus rerum priscarum = Quaestiones Romanae (Αἴτια Ῥωμαϊκά).
212 Surgens ... confundito Cf. Politian. Lamia (Wesseling, p. 4, ll. 29-30): "Cum lecto surges, stragula complicato vestigiumque corporis confundito."
213 Ἀναστὰς ... στρώματα Dieses Symbolum haben wir nicht im vollen Wortlaut belegen können (cf. Adag. 2.III, n.l. 797). Man vergleiche jedoch Plut. Mor. 727 c: Οἷόν ἐστι καὶ τὸ συνταράττειν ἀναστάντας ἐξ εὐνῆς τὰ στρώματα. Siehe auch Iambl. Protr. 21 : Στρωμάτων ἐξαναστὰς συνέλισσε αὐτὰ καὶ τὸν τύπον συνστόρνυε, in der Übersetzung von Ficinus: "Stramentis [Joh. Bapt. Pius: Stratis] surgens collige ipsa figuramque confunde" und Clemens, Strom. V, V, 27, 7: Ταράττειν ἀναστάντας ἐξ εὐνῆς τὰ στρώματα.
214 cum ... complicandis Cf. Adag. 2.XXII. Nach Gewährsleuten bei Plut. (Mor. 728 b) hat dieses Symbolum keine hintergründige Bedeutung: Ἀλλ᾽ (ἐδόκει) αὐτόθεν φαίνεσθαι τὸ μὴ πρέπον, ἀνδρὶ συγκεκοιμένης γαμέτῆς| 113 χώραν ὁρᾶσθαι καὶ τύπον ὥσπερ ἐκμαγεῖον ἀπολειπόμενον. Man vergleiche Er.' Erklärung, Adag. 2.XXII, ll. 137-138.
216 Pythagoras' Verbot Fisch zu essen, ist in mehreren Texten belegt: Diog. Laert. VIII, 34: Τῶν ἰχθύων μὴ ἅπτεσθαι. Dazu Delatte: p. 132, n. 4. Porph. Vit. Pyth. 45: Ἀπέχεσθαι ... καὶ τῶν ἄλλων θαλασσίων ξυμπάντων. Plut. Mor. 728 e: Ἰχθύος δὲ μὴ γεύσασθαι. Athen. VII, 308 c: Ἰχθύων μόνων οὐ γεύονται τὸ παράπαν, aber der Wortlaut der betreffenden Stellen weicht von dem des Er. ab. Cf. Adag. 2.XXXV, n.l. 213.
216-220 Quamobrem ... expedire Die 'trigla piscis' (τρίγλη) war Hecate geweiht, cf. Athen. VII, 325 a: Τῇ δὲ Ἑκάτῃ ἀποδίδοται ἡ τρίγλη διὰ τὴν τῆς ὀνομασίας κοινότητα und Adag. 1839 (Qui apud inferos sunt terniones), ASD II, 4, p. 240, l. 553 sq.: "Aiunt terniones apud inferos honoratos esse vt Hecatae sacros, cui quidem ob id ipsum trigla piscis sacrificatur." Er. erachtet (wie Athen.) in Adagium 1839 die 'trigla piscis' (= Seebarbe) als Hecate geweiht und nicht, wie an unserer Stelle, die vrtica marina (= Seeanemone, Seenessel). Er. hat die beiden möglicherweise verwechselt, da sie mitunter in einem Atem genannt werden. Cf. n.ll. 216-217.
216-217 Pythagoras ... abstinere Cf. Plut. Mor. 670 d: Μάλιστα τρίγλης καὶ ἀκαλήφης ἀπέχεσθαι. Porph. Vit. Pyth. 45 : Ἀπέχεσθαι δὲ καὶ ἄλλων παρῄνει, οἷον μήτρας τε καὶ τριγλίδος καὶ ἀκαλήφης. Gell. IV, 11, 12, cf. Adag. 2.VIII, l. 957 sqq.
220 Plut. Mor. 728 e.
220-221 quispiam Sc. Τυνδάρης ὁ Λακεδαιμόνιος, einer der Gesprächsteilnehmer im achten Buch der Symposiaca. Er war ein Zeitgenosse Plutarchs und Platoniker.
222 propter ἐχεμυθίαν Athen. (VII, 308 c) führt dieselbe Begründung an. Cf. Adag. 429, ll. 696-699.
223 prouerbium Adag. 429. Ἀφωνότερος ἰχθύος Cf. Adag. 429, l. 665 sq.: "Ἀφωνότερος τῶν ἰχθύων, id est Magis mutus ipsis piscibus." Cf. Poll. VI, 145 : Ἰχθύων ἀφωνότερος.
223-239 Theon ... sacrificium Plut. Mor. 729 a-c.
233 inquit Sc. Theon grammaticus, cf. l. 223.
240-246 Plutarchus ... precio Plut. Mor. 729 d-e.
242 Cyclopicum esse Cf. Adag. 305 (Cyclopis donum).
246 reddit Sc. Plut.
duplicem causam Er. kürzt den Text Plutarchs, der die zwei Begründungen nicht hintereinander nennt, sondern nach der ersten Erläuterungen hinzufügt.
247-249 partim ... possit Plut. Mor. 729 e.
249-258 deinde ... depellendam Plut. Mor. 730 b-d.
254 Nam ... luxum Zusatz C. Er. unterbricht die Paraphrase um dies mitzuteilen. Wen Er. meint, ist uns nicht bekannt, aber nach Mynors (CWE 31, p. 50, n.l. 530) mag Er. die Mähler in England (luxum) und das ungebührliche Betragen (immanitatem) des Zollbeamten, der sein ganzes Geld konfiszierte, meinen.
258-259 Commemorantur ... sunt Cf. n.l. 246.
260 Plut. Mor. 602 c (261 ἡ συνήθεια). Dieselbe Aussage in Plut. Mor. 123 c (De tuenda sanitate praecepta), von Er. in den Opuscula (dazu: Koster, ASD IV, 2, p. 106 sq.) folgenderweise übersetzt: "Optimam vitae rationem delige. Eam tibi iueundam reddet consuetudo" (ASD IV, 2, p. 191, ll. 68-69).
262 Hier. Adv. Ruf. III, 39. 114
264-267 Δεῖ ... ἀκρατές Hier. entnimmt diesen Passus aus Porph. Vit. Pyth. 22, aber| 115 in den Recentiores und Inkunabeln des Hier. Adv. Ruf. fehlt dieses Zitat. Ausserdem ist die Übersetzung dieser Passage ins Lateinische lückenhaft überliefert: in den Manuskripten fehlen die Worte: "Igni ac ferro totoque artificio separanda" (Adv. Ruf. III, 39). Er. versuchte die Lücke zu füllen und übersetzte den gekürzten lateinischen Text ins Griechische. Dazu: P. Lardet, Opera polemica contra Rufinum, CCSL 79, Turnholti, 1982, p. 233 sq. und Mynors CWE 31, p. 50, n.l. 540. Diese Übersetzung findet sich in Er.' Edition des betreffenden Werks, d.h. in den Opera omnia, die 1516 bei Froben erschienen, aber sie weicht von der an unserer Stelle gegebenen ab. Der von Er. hier angeführte griechische Text Δεῖ ... ἀκρατές findet sich in Arsenius' Apophthegmata (unter den apophthegmata des Pythagoras) von Walz p. 420 angeführt (266 τῆς γαστρός). Zu Arsenius' Apophthegmata: Adag. 422, n.l. 481 und n.l. 484. Man vergleiche die nachstehenden Fassungen: Hier. Adv. Ruf. III, 39: Φυγαδευτέον πάσῃ μηχανῇ καὶ περικοπτέον πυρὶ καὶ σιδήρῳ καὶ μηχαναῖς παντοίαις ἀπὸ μὲν σώματος νόσον, ἀπὸ δὲ ψυχῆς ἀμαθίαν, κοιλίας δὲ πολυτέλειαν, πόλεως δὲ στάσιν, οἴκου δὲ διχοφροσύνην, ὁμοῦ δὲ πάντων άμετρίαν (= Porph. Vit. Pyth. 22). Er. (in den Opera omnia): Φευκτέον παντάπασι καὶ ἐκκοπτέον ἀσθενείαν μὲν τοῦ σώματος, ἀπαιδευσίαν δὲ τῆς ψυχῆς, ἀκολασίαν δὲ τῆς γαστρός, στάσιν δὲ τῆς πόλεως, τὴν δὲ διαφωνίαν ἀπὸ τῆς οἰκίας καὶ κοινῇ ἀπὸ πάντων τὸ ἀκρατές. Ficinus setzte am Ende seiner Übersetzung der Symbola des Iamblichus diesen Passus (= Joh. Bapt. Pius Annotationes XXXVI) hinzu: "Fugare decet [Pius: docet] omni studio vniuersisque machinamentis ferroque ac igne abscidere a corpore morbum, a victu luxum, ab animo ignorantiam, domo discordiam, ciuitate seditionem, ab omnibus denique intemperantiam" (nach der Edition von 1497). Man beachte die Wendung: "ferroque ac igne abscidere"; vide supra. Er. hat diese Übersetzung offenbar nicht benutzt.
3 Otto 1514. Strömberg, Eine neue Sammlung, p. 36.
271 Cf. n.ll. 273-274.
272 hodieque Cf. Suringar 145, p. 262 sqq.: "Geen goed heer, of hij was te voren knecht" und "Eerst knecht, daarna meester" und "Die niet gediend heeft, kan niet gebieden" (aus Harrebomée bzw. I, p. 294, p. 419 und III, p. 16).
273-274 Aristoteles Aristot. Pol. III, 1277 b 11-13 (274 ἄρξαι).
276 Rursum ... libro Er. meint 'eodem opere' näml. Aristot. Pol. VII, 1333 a 2-3 (277 καλῶς ἄρχειν).
279 Plat. Leg. VI, 762 e.
282 Plut. Mor. 780 b (283-284 κοσμεῖν ἀκοσμοῦντος).
284-286 Neque ... passus Man vergleiche die Übersetzung in den Opuscula aus dem Jahre 1514 (dazu: Koster, ASD IV, 2, p. 106 sq.): "Nec enim cadentis est alium erigere nec ignorantis docere nec incompositi componere nec ordinare inordinati nec imperare eius, qui non pareat imperio" (ASD IV, 2, p. 218, ll. 34-36).
286 Idem Plut. Agesil. 1, 4.
288 Sen. Ira II, 15, 4 (289 Nemo autem).
290 Diog. Laert. I, 60. Dieser Aussage Solons geht die in Adag. 2.IV, l. 868 angeführte voraus.
4 Otto p. XLII (Nachträge und Berichtigungen). Collect. 700. Siehe auch F. Heinimann, Vergessene Fragmente des Attizisten Pausanias?, in: Museum Helveticum 49 (1992), pp. 74-87 (bes. p. 81 sq.).
297 Suid. Ἀδώνιδος 517. Diogen. 1, 14. Apost. 1, 34. Auch in der Moria erwähnt Er. die 'hortuli Adonidis' (ASD IV, 3, p. 78, l. 119). Clarence Miller erläutert ad loc.: "short-lived, potted plants, used to honor Venus' lover, became proverbial for ephemeral beauty and superficial pleasure" (p. 79, n.ll. 118-119).
298 Pausanias Pausanias, ein griechischer Grammatiker unbekannter Herkunft, lebte zur Zeit Hadrians und war der Verfasser eines attizistischen Lexikons. Dieses Lexikon blieb bis ins 12. Jahrhundert erhalten. Eustathius verwendete das Material; auch Suidas, Photius und das Etymologicum genuinum schöpften aus dem Werk. Dazu: Carl Wendel, RE XVIII, 2 (1949), coll. 2406-2416; H. Erbse, Untersuchungen zu den attizistischen Lexika, Abhandlungen der Deutschen Akademie der Wissenschaften zu Berlin, Phil.-hist. Klasse, 1949, Nr. 2, Berlin, 1950. Bühler I, pp. 291-293, 301. Prof. Heinimann begründet in seiner schon erwähnten Abhandlung plausibel, dass auch nach dem 12. Jahrhundert im Westen Pausanias-Exzerpte vorhanden waren und dass Pausanias in irgendeiner sehr gekürzten Fassung ("Excerptum excerptorum") Hermolaus zur Verfügung stand (p. 84).
298-302 Pausanias ... natos Cf. Collect. 700: | 117 "Pausanias grammaticus Adonidis ait hortos lactucis et feniculis frequentes ac Veneri dicatos fuisse, in quibus semina deponi haud aliter quam in testis solerent eoque rem in prouerbium abiisse contra rutiles ac leuiculos" (aus Hermolaus Barbarus' Annotamenta, Pozzi, p. 1480. Es handelt sich um einen Nachtrag zu Plin. Nat. XXI, 60, Pozzi, p. 1272 sq.). Collect. 700 gehört zu den griechischen Sprichwörtern, die Er. aus Hermolaus Barbarus entnahm (cf. Zu den Anfängen, p. 161, n. 16 und Heinimann, Vergessene Fragmente etc. p. 81, n. 27). Er. hat diesen Bericht ohne weiteres aus den Collect. übernommen (cf. Adag. 454, n.ll. 236-242). Zu der betreffenden Pausaniasstelle: Paus. Atticista fr. α 27 Erbse.
305 Plat. Phaedr. 276 b.
309-312 Num agricola ... fecerit? Er. folgt der Plato-Übersetzung von Ficino nicht. Man vergleiche: "Mentis compos agricola nunquid charissima sibi semina quorum fructus expectat estate in adonis [sic] hortis summo studio et diligentia sparget vt octo diebus speciosos inde flores aspiciat? An potius siquando id egerit, festi cuiusdam diei ludique gratia faciet?" (fo. 166 recto der Adag. 68, n.ll. 775-777 genannten Ausgabe).
312 Plut. Mor. 560 b c (314 μικρὸς οὕτω καὶ; 320 εὐθὺς: ἀεὶ v.l.).
326-327 animas ... interituras Die Übersetzung dieses Ausschnitts Plutarchs bereitete Er. Schwierigkeiten, da die syntaktische Konstruktion einigermassen undurchschaubar ist. Es handelt sich um den Akkusativ ἐφήμερους ψυχάς (Pohlenz konjiziert: σπείρων nach ἐφήμερους). Diesen Akkusativ sieht Er. zu Unrecht als Objekt zu fouent (sc. θεραπεύουσαι) an, damit die Seelen der Menschen den Frauen und nicht dem Gott anvertrauend. Die Übertragung des betreffenden Textausschnitts in A und B weicht stärker von dem Text Plutarchs ab als die spätere Übersetzung (C-I), cf. app. crit. Dazu: Rummel, p. 57 (besonders n. 48).
328 Theocr. 15, 113-114.
333 paroemia Cf. Zenob. I, 49 = Ald. col. 17 (behandelt in dem Artikel Ἀκαρπότερος Ἀγρίππου).
334-339 Non ... esset Zusatz H aus den Vit. soph. des Philostratus. Cf. Adag. 1539 (ASD II, 4, p. 51, ll. 774-775) und Adag. 1795 (ASD II, 4, p. 210, ll. 296-297). Siehe auch Adag. 321, n.ll. 467-468.
334 Philostr. Vit. soph. I, 20, 1, p. 218, 5 Kayser = p. 68 Wright (W. Cave Wright, Philostratus and Eunapius. The Lives of the Sophists. London, 1921/London, Cambridge, Mass., 1968).
335 Ταντάλου κήπους Cf. Adag. 1046 (Tantali horti), LB II, 424 B.
336-339 Similiter ... esset Philostr. Vit. soph. II, 14, p. 259, 7-9 Kayser = p. 242 Wright.
337 Pollux Sc. Πολυδεύκης, der von Philostr. (loc. cit.) als Zeitgenosse Athenodors genannt wird. Er. irrt sich: Polydeukes verspottete nicht Athenodorus, sondern Athenodorus Polydeukes: Παιδεύων δὲ Ἀθήνῃσι κατὰ τοὺς χρόνους, οὓς καὶ Πολυδεύκης ἐπαίδευσεν, ἐπέσκωπτεν αὐτὸν κτλ.
341 Bei den Paroemiographen: Zenob. 2, 71 = Ald. col. 52. Apost. 4, 83 (cf. Walz, p. 138). Suid. βαλών 87. Zu βαλὼν/βάλλων (cf. app. crit.): Walz, p. 138 und Schneidewin zu Zenob. 2, 71. 119
344 Plat. Symp. l89 b-c.
346 φάναι Er. übersetzte anfangs φάναι nicht (cf. app. crit. l. 348); in χ fügt er in margine φᾶναι (sic) zu und in G wird inquit (l. 348) hinzugesetzt.
347-350 Vt videtur ... dimittam Man vergleiche die Übersetzung Ficinos: "Emisso in nos iaculo, Aristophanes, aufugere speras. At mentem dicendis adhibe tanquam rationem dictorum omnibus redditurus; forte vero si videbitur te dimittam" (fo. 152 verso der Venediger Edition von 1491, cf. Adag. 68, n.ll. 775-777).
350 in Phaedone Plat. Phaed. 91 c: Ὥσπερ μέλιττα τὸ κέντρον ἐγκαταλιπὼν οἰχήσομαι.
350-351 in primo ... libro Plat. Rep. I, 344 d.
354-355 Haec ... verbis Man vergleiche die Übersetzung Ficinos: "Hec cum dixisset Thrasymachus, abire iam mentem conceperat, postquam quemadmodum balnei custos sermonem plurimum maximo cum impetu auribus nostris infuderat" (fo. 192 verso, cf. n.ll. 347-350).
355 eodem in loco Plat. Rep. loc. cit., cf. n.ll. 350-351.
357 Plut. Mor. 548 b.
360 Aristot. Phys. III, 205 b 1-9.
364 Οὐ ... ἀπηλλάχθαι Aristot. Phys. III, 205 b 8-9.
364-365 vt obiter ... typographi Um welche orthographischen Fehler es sich handelt, ist uns nicht bekannt.
368 Plat. Phaed. loc. cit., cf. n.l. 350.
369-370 Potest ... congredi Cf. z.B. Hor.Carm. II, 13, 17-18: "Miles (timet) sagittas et celerem fugam Parthi."
371 Cic. Fin. IV, 80. Diese Stelle wird von Er. auch in Adag. 3466 (cf. n.l. 372) angeführt: dort die Lesart 'inquam' wie π (cf. app. crit.).
372 Scrupulum Cf. Adag. 3466 (Scrupulum iniicere), LB II, 1069 B.
373 Idem Cic. Flacc. 41 (374 emisso: demisso v.l.).
6 Otto 1233.
377 Zenob. 4, 46 = Ald. col. 100 (λύεις). Suid. κάθαμμα 31 (λύεις).
378-383 Midam ... dissecuisse Die Geschichte kommt bei Zenob., Suid., locc. ritt., Plut. (Alex. 18) und Curt. (III, 1, 11-18) mit leichten Abwandlungen vor. Dazu: J.R. Hamilton, Plutarch, Alexander. A Commentary, Oxford, 1969, pp. 46-47; J.E. Atkinson, A Commentary on Q. Curtius Rufus' Historiae Alexandri Magni. Books 3 and 4, Amsterdam, 1980, pp. 88-89.
379 e corni libro Zusatz H aus Plut. Alex. 18, 2: Φλοιῷ κρανείας ἐνδεδεμένην. Siehe Adag. 848 (Herculanus nodus), LB II, 351 C: "Plaustrum ... ex corni libro connexum."
380 in templo Nur Curtius (III, 1, 14) erwähnt den Tempel.
382 exempto ... connectebat Zusatz H aus Plut. Alex. 18, 4. Plut. beruft sich auf Aristobulus (FGrHist 139 F 7 b). Siehe Adag. 848 loc. cit.: "Aristobulus scribit facillime dissoluisse nempe adempto clauo, quo temoni iugum annectitur."
382-383 quidam ... dissecuisse Plut. Alex. 18, 3. Curt. III, 1, 18.
383-384 Cuius ... nodus Cf. Adag. 848 (Herculanus nodus), LB II, 351 B.
384 Cic. Att. V, 21, 3 (385 expediatur). 121
7 Collect. 676.
388 Zenob. 6, 5 (Τὸ Δωδωναῖον). Suid. Δωδωναῖον 144; = Ald. col. 72 (ἑνικῶς Suid. δυΐκως Zenob.).
388-389 In hominem ... loquacitatis Cf. Moria ASD IV, 3, p. 142, ll. 354-355: "Hominum genus quouis aere Dodonaeo loquacius."
389-394 Zenodotus ... resonantem Nach Zenob.loc. cit.
389-390 ex Ariphoro Menandri Menandr. fr. 60 Körte = fr. 66 Kock (III, p. 22). Die Komödie Menanders wird Ἀρρηφόρος (sic Zenob.) oder Αὐλητρίς/Αὐλητρίδες (sic Suid. und Zenob. Ald.) genannt. Cf. Körte II, p. 33.
394-395 Alii ... tinniant Das korintische Erz war von sehr guter Qualität, cf. Cic. Tusc. IV, 32 und Isid. Orig. XVI, 20, 4. Wer alii sind, ist uns nicht bekannt. Auch Ioh. Bapt. Pius, der in seinen Annotationes (cap. CLIV) unser Sprichwort behandelt, erwähnt das korintische Erz nicht. Siehe aber Eust. p. 290, 30 sq. zu Hom. Il. II, 570: Λαλεῖ δὲ καὶ αὐτὸς πολλὰ εἰς ταύτην τὴν Κόρινθον. ἐν οἷς καὶ ιοτα περιᾴδονται τὰ Κορινθιουργῆ χαλκώματα.
395 Steph. Byz. Δωδώνη (Meineke, p. 246 sqq., bes. p. 249).
396 Iuv. 6, 441-442 (397 ac tintinnabula dicas). Dazu: E. Courtney, A Commentary on the Satires of Juvenal, London, 1980, p. 319 ad loc. (cf. Proleg. n.l. 654).
399 Suid. Δωδωναῖον 1445.
400 ex Daemone FGrHist 327 F 20.
400-407 Ait ... pueri Nach Suid. loc. cit.
406 Aristoteles Aristoteles wird als Gewährsmann erwähnt von Suid. (Zenob. Ald.) und Eust. p. 1760, 57 zu Hom. Od. XIV, 327. Steph. Byz. nennt in diesem Zusammenhang Aristeides (Meineke, p. 249).
407 quod ... retulimus Cf. ll. 390-394.
408 Plut. Mot. 502 d.
412-413 Poll. VI, 120. Cf. Adag. 3451 (Prolixius Iliade), LB II, 1065 F: "Refert Iulius Pollux libro De rerum vocabulis 6. cap. 26 adiungens ei, quod alibi docuimus competere in homines vehementer garrulos: τὰ ἐκ Δωδώνης χαλκεῖον."
8 Collect. 710. Otto 1477.
415 Πρῶρα καὶ πρύμνη Vermutlich von Er. selbst nach Apost. (cf. ll. 420-421) verfasst. M. Tullius Cic. Fam. XVI, 24, 1 (418 rationes nostras).
419 a capite et calce Cf. Adag. 137 (A capite vsque ad calcem).
420 Apud Graecos Apost. 15, 97. Er. nennt Apost. selten mit Namen, cf. Proleg. n.l. 8.
423 Philostratus in Heroicis Ludo de Lannoy, Flauii Philostrati Heroicus, Leipzig, 1977, p. 10, cap. 8, 13 = p. 289, 14-15 Kayser (424 τὰ ἐκ πρύμνης). Zusatz E. Im Jahre 1522 waren die Werke von Philostratus zusammen mit denen von Lukian in Venedig neu aufgelegt worden (die Erstausgabe erschien 1503). Vielleicht veranlasste dies Er. zu diesem Einschub.
424 ἀπολεῖται Er. übersetzt perit.
426 in Apocalypsi Ap. Ioh. 22, 13 (426 Ἐγὼ τὸ ἄλφα καὶ τὸ ὦ. In der Vulgata: "Ego sum α, et ω.").
430 illud Theocriticum Theocr. 17, 3-4 (431 δ᾽ αὖ: πρώτοισι). 123
435 Vergilianum illud Verg. Ecl. 8, 11 (435 desinam).
436 Demosthenes Cic. führt diese Aussage, die Demosthenes zugeschrieben wurde, mehrfach an. Cf. De or. III, 213; Or. 56; Brut. 142. Siehe auch Quint. Inst. XI, 3, 6.
437 Plat. Leg. IV, 715 e.
440 Plut. Mor. 5 c. Zusatz H.
444 Aristot. Rhet. III, 1406 b 11-12: Καὶ ὡς Ἀλκιδάμας τὴν φιλοσοφίαν ἐπιτείχισμα τῷ νόμῳ.
446-447 At ... damnat Aristot. Rhet. III, 1406 b 5.
9 Man vergleiche zum vorliegenden Adagium: Politian. Miscell. II, cap. 3 : "Verum 'vmbras' pro comitibus ac mensae sociis accipi fortasse nimis durum cuiquam possit et coactum videri, si commentarios modo consulat qui nunc extant in eum poetam neque altius aliquanto se in litteras et vetustatem penetret" etc. (nach der Edition von Vittore Branca und Manlio Pastore Stocchi, Angelo Poliziiano. MisceIlaneorum centuria secunda. Edizione critica, 4 voll., Firenze, 1972). Siehe die Kritik, die Er. an Christ. Landinus übt (l. 466 sqq.). Die Hinweise auf Plut., Hör. und Plat. mag Er. Polizian entnommen haben.
457 Plut. Mor. 707 b. Plut. spricht von den σκίαι, cf. l. 484.
460 Hor. Epist. I, 5, 26-29 (461 Butram: Brutam ed. 1486, cf. n.l. 466; Septiciumque: Septimiumque ed. 1486).
463 ad summam Die Lesart ad summam findet sich in allen Drucken ausser E, cf. app. crit. Die modernen Ausgaben der Hora-tiusbriefe folgen der Lesart 'adsumam' (ad summam - sic ed. 1486 - findet sich neben adsumam in codd.). Man kann sich des Eindrucks nicht erwehren, dass die bessere Lesart 'adsumam' in E mehr oder wenigerzufällig ist.
465 Acron Sc. Schol. Pseudacron. zu Hor. Epist. I, 5, 28 (Keller, p. 231). Er. lässt seit B den Namen 'Porphyrio' aus (cf. app. crit.), vermutlich da dieser Kommentator überhaupt nichts zu Hor. loc. cit. mitteilt.
466 Christophorus Landinus Cristoforo Landino/Christophorus Landinus (1424-1498) studierte Jura und Griechisch in Florenz. Im Jahre 1458 nahm er die Professur für Rhetorica und Poetica in derselben Stadt an. Er gehörte zu der platonischen Akademie des Marsilio Ficino und war Lehrer der Brüder Lorenzo und Giuliano de' Medici. Er genoss die Protektion dieser Familien. Von ihm wurden u.a. philosophische Dialoge, carmina und Kommentare zu Vergil und Horaz herausgegeben. Cf. Contemporaries s.v. (Cristoforo) Landino. Wir haben seine Edition und seinen Kommentar zu Horaz aus dem Jahre 1486 (Bernardinus de Tridino, Venedig) herangezogen.
466-468 Christophorus ... conuiuae Cf. Landinus fo. CLX recto: "Locus pluribus vmbris, id est plures sunt loci in meo rure, qui vmbris operti belle nos recipere pos-sint." Landinus erklärt übrigens 'vmbris' auch folgendermassen: "Vel dicamus vmbris quasi scurris: vt supra (cf. fo. CLI recto) in sermonibus dixit. Cum Seruilio, Balatrone Vibidius, quos Moecenas adduxerat vmbras." Cf. l. 480.
468 Praeterea ... mordaces Cf. fo. CLX recto sq.: "Olidas capras pro mordacibus scurris, vt moneat si scurras velit ducere, non ducat mordaces. Nam premunt tetro odore conuiuium."
468-470 Dic ... primus Landinus zu Hor. Epist. I, 5, 30, fo. CLX verso.
480 Idem alibi Hor. Serm. II, 8, 21-22. Der | 125 Kommentar von Landinus, in dem die betreffenden Verse angeführt werden, hat Er. vielleicht zu diesem Zitat angeregt.
483 Plut. Mor. 707 a b (486 δ᾽ ἀπὸ).
496 Plat. Symp. 174 a-e.
499 Οὐδὲν ... ὗν Plut. Mor. 674 c.
500 Plut. Mor. 674 b c.
501 secundo problemate Es handelt sich um das erste Problem.
502-514 Parmeno ... profectum Nach Plut. loc.cit.
514 meminit idem Plut. Mor. 18 c.
522 Συγκρητισμός Cf. Apost. 15, 80 (n.ll. 545-546) und Plut. Mor. 490 b.
525 Plut. Mor. 490 a b (531 τοῦτ᾽).
537-538 Curt. IX, 4, 15 (538 tunc periculi). Die Zusätze aus Curtius finden sich mehrfach in der Adagienedition von 1517/1518. Dies hängt mit den Vorarbeiten zur Strassburger Curtius-Ausgabe zusammen (Juni 1518), die von Er. besorgt wurde. Dazu: Heinimann-Kienzle, ASD II, 4, p. 291, n.l. 218.
539 alias Cf. Adag. 1071 (Conciliant homines mala), LB II, 433 F.
ex Aristotele Aristot. Rhet. I, 1362 b 38-1363 a 1: Ὡς τὰ κακὰ συνάγει τοὺς ἀνθρώπους.
543-545 Id quod ... rabies Zusatz C enthält, wie öfter, eine zeitkritische Anmerkung. 127
545-546 Apost. 15, 80 (Συγκρητισμὸν ἔχεις). Zu Apost. cf. Proleg. n.l. 8.
12 Collect. 719. Adag. 12 unterscheidet sich nicht von Adag. 2420 (Salem et fabam), ASD II, 5, p. 306. Er. ist darüber im Ungewissen: "Quod quoniam dubitabam, diuersumne esset ab illo, quod in prima retulimus chiliade, an non, hic repetendum duxi" (ll. 435-436). Cf. p. 307, n.ll. 435-436 und n.l. 437.
549 Diogen. 1, 50 (Ἅλα καὶ κύαμον). Die Fassung Περὶ ἅλα καὶ κύαμον, (in den Collect.: Περὶ ἁλὸς καὶ κυάμου), leitet sich mutmasslich von der ll. 551-552 angeführten Wendung (τοὺς περὶ κτλ.) her.
549-552 In eos ... appellabant Nach Diogen. loc. cit.
553 reliquisque ... collectoribus Cf. Zenob. I, 25 = Ald. col. 19. Apost. 2, 41.
553-554 Plutarchus Plut. Mor. 663 f (555 λέληθεν; 556 δ᾽ ἥδιον). In der heutigen Ausgabe von Hubert (Plutarchi Moralia IV, Leipzig, 1938, p. 127): Ὅτι τὸ μὲν ποικίλον <ἥδιόν> ἐστι, τὸ δ᾽ ἥδιον εὐο<ρεκτό>τερον κτλ.
558 Rursum Plut. Mor. 684 e (559 κύαμον: κύμινον codd.).
561-64 Apollophanes ... coenant Cf. Plut. Mor. 684 e f.
564 neque ... ciborum Erläuterung von Er., nicht bei Plut. loc. cit.
564-66 Vnde ...familiärem Macr. Sat. II, 4, 13 (566 Non putabam me tibi tam familiarem). Er. zitiert vermutlich aus dem Gedächtnis. Dieselbe Aussage in Apophth. IV, Augustus 27, LB IV, 208 F.
565 Octauii Caesaris Sc. Augustus. Zu dem Namen Octauius für Augustus, cf. Adag. 499, n.l. 133.
quendam Cf. app. crit. Seit 1526 ist 'Mecoenatem' durch quendam ersetzt. Macr. spricht in II, 4, 12 von Maecenas. Vielleicht liegt hier der Grund für Er.' Irrtum.
567 suo loco Adag. 510 (Salem et mensam ne praetereas), LB II, 225 B.
Ἅλα ... παραβαίνειν Cf. Zenob. 1, 62 (Ἅλας) = Ald. col. 20. Diogen. 2, 11 (Ἅλας).
568-569 hoc est ... violandum Man vergleiche Adag. 2.xxviii, ll. 162-163.
570 Hor. Carm. II, 16, 13-14.
573 Idem Hor. Serm. I, 3, 13-14.
574-604 Cur autem ... marina Er. paraphrasiert Plut. Mor. 684 e-685 f (Πρόβλημα Ι. ἐν ᾧ καὶ διὰ τί τὸν ἅλα 'θεῖον' ὁ ποιητὴς εἶπεν).
575-576 in eo ... loco Cf. l. 558 sqq.
576 Hom. Il. IX, 214, angeführt von Plut.loc. cit.: Πάσσε δ᾽ ἁλὸς θείοιο. Plato Plat. Tim. 60 e. Auch Plat. wird von Plut. als Gewährsmann erwähnt.
577-579 Proinde ... conditis Plut. Mor. 684 f.
579-584 Tametsi ... ingrataque Plut. Mor. 685 a.
584 gratiam Plut. loc. cit. 'χάριτας'.
585-591 Quanquam ... conseruat Plut. Mor. 685 bc.
591-592 Hac ... putrescant Plut. Mor. 685 c, cf. Plut. Mor. 665 c.
592-604 Habet ... marina Plut. Mor. 685 d-f.
594 paulo superius Cf. l. 580. 129
598-599 Neque ... lingant Nicht genau nach Plut. Mor. 685 d. Plut. meint θελειῶν sc. μυῶν (die von Plut. genannten Mäuse, cf. l. 597).
13 Otto 586. Cf. Adag. 3772 (Bonum est duabus niti ancoris), LB II, 1139 D.
611 Apost. 7, 61.
subaudiendum 'ancoris' Nach Apost. loc. cit.
614 Ael. Arist. I (Panath.), 54, Lenz-Behr I, p. 27.
615 aduersus ... Demosthenes Er. irrt sich: Demosthenes hielt eine Verteidigungsrede für Ctesiphon nach Aeschines' Rede gegen Ctesiphon. Cf. Adag. 2002, ASD II, 5, p. 42, l. 517: "Demosthenes in oratione pro Ctesiphon te ...".
615-616 Οὐκ ... πολλοῖς Demosth. 18, 281. Das Zitat rührt aus Demosthenes' Rede für Ctesiphon her, aber Er. führt es vermutlich aus Apost. 13, 55 an.
616 subaudiendum ἀγκύρας Nach Apost. 13, 55. Cf. n.l. 611.
14 Collect. 412. Otto 344.
619 Zenob. 1, 59 = Ald. col. 18.Plato Plat. Leg. VI, 752 a. Er. versteht ἂν ἀπάντῃ (sic A-I) verbal (sc. ἀπαντᾷ) und übersetzt: si occurrat, statt ἁπάντῃ = überall, cf. Liddell-Scott s.v. In Plat. Aldina: γὰρ ἁπάντη.
623 Rursus Plat. Gorg. 505 cd.
627 Plut. Mor. 417 e.
629-630 Hunc ... fuisse Cf. Plut. loc. cit.: Λέγουσιν ὡς οὗτος ἦν Μόλος ὁ Μηριόνου πάτηρ. Hat Er. Ὁμηριόνου gelesen?
631 A Zenodoto Zenob. loc. cit. cf. n.l. 619.
15 Collect. 28. Otto 1564.
633 Plaut. Capt. 616-617.
637 Apul. Met. XI, 28.
641-643 Sumptum ... ferio Dazu: R.M. Ogilvie, A Commentary on Livy. Books 1-5, Oxford, 1965, p. 110 und p. 127. Auch in Adag. 1533 (Iouem lapidem iurare), ASD II, 4, p. 42, l. 535 handelt es sich um diese Zeremonien des Vertragsabschlusses.
642-643 Qui ...ferio Vermutlich nach Liv. I, 24, 8: "Si prior defexit publico consilio dolo malo, tum tu ille Diespiter populum Romanum sic ferito vt ego hunc porcum hie hodie feriam" und Liv. IX, 5, 3: " ... vt eum ita Iuppiter feriat quemadmodum a fetialibus porcus feriatur."
16 Cf. Otto 1564. Suringar 97, p. 175 (siehe p. 175 n.). Er. zitiert Adag. 15 und 16 in Adag. 1983, ASD II, 4, p. 328, l. 34.
647 Er. fertigte die griechische Fassung dieses Adagiums aufgrund von Hieronymus' lateinischer Übersetzung der n.l. 648 genannten Predigt von Origenes an. Dieses Adagium ist griechisch nicht belegt.
648 Origene Es handelt sich um In Ieremiam 131 Homilia tertia des Origenes in der Übersetzung von Hieronymus. W.A. Baehrens, GCS (Origenes, Werke, Bd. VIII), Leipzig, 1925, p. 304, ll. 9-11 (649 et apud).
649 nam ... desideramus Zu der griechischen Fassung dieser Predigt (Orig. Hom. in Hier. 27, 23, Fragment XXX): E. Klostermann, GCS (Origenes, Werke, Bd. III), 2. bearbeitete Auflage, ed. P. Nautin, Berlin, 1983, p. 214. Siehe auch Einleitung, pp. XVI-XXIII.
649-651 Iam ... incudem Baehrens bemerkt ad loc., dass das Sprichwort von Hier. hinzugesetzt zu sein worden scheint und dass es fehlt bei Otto. Übrigens ist dieser Ausdruck seit Er. oft als Sprichwort anerkannt worden, cf. Suringar loc. cit.
653 Ter. Heaut. 669. In der Edition C hat Er.aus gutem Grund den Namen 'Andria' ersetzt. Cf. app. crit.
18 Otto 1238.
658 Hom. Il. X, 173.
659 in adagionem abiit Cf. Eust. p. 796, 56 sqq. zu Hom. loc. cit.: Ὅτι παροιμιῶδες τὸ 'νῦν γὰρ δὴ πάντεσσιν ἐπὶ ξυροῦ ἵσταται ἀκμῆς' κτλ.
660-661 in Iliadis decimo Hom. Il. X, 173-174.
666 Soph. Ant. 996.
669 Rursum in Epigrammatibus Anth. Pal. IX, 475 (670 δορισθενέες: δορυσθενέες Anth. Plan.: 671 ἀκμῆς: ἀκμή Anth. Plan. = Marcianus 481). Er. besass den Nachdruck (1503) der von Janus Lascaris besorgten Erstausgabe der Anthologia Planudea aus 1494, näml. das Florilegium diuersorum epigrammatum, Nr. 104 der Versandliste Husners. Cf. ASD II, 4, p. 149, n.l. 415.
675 Theocr. 22, 6. Er. zitiert 1508 nach der Aldina von 1495. Später besass er vier Theokrit-Ausgaben: Die Aldina von 1495, die Ausgabe mit Scholien von Kallierges (Rom 1516), Nr. 106 der Versandliste Husners 'Theocritus graece in 4o' und eine zweisprachige Ausgabe aus 1530/1531. Dazu: Heinimann-Kienzle, ASD II, 6, p. 533, n.l. 406.
679-680 vt ... scholia Für die Zusätze F zog Er. oft die Scholien der Kalliergesausgabe von 1516 heran (cf. Adag. 41, n.ll. 271-273). Er. hatte sie 1518 erworben. Cf. Heinimann-Kienzle, ASD II, 4, p. 27, n.ll. 157-158. Kallierges hatte jedoch zu unserer Stelle keine Scholien angeführt. Nach Wendel gibt es überhaupt keine Scholien zu dieser Stelle: vt ... scholia scheint zu Unrecht hinzugesetzt.
19 Collect. 831. Otto 351.
682 illud Cf. Isid. Orig. XV, 7, 7: "Vnde et prouerbiale est: 'in cardine rem esse'." Seruius Serv. Comm. Aen. I, 672: "Vt sit de prouerbio tractum, quo dicitur 'res in cardine est', hoc est in articulo."
683 illud Maronis Verg. Aen. I, 672.
684 M. Tullius Schon in den Collect. schreibt Er. Cicero diese Wendung zu. Vielleicht meint er den 'Cicero christianus' näml. Lactantius (zu diesem Beinamen: Reinhart Herzog, Handbuch der lateinischen Literatur der Antike, fünfter Band, Restauration und Erneuerung, München, 1989, p. 403). Es handelt sich dann entweder um Inst. II, 8, 55 : "Hic est cardo rerum, hie vertuntur omnia" (in dieser Passage führt Lact. Cic. an: dies mag auch der Grund für Er.' Irrtum sein), oder um Inst. VII, 5, 2: "Haec enim summa, hie cardo rerum est." Siehe auch Hier. Epist. 57, 4, 2: "Hic totus tui negotii cardo versatur."
685 Quint. Inst. XII, 8, 2.
687 Idem Quint. Inst. V, 12, 3. 133
20 Strömberg, Eine neue Sammlung, p. 45.
691 Diogen. 6, 91. Apost. 12, 24, cf. Suid. ξυρόν 160.
691-692 Dici ... volebant Nach den Paroemiographen verhält die Sache sich genau umgekehrt: Diogen. loc. cit.: Πρὸς τοὺς ὧν βούλονται τυγχάνοντας. Apost. loc. cit. Ἐπὶ τῶν ὧν βούλονται τυγχανόντων.
693-694 Illud Horatianum Hor. Serm. II, 1, 77-78 (694 offendet solido).
697-700 Huc ... primo Er. übernahm die Geschichte über Tarquinius und Att(i)us Nauius (zu diesem Namen: Ogilvie, p. 273 sq.) aus Liv. I, 36, 4; man bekommt aber den Eindruck, dass Er. erst in späterer Zeit Livius eingehender las. Cf. l. 697: ille wird 1528 durch Tarquin(i)us ersetzt, aber schon in χ gestrichen (cf. app. crit.; nach Tocci, p. 83, setzt Er. 'Actius augur' hinzu, aber ist diese Hinzufügung wirklich in Er.' Handschrift geschrieben? Cf. app. crit.); l. 698: Zusatz G. Er. erwähnt Attus Nauius als Hauptperson dieses Ereignisses; ll. 699-700: Zusatz G, in dem Livius als Erzähler dieser Geschichte genannt wird. Vielleicht veranlassten die Neuausgaben des Livius (Mainz, 1518 ; Venedig/Aldus, 1520. Dazu: Heinimann-Kienzle, ASD II, 5, p. 211, n.l. 87) Er. zum erneuten Lesen dieses Autors. Auch andere Zusätze aus Livius in späteren Drucken weisen darauf hin (cf. ASD II, 4, p. 305, ll. 545-546. ASD II, 5, p. 210, ll. 88-94. ASD II, 6, p. 443, ll. 260-261; p. 471, ll. 968-969; p. 575, ll. 623-624).
21 Otto 1073. Cf. Adag. 2358 (Amens longus), ASD II, 5, p. 268.
703 Iulius Capitolinus Hist. Aug. XIX, 28, 8-9 (705 campagum; 707 constitit pedem: constat pede ed. pr. Mediolani 1475; vestigio mensura: vestigio atque mensura ed. pr. 1475; 708 et ineptis).
706 Arziam ... Aritiam Zusatz G. Arziam (sc. Arciam) ist die bessere Lesart. Die Hist. Aug. wurde von Aldus 1519 neu aufgelegt. Diese Edition figuriert in einer Liste (vermutlich aus dem Jahre 1525) von Bücher, die von Er. bestellt worden waren (Allen, Op. ep. VII, App. 20, p. 547). Daneben gibt es noch eine Ausgabe der Hist. Aug. von 1518 bei Froben, in die auch Sueton aufgenommen worden war. Er. schrieb eine Einleitung zu dieser Sueton-Edition (Allen, introd. Ep. 586). Die Beschäftigung mit den verschiedenen Drucken der Hist. Aug. mag Er. zu diesem Zusatz G veranlasst haben.
712 Quinetiam nunc Cf. Suringar 31, p. 48 sqq.: "Het is eene groote lantaarn zonder licht" (aus Harrebomée II, p. 9).
22 Collect. 698.
716 a Phalereo Demetrio Demetr. De ehe. 172. In Collect. 698 führt Er. 'Demetrius Phalereus' aus Hermolaus Barbarus an. Hermolaus zu Plin. XXIV, 141 (Pozzi, p. 898): "Auctor Phalereus Demetrius: 'in prouerbium - inquit - cessit clematis Aegyptia, nominatis ita qui procero et nigro sunt corpore'." Cf. Zu den Anfängen, p. 171 und n. 67. Es ist möglich, dass Er. hier den Demetriustext, der 1508/1509 bei Aldus in den Rhetores Graeci erschien, unmittelbar heranzog.
719 Diosc. IV, 180 (Wellmann, II, p. 328). Die Erstausgabe des Dioscorides erschien 1499 bei Aldus.
Plinius Plin. Nat. XXIV, 138 (720-721 Centunculum vocant nostri foliis ad similitudinem capitis paenularum, iacentem in aruis Graeci clematidem).
723-726 ea ... vocatur Plin. Nat. XXIV, 141 (Est alia clematis Aegyptia cognomine, quae ab aliis daphnoides, ab aliis polygonoides vocatur, folio lauri, longa tenuisque, aduersus serpentis et priuatim aspidas ex aceto pota efficax). Er. übernimmt nicht die von Hermolaus vorgeschlagene Lesart (cf. Pozzi, p. 898) 'folio lauri longa tenuisque' (sie in der Edition von 1496) für 'folio lauri longo tenuique', aber behält die Fassung der Beroaldus-Ausgabe von 1483 bei.
723-724 ea nimirum ... Aegyptus Man vergleiche Hermolaus Barbarus Corollaria (Erstausgabe 1516!): "Clematis haec siue Clematitis Aegyptia cognominatur, quoniam Aegyptus hanc maxime gignat" (fo. 73 verso).
726 Laertius Diog. Laert. VII, 1. Man vergleiche die Übersetzung Traversaris in der Baseler Edition von 1524 (p. 216): "Apollonius autem Tyrius, gracili corpore, statu procero et atra cute fuisse illum autor est." 135
728 secundo Nach Diog. Laert. loc. cit. in dem ersten Buch (ἐν πρώτῳ Παροιμιῶν), nach der von uns herangezogenen Ausgabe von Traversari (cf. n.l. 726) im fünften Buch ("vt Chrysippus in quinto prouerbiorum ait"). Zu Chrysippus: Proleg. n.ll. 187-188.
23 Otto 1798. Cf. Adag. 294 (Post principia), ll. 376-377 und Adag. 3551 (Sacer manipulus), LB II, 1088 B.
731 Romanum ... adagium Liv. VIII, 8, 11.
740-743 Quemadmodum ... redit Er. hat seit Ausgabe D seinen Irrtum berichtigt. Er meinte anfangs, Geta spreche die Worte Ad te ... redit, aber danach erkannte er, Phormio sei der Sprecher (cf. app. crit.).
743 Ad te ... redit Ter. Phorm. 317 (743 Ad te summa solum, Phormio, rerum redit).
745 Liv. VIII, 8, 4-13.
746-769 Postremo ... cernebant Die Überlieferung des genannten Liviustextes schuf Probleme. Siehe den apparatus criticus der Oxfordedition (C. Flamstead Walters, R. Seymour Conway, Oxford, 1919) ad loc. Wir listen die Fälle, in denen Er.' Text sich von dem der Oxfordedition unterscheidet, auf und setzen die Varianten des Textes von Weissenborn-Müller (Berlin, 1886, 1924) hinzu: 746 postremi (Ortmann): postremo (sic W.-M.); instruebantur (sic W.-M.): actes distribuebatur in apparatu der Oxfordedition nicht belegt; enim om.; 750 gaesaque (sic W.-M.): gessaque (v.l.); 752 nomen, hos; nomen. Hos interpunktiert Er.; 755 primam pilum (Lipsius): primum pilum (sic W.-M.); Nach constabat (755) setzt die Oxfordedition ordo ... habebat (ll. 746-747) und interpunktiert nach ordo (Conway); 756 sex (sic W.-M.); tres in apparatu nicht belegt; 757 minus (sic W.-M.): minoris E-I von Er. der Lesart minus A-D vorgezogen; 762 suberecta (sic W.-M.): subrecta (edd. vett.); 763 terra (sic W.-M.): terram G-I von Er. der Lesart terra A-F vorgezogen; vt om.; 764-765 se sensim referebant (Madvig) : sensim referebantur (codd. sic W.-M.); 767 continenti (sic W.-M.); 768 incidebant (sic W.-M.): incedebant χ G-I von Er. der Lesart incidebant A-F vorgezogen.
771 Veg. Mil. II, 16.
774 Modestus Unter dem Namen Modestus war eine Zusammenfassung der Epitome rei militaris Vegetius' überliefert. Sie wurde vermutlich 1471 in Venedig gedruckt und zeugt von dem Interesse an Vegetius im 15. Jahrhundert. Cf. RE Suppl. X (1965), p. 997.
778 Flauius Vopiscus Hist. Aug. XXIX, 4, 2 "Firmus ... mente firmissimus, neruis robustissimus, ita vt Tritanum vinceret." Er. las in seiner Vorlage triarum für Tritanum, so dass seine Darlegung (indicat ... solitum) nicht stichhaltig ist. 137
24 Collect. 606. Cf. Adag. 3551 (Sacer manipulus), LB II, 1088 B: "Sacer manipulus olim dicebatur, quemadmodum dicimus sacram ancoram iaciendam aut rem ad triarios rediisse." In Collect. 606 kontaminiert Er. zwei Proverbien, die er in den Adagien separat behandelt (näml. Adag. 24 und 25). Collect. 606: "Sacram mouere ancoram, κινεῖν τὴν ἀφ᾽ ἱερᾶς. Est extrema experiri et nihil intemtatum relinquere. Nam extremam ancoram sacram olim vocabant, quam non nisi extremo in discrimine iaciebant." Man vergleiche zu dieser Zusammenfügung: Suid. κινήσω 1642: Κινήσω τὸν ἀφ᾽ ἱερᾶς ... ἐκ μεταφορᾶς τῶν ναυτῶν, οἳ τὴν βοήθειαν εἰς τὴν ἱερὰν ἄγκυραν ἔχουσιν, ἢ ἀπὸ τῶν πεττευόντων παρ αὐτοῖς γὰρ κεῖται ψῆφος ἱερά (= Zenob. Ald. col. 105), cf. Adag. 25.
783 illud Suid. χαλάσω 9. Apost. 18, 10. Aufgrund der Futurform χαλάσω bildet Er. falschlich den Infinitiv 'χαλάζειν'. Er meint vermutlich, χαλάσω sei eine Verbform mit dentalem Verbalstamm. Es gibt zwar ein Verb χαλαζάω = 'behageln' (Inf. χαλαζᾶν), aber das hat nichts damit zu tun. Es handelt sich hier um das Verb χαλάω = 'lösen' mit Verbalstamm auf Sigma.
786 Lucian. Iup. trag. 51 (787 ἤδη τὴν ἱεράν).
789 Rursum Lucian. Fug. 13 (790 ἔδοξε δὴ σκοπουμένοις ; φασιν).
791 re perpensa Er. übersetzt das Partizip Präsens (σκοπούμενους) als eine vollendete Zeitform.
792 Rursum Lucian. Apol. 10.
794 Eur. Hel. 277 (795 δ᾽ ἥ Scaliger: δή codd. ; ὤχει Musgrave: ὀχεῖ codd.).
797 Ael. Arist. III (De quattuor), 252, Lenz-Behr I, p. 379.
799 Chrys. Hom. De Lazaro concio IV, 5 (Migne PG 48, 1013): Ἄγκυρα γὰρ τίς ἐστίν ἱερὰ τοῦ συνειδότος ἡ ἐπιτίμησις. Zusatz G. Seit 1525 beschäftigte Er. sich mit der Ausgabe der Schriften des Joh. Chrysostomus. Cf. Heinimann-Kienzle, ASD II, 5, p. 275, n.l. 801. In den Lucubrationes (cf. Adag. 262, n.l. 685) lautet die von Er. gemeinte Stelle: "Haec maxima illius prouidentiae sunt argumenta, conscientiae increpatio, sacra est ancora non sinens nos tandem in peccatorum demergi profundum" (fo. 117, in margine ist die Wendung "sacra ancora" abgedruckt).
25 Collect. 606. Cf. Adag. 24. Strömberg, Eine neue Sammlung, p. 38.
803 Diogen. 5, 41 (803 κινήσω). Woher die Form κινῶ (statt κινήσω, cf. Suid. κινήσω 1642. Zenob. Ald. col. 105. Plut. Paroem. 1, 67) stammt, ist uns nicht bekannt. Er. hat anfangs 'mouebo' übersetzt, cf. app. crit. Siehe auch den Titel unseres Adagiums.
804 De ... experiri Cf. Diogen. loc. cit.
Iulius Pollux Poll. IX, 97-98.
805-810 exponens ... dicebatur Die Erläuterung zu dem betreffenden Spiel entnahm Er. dem Werk des Iulius Pollux loc. cit.
807 Soph. fr. 396 N. = fr. 429 Radt, aus Pollux loc. cit.
811 Plat. Leg. V, 739 a.
812 Plut. Mor. 783 b.
815 Idem Plut. Mor. 975 a.
818 Rursum idem Plut. Mor. 1116 e (819 Κωλώτης: Κολώτης immer in Plut. Ald. nach mehreren codd.).
821 Idem Plut. Coriol. 32, 1 (822 ἄρασα; τὴν ἱερὰν: τὴν ἀφ᾽ ἱερᾶς v.l.). 139
825 Theocr. 6, 18. Er. zitiert den Theokritvers bis zu der bukolischen Diäresis. Seine Übersetzung hat den gleichen Umfang. Dieser Vers ist auch angeführt in Adag. 897 (Ne moueto lineam), LB II, 366 E und in Adag. 330, l. 564.
828 alias Adag. 897, LB II, 366 E: "Est et sacra linea in tesserarum lusu; de qua dictum est alias."
830 Bei den Paroemiographen: Diogen. 3, 73 = Apost. 5, 67a (Walz p. 169). Zenob. 2, 95 = Ald. col. 65. Cf. Suid. γυμνότερος 491.
831-838 Accidit ... anno Dieser Bericht ist mit einigen Kürzungen Aristot. Hist. an. VIII (cf. n.l. 840) entnommen. Er. hat die Übersetzung von Theodorus Gaza benützt, wie seine Wortwahl zeigt: "Sed qualis stellioni, lacerto [sic, cf. app. crit.] et praecipue serpentibus est. ... Cum serpens exuere incipit ab oculis primum detrahi aiunt; ita obcecari videantur iis, qui rem non intelligunt. ... Atque vna fere nocte et die senectus tota exuitur a capite orsa ad caudam. ... Insecta enim eodem modo exuunt senectutem, quibus hoc solitum est, vt silpha et culex et ea, quorum pennae vagina continentur, vt scarabei" etc. (nach der Venediger Edition aus dem Jahre 1498, fo. 36 recto).
834-836 ita ... caudam Wörtlich der n.ll. 831-838 genannten Übersetzung von Theod. Gaza entnommen.
840 Aristot. Hist. an. VIII, 600 b 20-601 a 22.
841 Suid. Λεβηρίς 218.
842-843 Athenaeus Athen. VIII, 362 b (843 δ᾽ ἀποφαίνεις; κενότερον).
27 Collect. 511. Otto 205. Strömberg, Eine neue Sammlung, p. 34.
846 Hier. Adv. Ruf. III, 42 (847 amplius audies; 848 quod vis; quod non vis). In der Hieronymusedition von 1516 gibt Er. den Hieronymustext genau sowie in den heutigen Ausgaben.
848 Ter. Andr. 920 (849 perget; ea quaenon).
850 Rursum Ter. Phorm. 20.
852 Eodem allusit Ter. Andr. 22-23.
855 Obscurius ... Eunuchi Ter. Eun. prol. 4-6 (857 existimauit; sie existimet: sic existimet sciat; 'sciat' Glosse, nach dem kurzen Vershinzugefügt).
861 quia ... prius Sc. die Lesart der heutigen Ausgaben.
864-867 Quale ... dedit Ter. Eun. 6-9 (864 quia laesit prior: quale sit prius codd.; 865 et easdem scribendo: et eas describendocodd.) 141
873 Hom. Il. XX, 250. Cf. Adag. 2816 (Verbis pugnas, non re), ASD II, 6, p. 522, l. 150. Er. zitiert denselben Vers und die Lesart des Verses schwankt wie hier (κ᾽ εἴπῃσθα: δ᾽ εἴπῃσθα, cf. app. crit.). Siehe auch Strömberg, p. 49. Dieser Vers ist auch von Hier. Adv. Ruf. (cf. n.l. 846) angeführt.
877 Hes. Erg. 721 (878 κακὸν εἴπῃς: κακὸν εἴποις Ald. 1495).
880 Rursus Hes. Erg. 709-711 (881 δὲ σέγ: δέ κεν Ald. 1495; 883 τείνυσθαι: τίννυσθαι Ald. 1495).
887 Eur. Alc. 704-705.
892 Sophocles citante Plutarcho Plut. Mor. 89 a b: 'Φιλει γὰρ ὁ τοιοῦτος κατὰ τὸν Σοφοκλέα 'γλῶσσαν ἐκχέας μάτην'. Er. schiebt das Wort γάρ aus dem Text Plutarchs in das Sophocleszitat ein. Es handelt sich um fr. 843 N. = fr. 929 Radt. In metrischer Hinsicht ist der 1. Vers (l. 893) übrigens unvollständig.
895-896 Etenim ... volens Man vergleiche Er.' Übersetzung dieser Verszeile in den Opuscula von 1514: "Vbi verba temere fuderis, tum que volens / dixti, vicissim eadem illa nolens audias" (ASD IV, 2, p. 178, ll. 158-159).
897-901 Refertur ... male Zusatz H. Er. zitiert wieder die Sophoclesverse, aber entnimmt sie aus einer anderen Quelle: Stob. III, 18, 1, p. 512 Hense. Der erste Vers ist jetzt vollständig.
902-903 Quin etiam ... resalutaberis Cf. Suringar 190, p. 348 sqq. Siehe z.B. Prouerbia communia (um 1480) Nr. 368: "Goede groete maect goede antwoerde" (Suringar, p. 349).
904 Plaut. Pseud. 1173.
apud Gellium Gell. VI, 17, 13. Gell. zitiert Caec. fr. 24 (Chrysion), Ribbeck, CRF, p. 45.
905 Euripideum illud Eur. Bacch. 386-388 (906 τ᾽ ἀφροσύνας). Diese Stelle führt Er. weniger genau in Adag. 2347 an (ASD II, 5, p. 263, l. 514).
905-906 apud ... obuium Lucian. Pisc. 3. Plut. Mor. 503 c. Apost. 4, 63 a (Walz, p. 88).
907 seu vectigal Zusatz F scheint überflussig und sinnlos zu sein. Das Wort τέλος bedeutet 'Ende' und 'Steuer'; 'Steuer' ist an unserer Stelle nicht angebracht.
908 Chilonis apophthegmata Cf. Diog. Laert. I, 69.
911 Quint. Inst. V, 13, 42 (912 Non).
28 Collect. 132. Otto 1410. Suringar führt unter Nr. in, p. 199 sqq. Adag. 28, 29, 31 und viele ähnliche Sprichwörter an.
914-919 Hoc ... coeperunt Dieser Passus wurde mit nur einigen stilistischen Änderungen aus Collect. 132 übernommen. Er. mag für Collect. 132 Beroaldus benützt haben: im Anhang zu dessen Comment, in Suetonium (Bononiae, 1493) wurde sein Appendix annotamentorum, die 21 numerierte Kapitel enthält, abgedruckt. Man vergleiche das 4. Kap. dieses Appendix: "Marcus Cicero quadam ad Trebatium epistola sic cepit: 'in equo Troiano scis esse in extremo: sero sapiunt' [N.B. ohne das Wort 'Phryges'] | 143 ... Scire autem debes vetus hoc fuisse prouerbium 'Sero sapiunt Phryges', quod a Troianis natum est, qui decimo denique anno velle coeperant Helenam quaeque cum ea erant rapta, reddere Graecis [ = Fest. p. 343 M, Lindsay, p. 460 sq.], a quibus decennali bello pressi, vastati, vexati fuerant. ... Hoc autem prouerbium continebatur in extrema tragoediae parte, cui titulus 'Equus Troianus', quam Liuius poeta apud Latinos vetustissimus cum primis condidit. Vnde a grammaticis citantur testimonia Liuii ex Equo Troiano" (nach der Edition Bononiae, 1506, fo. 320 verso).
914 Liuii Andronui Eine Tragödie Equos Troianus von Liuius Andronicus ist bei Nonius (p. 475, 10 M, Lindsay, p. 762) belegt, aber das Fragment enthält nicht das Proverbium 'sero sapiunt Phryges'. Der Halbvers ist übrigens wohl einer römischen Tragödie mit dem Titel Equus Troianus entnommen. Cf. Ribbeck, TRF, p. 271, Incertorum poetarum fabulae VII.
916 Cic. Fam. VII, 16, 1: "In Equo Troiano scis esse in extremo 'sero sapiunt'."
920 Eur. Or. 99.
924 Fest. p. 343 M, Lindsay, p. 460: "Sero sapiunt Phryges: Prouerbium est natum" etc.
925 Plut. Mor. 126 d e.
925-926 Demades ... indutos In den Opuscula: "Sed sicuti Demades Athenienses, qui non in tempore bellum capesserent, aiebat numquam nisi pullatos pacem decernere" (ASD IV, 2, p. 196, ll. 225-226).
928-930 At nos ... cogitare Zusatz C mit kritischer Anmerkung.
29 Collect. 132. In Collect. 132 behandelt Er. drei Sprichwörter (in den Adagia, Nr. 28, 29 und 30). Siehe auch Adag. 1587, ASD II, 4, p. 78, l. 429.
932 apud Graecos Diogen. 2, 31 (Er.' Quelle für Collect. 132). Zenob. 2, 14. Ald. col. 22-23 (zweimal das Lemma ἁλιεὺς πληγείς: das erste ähnelt Zenob. 2, 14). Apost. 2, 22. Suid. ἁλιεύς 1218. Bei den Paroemiographen: νοῦν statt νόον (933).
933-936 Idque ... sapiam Nach Zenob. 2, 14 (Diogen. und Suid. erwähnen den scorpio/scorpius nicht).
936 Plin. Nat. XXXII, 148.
938 Zenodotus Zenob. 2, 14 (Ald. col. 22). Eshandelt sich um Soph. fr. 111 N. = fr. 115 Radt.
30 Collect. 132. Otto 613.
941 Ῥεχθὲν ... ἔγνω Zenob. (2, 14. Ald. col. 22), den Er. in Adagium 29 anführt, zitiert diesen Halbvers Homers (cf. n.l. 942); siehe auch Eust. p. 1093, 19 sqq. zu Hom. Il. XVII, 30-32. In Collect. 132 schreibt Er. die Wendung Παθών δέ τε νήπιος ἔγνω Homer statt Hes. zu, obwohl Diogen. (2, 31), den er anführt, Hes. als Autor dieses Verses nennt. Auch in Adagium 299 führt Er. den betreffenden Halbvers Homers an.
942 Hom. Il. XVII, 31-32; XX, 197-198 (944 μηδ᾽; ἐμεῖο). Zu ἐμεῖο / ἐμοῖο: Adag. 2709, ASD II, 6, p. 486, l. 105 und Adag. 2842, ASD II, 6, p. 532, l. 385. Er. scheint eine Vorliebe für die Form ἐμοῖο zu haben.
943 in lliados Π Nicht Il. Π, sondern Ρ (die Verwechslung liegt auf der Hand).
948 Eur. Bacch. 1113 (949 Πενθεύς· κακοῦ γὰρ κτλ.). In margine χ zu dieser Stelle: "Distingue versus."
952 senarius ille Menandr. Monost. 315 Jäkel. Er. entnahm die Monosticha 1508 der Theokrit-Aldina von 1495: siehe die Gruppe εἰς μετάνοιαν. Dazu: Heinimann-Kienzle, ASD II, 5, p. 87, n.l. 644 und ASD II, 4, p. 61, n.l. 24. 145
956 Vergilianum illud Verg. A en. VI, 620.
958 illud Demosthenicum Gell. I, 8, 6: " 'Ego' inquit, 'poenitere tanti non emo'." Zu dem Kontext dieser Aussage Demosthenes': Adag. 301, l. 25 sqq.
959 Liv. XXII, 39, 10: "Nec euentus modo hoc docet - stultorum iste magister est sed eadem ratio, quae ...".
960 Plin. Paneg. 66, 4.
31 Otto 61. Siehe Adag. 3259 (Post acerba prudentior), LB II, 1017 A.
965 Hes. Erg. 217-218 (967 δ᾽ ὑπὲρ ὕβριος sic Ald. 1495).
971 Hom. Il. XXIII, 487.
974 Plat. Symp. 222 b (975 ἀλλ᾽). Erst 1523 setzt Er. den griechischen Text des Symposiums hinzu; diesen Passus führt er auch in Adag. 3259 (cf. n.l. 17) an.
979 Plautinum illud Das angebliche Plautuszitat (cf. Otto p. 14 Anm. zu 61) ist einer humanistischen Erweiterung des 4. Aktes des Mercator entnommen (vs. 73): " Vetus id dictum est: feliciter is sapit, qui periculo alieno sapit" (cf. L. Braun, Scenae suppositiciae oder der falsche Plautus, Hypomnemata 64, Göttingen, 1980, p. 194). Er. führt dasselbe Zitat u.a. in Adagium 1871 an. Siehe den Kommentar ad loc. (ASD II, 4, p. 259, n.l. 891).in Alercatore Zusatz D. Er. fand das Zitat in der Plautusausgabe des Joh. Bapt. Pius (Mailand 1500), der die Zusätze für echt hielt. Cf. Heinimann-Kienzle, loc. cit.
980 Tib. III, 6, 43-44 (982 cauere tuom).
983 Nunc ... amor Verg. Ecl. 8, 43.
984-985 Nunc ... sentio Ter. Eun. 70-71 (985 scelestam esse; miserum sentio).
986 Ah ... stolidus Ter. Andr. 469-470.
988 apud Hesiodum Hes. Erg. 47-95.
995 pyxide Hes. spricht von einem 'Vorratspithos' (Erg. 94), Er. von einer pyxis: die 'Büchse der Pandora'. Dazu: M.L. West, Hesiod. Works and Days, p. 168: "The notion that what Pandora (nicht Epimetheus, wie Er. ll. 998-999 behauptet) opened was a 'box', sc. a pyxis, derives from a lapse by Erasmus, who was probably thinking of the box that Psyche opens, having been told not to, in Apul. Met. 6.19 f." Siehe auch die Literaturhinweise bei West.
999 ἄδωρα δῶρα Soph. Ai. 665. Cf. Adag. 235 und Proleg. n.l. 457.
1000 Hes. Erg. 89.
3 Idem Hes. Theog. 511.
Haec Sc. Clymene, Tochter von Oceanus. 147
6 Pind. Pyth. 5, 28.
10 Lucian. Prom. es 2. N.B. Er. hat in margine seines Handexemplars (cf. Einleitung, n. 31) zu diesem Traktat (fo. 3) geschrieben: οὐκ ἐστι Λουκιαν(ου): ου war später beim Aufs-neue-Binden des Buches (näml. beim Abschneiden der Seiten) verlorengegangen.
13 Eupolis fr. 456 Kock (I, p. 368; in PCG zu den adespota gerechnet) von Er. auch in Adagium 299, l. 456 angeführt.
15 Idem Lucian. Prom. es 7.
17 paroemia Apost. 13, 90. Er. nennt Apost. selten mit Namen. In Adag. 299 sagt er: "Adagium recensetur in collectaneis Apostolii, quem equidem autorem non adducerem in medium, nisi cogeret inopia magis idoneorum" (ll. 458-459). In Adag. 299 und 3259 (Post acerba prudentior), LB II, 1017 A, wird diese Aussage als selbstständiges Adagium behandelt.
18 Ἐξ ὧν ἔπαθες, ἔμαθες Gleichfalls aus Apost. loc. cit. übernommen.
20 Graecam sententiam Menandr. Monost. 121 Jäkel. Dieser Vers wird in der Theokrit-Aldina von 1495 (cf. Adag. 30, n.l. 952) in der Gruppe εἰς παιδείαν angeführt.
23-24 nostrati ... euadere Cf. Suringar in, p. 199 sqq.: "Door schade en schande wordt men wijs" (aus Harrebomée II, p. 241).
32 Collect. 221. Otto 1893.
26 Plaut. Merc. 771-772. In Collect. 221 zitiert Er. dieselben Plautusverse mit grösserer Genauigkeit als hier (wenigstens 771): "Nunc ego verum illud verbum esse experior vetus." Er glaubt jedoch, der Vers entstamme der Komödie Miles gloriosus, und nicht dem Mercator. Dieser Irrtum findet sich noch in den früheren Drucken der Chiliades. Cf. app. crit.
30 Hes. Erg. 344-348.
34 Diese Verszeile von Hes. führt Er. auch in Adagium 973 an: "Huc pertinet illud Hesiodium nobis alibi dictum: Πῆμα κακὸς γείτων κτλ." (LB II, 387 F).
36 Dieser Vers steht im Mittelpunkt des Adagiums 3401 (Ne bos quidem pereat): "Vt ad prouerbium redeam, congruit illi, quod alibi commemoratum est: Aliquid mali propter vicinum malum" (LB II, 1054 B).
47 Hesiodi interpretes Die Scholien (Aug. Pertusi, Scholia vetera in Hesiodi Opera et dies, Milano, 1955, p. 117) nennen als Beispiel die Ätolier und Akarnanen (Καὶ γὰρ Αἰτωλοὺς καὶ Ἀκαρνᾶνας Ἕλληνας ὄντας καὶ γείτονας ἐκτρῖψαι διὰ πλεονεξίαν ἀλλήλους) und die Einwohner von Chalkedon und Byzanz (Καὶ Χαλκηδονίους καὶ Βυζαντίους ... ἐν τῷ Βοσπόρῳ ναυμαχῆσαι.). Er. hat jedoch statt Χαλκηδονίους, Καρxηδονίους (= Karthager), statt Βυζαντίους, Βυοντίνους (?) gelesen. Er. erzählt in Adag. 1001, dass er über Hesiodusscholien verfügte: "Commentarioli in Hesiodum ac Theocritum" (LB II, 405 D).
49 Verg. Ecl. 1, 50.
50 Verg. Ecl. 9, 28. 149
53 Plut. Them. 18 und Mor. 185 e (54 Ὅτι καὶ γείτονα χρηστὸν ἔχει).
56 Hes. Erg. 240 (58 ἐπηύρα: ἐπαυρεῖ Ald. 1495).
33 Collect. 5. Otto 1036. Dieses Adagium weist Verwandtschaft mit den folgenden Adagien auf: Adag. 695 (Da mihi mutuum testimonium), LB II, 299 F; Adag. 696 (Mutuum muli scabunt), LB II, 300 A; Adag. 697 (Tradunt operas mutuas), LB II, 300 D; Adag. 698 (Senes mutuum fricant), LB II, 300 E; Adag. 699 (Fricantem refrica), LB II, 300 F; Adag. 700 (Ferrum ferro acuitur), LB II, 301 C. Cf. Harrebomée I, p. 276: "Als de eene hand de andere wascht, zijn ze beide schoon."
61 Plat. Ax. 366 c: Ἁ δὲ χεὶρ τὰν χεῖρα νίζει, δός τι καὶ λάβε τι.
61-62 Epicharmi ... versiculum Es handelt sich um Epicharmus fr. 273 Kaibel.
63 In margine χ: "Distingue versus."
61-64 Socrates ... accipe Dieselbe Stelle Platons führt Er. in Adagium 699 an. Er fügt textkritischen Kommentar, der auch unsere Stelle betrifft, hinzu. Er verteidigt die Lesart φρονεῖν statt φωνεῖν: "Quanquam Aldina editio pro φρονεῖν habet φωνεῖν, i.e. in ore habere" (301 B). An unserer Stelle folgt er jedoch der Lesart φωνεῖν, cf. l. 62: "in ore fuisse." Zu der Lesart κνίζει statt νίζει sagt er: "Nihil omnino refert νίζει legas, an κνίζει, quandoquidem vt manus manui mutuum praestat officium lauando itidem et scalpendo" (301 C). In Adag. 699 zitiert Er. die betreffende Stelle Platons (cf. n.l. 61), wie die heutigen massgebenden Editionen und sagt dazu: "Et melius trochaicus tetrameter Graecus constabit, si pro λάβε τι legas: λάμβανε τι. Quod idem alio loco citauimus, sed aliter, mendosum exemplar secuti, cum Graecus Plato nondum esset ad manum, quem consulere possemus" (301 B). In unserem Adagium aber folgt Er. der Lesart, die sich auch bei Stobaeus findet (Stob. III, 10, 34, p. 416 Hense), näml. καὶ λάβοις τι, und konstruiert so einen nahezu vollständigen katalektischen trochäischen Tetrameter, den er als einen vollständigen akatalektischen trochäischen Tetrameter übersetzt. Stephanus ad Adagium 699 verteidigt die Lesart και λάβοις τι σύ ("Cum eo plenus est versus trochaicus catalecticus"). Die Lesart λάμβανε τι lehnt er aus Gründen der Prosodie ab ("Oportebit enim in λάμβανε mediam syllaba, produci: quod plane est inauditum"). Zu diesem Vers Kaibel: fr. 273, p. 142. Von Stobaeus sind die Halbverse ἡ ... κνίζει bzw. δός ... τι gesondert überliefert: Stobaeus III, 10, 13, p. 411 Hense (ἡ ... κνίζει) und III, 10, 34, p. 416 Hense (δός ... τι).
68 Cic. Att. I, 19, 8: "Vt crebro mihi vafer ille Siculus insusurret Epicharmus."
72 Χεὶρ χεῖρα νίπτει Cf. l. 76. Siehe jedoch auch Apost. 1, 36 a (Walz, p. 19).
74 distichon Die Verse, die Er. ll. 75-76 anführt, wurden zusammen in der Theokrit-Aldina (cf. Adag. 30, n.l. 952) in der Gruppe εἰς βοιηθείαν abgedruckt.
75 Menandr. Monost. 31 Jäkel.
76 Menandr. Monost. 832 Jäkel (δάκτυλοι δὲ δακτύλους). In der Theokrit-Aldina: Χεὶρ χεῖρα νίπτει καὶ δάκτυλος δάκτυλον.
79 Sen. Apocol. 9. Zusatz C. Die Erstausgabe erschien 1513 (cf. Adag. 201, ll. 4-5). Dazu: Heinimann-Kienzle, ASD II, 4, p. 55, n.l. 832.
81 Soph. Oed. Col. 779 (82 φέροι: φέρει v.l.).
82 Rursum Soph. Ai. 522.
86 Hes. Erg. 353-355. 151
94 Eur. Hel. 1234 (9; Ἐπὶ τῷ; χαρὶς γὰρ κτλ.).
35 Collect. 561. Otto 1337. Cf. Adag. 3567 (Ἴσον Ἴσῳ), LB II, 1092 A und Adag. 1813, ASD II, 4, p. 226, ll. 237-238.
98 Ter. Eun. 445 (99 pro pari: pari v.l.).
100 Medeam Euripideam Cf. Eur. Med. 809: Βαρεῖαν ἐχθροῖς καὶ φίλοισιν εὐμενῆ.
102 Idem Ter. Phorm. 21 (104 ab illo: ab ipso; codd.; sibi esse id).
107 Aristot. Eth. Nic. IX, 1164 a 15-22. Aristoteles nennt den Namen Dionysius nicht. Bei Plutarch findet sich diese Geschichte auch (Mor. 41 d e; 333 e-334 a) und wird der Name 'Dionysius' erwähnt.
116 Eur. Andr. 741-742.
123 Archippus Archippus fr. 2 Kock (I, p. 679) bei Athen. X, 426 b.
126 vobis Bei Athen, σφῶν. Hat Er. das Personalpronomen σφῶιν bei Homer (Dual der 2. Pers. im Dativ) gemeint?
127 Cratinus Cratinus fr. 184 Kock (I, p. 69)= fr. 196 PCG bei Athen. X, 426 b. Die Lesart der Ausgaben A-E (δ᾽ ἐκτήσομαι) kommt an die der heutigen Editionen bis auf einen Buchstaben heran: δ᾽ ἐκτήκομαι. Er. übersetzte 'accepero' näml. ἐκτήσομαι als fut. exact. von κτάομαι (cf. Plat. Lach. 192 b); ἐκτήκομαι hat eine ganz andere Bedeutung: zerschmelzen, erweichen. Letztendlich folgte Er. übrigens der Lesart ἐκτίσομαι = respondero. Cf. app. crit.
130-132 Item ... vendi Zusatz C aus Athenaeus. Athen. VI, 224 c (130 τῶν τὸν ἰχθὺν πωλούντων: τὸν ἰχθὺν πωλούντων ed. pr. 1514).
133 eodem autore Cf. Athen. X, 426 a b (cf. nn.ll. 123, 127).
135 paria facere Cf. z.B. Sen. Epist. 9, 6. Colum. 1, 8, 13. Siehe Glare, s.v. par 2 a.
136 Plin. Epist. V, 2, 1 (137 tam turbidis).
138 Cic. Or. 220.
144 Quod ... retulimus Sc. Adag. 35. 153
145-146 Hesiodus Hes. Erg. 350.
150-151 foecundos ... consueuerunt Cf. Plin. Nat. V, 24: "Regio ... fertilitatis eximiae, cum centesima fruge agricolis fenus reddente terra."
152 Lucian. Imag. 12 (152 αὐτῷ τῷ μέτρῳ, φασίν, ἢ καὶ λώϊον sic ed. pr. 1503).
153 Cic. Att. XIII, 12, 3.
156-157 Hoc ... Euangelio Auch Christus benützt Adagien. Cf. Proleg. l. 300 sqq.
157 Euangelio Cf. Mt. 7, 1-2. Mc. 4, 24.
158-161 Sic ... vobis Der Zusatz B (1515) ergab sich vielleicht aus Er.' Arbeit an der Ausgabe des Neuen Testaments, die 1516 erschien.
158 Matthaeum Mt. 7, 1-2.
160-161 In quo ... vobis Er. gibt, wie öfters, seine eigene Übersetzung, die von der Vulgata abweicht. Cf. Proleg. n.ll. 241-242.
161 Er. setzte in π nach vobis einen Hinweis auf Theocr. 7, 33 (πίονι μέτρῳ) hinzu, cf. app. crit.: dieser Hinweis wurde nicht in F übernommen, vermutlich da diese Theokritstelle in Adag. 3961 (Pingui mensura), LB II, 1174 A, angeführt worden ist. Siehe app. crit.: "Theocritus in Itinere verno", sc. das Gedicht Θαλύσια ἢ ἐαρινὴ ὁδοιπορία (cf. Gow, app. crit. ad loc.).
37 Collect. 402. Otto 1119-1120.
162 Zu Unrecht erwähnt Er. im Titel dieses Adagiums Crassiore Musa, da er diesen Ausdruck separat in Adagium 38 behandelt.
163 iuxta ... fabulas Zusatz C. Hom. Il. V, 260 nennt Athene 'πολύβουλος'. Dazu Eust. p. 546, 20 ad Hom Il., V, 260. Siehe Testimonia in Röscher I, pp. 682-683 (s.v. Athene) und II, 2, pp. 2985-2986 (s.v. Minerua).
164 Inuita Minerua Cf. Adag. 42.
165 Colum. XI, 1, 32 (167 desideratur; consideratur ed. vet.; quamuis: quantumuis ed. vet.). Wir haben die Edition von Beroaldus aus 1496 (Opera agricolationum Columellae, Varronis Catonisque necnon Palladii) herangezogen (cf. fo. 178 recto). Zu den Columella-Ausgaben: Heinimann-Kienzle, ASD II, 5, p. 223, n.l. 370.
165-166 libro ... duodecimo Nach der alten Numerierung das zwölfte Buch.
168 Idem Colum. I, praef. 33 (169 rursus). In der genannten Edition fo. 71 recto.
170 Idem Colum. IX, 14, 12 (170 Hipparchi). Er. hat in χ Hipparci geschrieben und diese Lesart wird in den Drucken G-I beibehalten.
libro decimo Nach der alten Numerierung, cf. n.ll. 165-166.
173 Priapus Cf. Priap. 3, 10.
175 Hor. Serm. II, 2, 3 (178 ab normis D. Lejay: abnormi und abnormis mss.). Zu dem Wort anormis, das Er. auch in De praep. ad mort. (ASD V, 1, p. 384, l. 117) verwendet: Harry Vredeveld, The Word 'anormis' in Erasmus' De praeparatione ad mortem, in: Humanistica Lovaniensia XXXVII (1988), p. 265 sq.
179 Gell. XIV, 1, 5 (179 id tamen; 181 et om.; παχυμερέστερον).
181-182 id est ... Minerua Diese Übersetzung findet sich nicht in den heutigen Ausgaben.
38 Collect. 402. Otto 1174.
184-185 Quintilianus Quint. Inst. I, 10, 28.
187 inidoneos Dieser Ausdruck wurde von Er. auch in Adag. 2974 (ASD II, 6, p. 573, l. 579) verwendet (mit der Negation 'non', wie an unserer Stelle). Zu 'inidoneus': J. IJsewijn, Castigationes Erasmianae IX, in: Humanistica Lovaniensia XXXVII (1988), pp. 273-275 (cf. p. 274). 155
188 Latine loqui Cf. Otto 924.
189 Cic. Verr. 2 IV, 1, 2.
190 Idem Cic. Phil. VII, 17 (190 vt appellant). In Priapeiis Priap. 3, 9-10. Cf. Adag. 37, ll. 174-175.
39 Collect. 402. In Collect. 402 bespricht Er. drei Sprichwörter: Adag. 37, 38, 39. Siehe auch Adag. 2871 (Aperte simpliciterque loqui), ASD II, 6, p. 540.
195 Gell. XII, 5, 6 (196 ἀμαθέστερόν πως εἰπὲ καὶ σαφέστερον λέγε).
197 id est ... fare Nicht in den heutigen Ausgaben.
198 Aristoph. Ran. 1445 von Suid. ἀμάθητος 1470 und σαφέστερον 163 angeführt.
202 Suid. locc. citt. interpres Schol. ad Ran. 1445 (Koster, p. 1106). Er. zog die von Marcus Musurus 1498 herausgegebene Aristophanesausgabe mit Scholien oft heran. Die Musurus-Scholien weichen nur wenig von den von Koster angeführten ab (ἀγροικότερον καὶ παχύτερον ἀπαιδευτότερον κτλ.).
206-209 Suspicor ... assequi Vielleicht spielt Er. auf die Geheimnisse der Pythagoräer an.
209-212 Quin ... inuoluunt Zusatz C, in dem Er. Kritik an den Professoren der Theologie, die er besonders in Paris kennengelernt hat, übt. In π (fo. 35) war diese Kritik vermutlich von dem 'expurgator' gestrichen worden. Siehe dazu LB X, 1785 F-1786 A: "Eorum [sc. Adagia] ... prodiit censura Collegii Theologorum in Belgio, in Indice Expurgatorio, Philippi II. Regis Catholici iussu concinnato, Anno 1571, quam quibusdam additis et immutatis hic subiecimus." Unsere Stelle und Adag. 115, ll. 456-459 werden hier erwähnt. Cf. Adag. 115, n.ll. 456-459.
212-213 Sic ... obscuriora Cf. Adag. 2.xi, n.ll. 15-17.
40 Collect. 782. Otto 1118 und 277. Zu diesem Adagium und Adagium 41: Suringar 218, p. 410 sqq.
215 Ὗς ... Αθηνᾶν Nach Plut. Mor. 803 d: Ἡ ὗς τὴν Ἀθηνᾶν, cf. n.ll. 258-262.
218 Fest. p. 310 M, Lindsay, p. 408.
219 vt diximus Cf. Adag. 37, l. 163.
225 Alexander Aphrodiseus Alexander von Aphrodisias, ein Peripatetiker zur Zeit des Septimius Severus, ist der Verfasser gelehrter Kommentare zu den aristotelischen Werken. Er. benützte die Problemata von Alexander in der lateinischen Übersetzung des Theodorus Gaza (Venedig, Ald. 1504) oder des Georgius Valla (Venedig, Anton, de Strata 1488) oder des Polizian (in der Badiusedition von 1519 fo. XLIIII recto). Wir haben die Edition von 1501 aus Venedig Problemata Alexandri Aphrodisei Georgia Valla interprete (cf. Adag. 483, n.ll. 838-839) herangezogen. Die Stelle, auf die Er. sich hier bezieht, findet sich in dieser Edition fo. V, recto, fo. V verso: "Cur sues si subuersae ac supinatae portentur, silent? Cur sues coeno delectantur?".
227 Plin. Nat. VIII, 207.
229 Varro Rust. II, 4, 10 (230-231 iis animam datam esse proinde ac salem).
232 Cic. Fin. V, 38 (234 earum; in sue; 235 putisceret; bestiae quaedam; 237 motus quosdam).
157238 Aristot. Phgn. VI, 811 b 28-29.
241-242 vnde ... consueuimus Cf. Suringar, p. 412: "Hij is zo dom als een varken" (aus Harrebomée II, p. 359).
243 Suet. Gram. 23.
246 Cic. Pis. 37 (247 producte non ex schola).
248 L. Caesar Nicht Lucius Caesar, sondern Gaius Iulius Caesar Strabo, einer der Gesprächsteilnehmer in Cic. De or. II. Cic. De or. II, 233 (248 ego nunc).
250 foenum ... oportere Cf. Otto 649.
Idem Cicero Cic. Ac. 2, 18.
252 Hier. Adv. Ruf. I, 17 (254 videar: videatur v.l.). Es fällt auf, dass Er. in der Hieronymusedition von 1516 die Lesart 'videar' der lectio 'videatur' vorzieht.
254 idem Hier. Epist. 46, 1: "Mensuram Caritas non habet ... vt est vulgäre prouerbium: sus artium reppertricem."
255-256 M. Varro et Euemerus Sie wurden von Festus loc. cit. (cf. n.l. 218 und n.l. 256) erwähnt. Es betrifft Euhemerus FGrHist 63 F 6.
256 Fest. p. 310 M, Lindsay, p. 408 (257 Varro et Euhemerus ineptis mythis).
258-262 Celebratur ... deprehensa Plut. Mor. 803 d (261 ἐλήφθη).
41 Otto 1118. Suringar 218, p. 410 sqq.
264 Theocr. 5, 23 (266 ἤρισεν: ἤρισε Ald. 1495).
267 Cum ... Minerua Er. übersetzt den Halbvers von Theokrit als einen vollständigen Hexameter.
269 Theocriti enarrator Cf. Wendel, p. 162 ad Theocr. 5, 23. Schon 1508 standen Er. Theokrit-Scholien zur Verfügung, so sagt er in Adag. 1001, LB II, 405 D ("Commentarioli in Theocritum"). Cf. Heinimann-Kienzle, ASD II, 4, p. 27, n.l. 153.
271-273 Scholiastes ... praeside Für Zusatz F zog Er. die Scholien der Kalliergesausgabe von 1516, die er 1518 erworben hatte, heran: Ὕς ποκ᾽ Ἀθαναίαν ἔριν εἴρισεν· παροιμία ἐστίν ἐπὶ τῶν τοῖς κρείττοσιν ἀντεριζόντων, ἐρίζω ἐπὶ λόγων· ἐρείδω δὲ ἐπὶ πράγματος (Kallierges ad loc.). Cf. Adag. 18, n.ll. 679-680.
42 Otto 1121.
275 Inuita Minerua Cf. Adag. 37, l. 164.
276 Cic. Off. I, 110 (276-277 Inuita Minerua, vt aiunt).
277 ldem Cic. Fam. XII, 25, 1.
278 Rursum Cic. Fam. III, 1, 1 (279 Idque me, quoniam tu ita vis, puto non; esse facturum). In E (cf. app. crit.): "Idque me ... puto me non." Er. hat 'me' nach 'idque' (nicht nach 'puto') gestrichen.
280 Hor. Ars 385.
282 Sen. Tranq. an. 7, 2 (282 male enim respondent).
15943 Strömberg, p. 83.
284 Theocr. 14, 43 (284 ποκὰ ταύρος Meineke, Gow).
289 Theocr. loc. cit.
290 Theonycho Theonychus führt in der 14. Idylle des Theokrit einen Dialog mit Aeschinas.
300-301 ἐκ τοῦ ... καταφρονεῖν Cf. Hesych. ἀτιμαγέλας 8088 Latte (p. 274): Ὁ ἀτιμάζων καὶ τῇ ἀγέλῃ μὴ συνυποταττόμενος, und Schol. ad Theocr. 9, 5 (Wendel, p. 216): Ἀτιμαγελεῦντες: καταφρονοῦντες τῆς ἀγέλης.
305 Aristot. Hist. an. VI, 572 b 17-22 (306 γίγνεται; 308 γ᾽ ἐν; 309 ἄρρενα: ἄγρια v.l.; τοῖς θήλεσι).
316-318 lllud ... coarmentari In der von uns herangezogenen Ausgabe von 1498 (cf. Adag. 2.1, n.ll. 788-789): "Taurus ... cum foeminis pascitur caeterosque oppugnat mares, inter sese conuersantur quod coarmentari dicitur" (fo. 28 recto). Dieser Text ist jedoch wegen eines Homoioteleuton verstümmelt. In der Erstausgabe (Venedig 1476, Iohannes de Colonia; Ludouicus Cyprius ex archetypo ipsius Theodori fideliter et diligenter imprimi curauit) und in der Aldina von 1504: " ... caeterosque oppugnat mares. Temporibus caeteris mares inter se conuersantur" etc. (so berichtet Prof. Heinimann; wir haben diese Ausgaben nicht zu Rate ziehen können).
318-321 Idque ... hallucinatum Wer diese Kritik geäussert hat, ist uns nicht bekannt. Die Übersetzungen des Theodorus Gaza waren für die Humanisten mehrmals Studienobjekt: Politian. Miscell. I, cap. 90; Ioh. Bapt. Pius Annotationes cap. II, XX, CXLII; Hermolaus Barbarus Castigationes Plinianae, zu Plin. Nat. XXXII, 149 (cf. Adag. 2.1, n.ll. 788-789). Es war insbesondere jedoch Georgius Trapezuntius, hinsichtlich der Aristoteles-Übersetzungen Theodorus' Konkurrent, der Kritik an dessen Übersetzungen übte. Cf. Ep. 1479, l. 65 sqq.: "Theodorus Gaza in nonnullis locis iure reprehensus est a Trapezontio, nec puduit eruditissimum virum ea mutare." Politian. Miscell. I, 90: "At enim fuere sicuti apparet acerbissimae inter hos Graecos (sc. Theod. Gaza und Georg. Trapezuntius) inimicitiae" (fo. CLIX verso der Badiusedition von 1519). Georgius Trapezuntius selbst schreibt: "... nunc vero non Problemata sed libros de animalibus multis iam annis interpretatos mihi ac editos minatur se (sc. Theod.) latinos facturum, quasi non latini sed barbari a nobis facti sint" (A. Gercke, Theodorus Gattes, Greifswald, 1903, p. 14). Zu Georgius Trapezuntius: Contemporaries, s.v. (George of) Trebizond.
323 adamussim Cf. Adag. 490.
329 scrupuli Cf. Adag. 3466 (Scrupulum iniicere), LB II, 1069 B und Adag. 5, n.l. 372.
161337-338 vtpote ... etymologia Cf. ll. 300-302.
338 Theocr. 9, 4-5 (342 μηδὲν).
345-346 Ad ... armentum Cf. Suid. ἀτιμαγέλου 4362: μὴ συναγελαζομένου.
347 Verg. Ecl. 6, 52-60.
363 idem Maro Verg. Georg. III, 224-228.
371 καπροῦν Der Begriff καπρᾶν (statt fälschlich καπροῦν) entstammt dem schon von Er. herangezogenen Buch der Hist. an. des Aristot. (cf. l. 305 sqq.) näml. VI, 572 b 24-25: Καὶ αἱ ὕες δ᾽ ὅταν ἔχωσι πρὸς τὴν ὀχείαν ὁρμητικῶς - καλεῖται καπρᾶν - ὠθοῦνται καὶ πρὸς τοὺς ἀνθρώπους, ἱππομανεῖν Cf. Adag. 2094 (Ἱππομανεῖν), ASD II, 5, p. 96. Dieses Adagium gründet auf Aristot. Hist. an. VI, 572 a 10.
373-376 Scholia ... potest Zusatz F den Scholien des Kallierges entnommen: Ἔβα κεν ταῦρος ἀν᾽ ὕλαν. παροιμία ἐστιν ἐπὶ τῶν μὴ ἀναστρεφόντων διὰ τὸ τοῖς ταυροῖς ὕλης ἐπιλαμβανομένοις ἀλήπτοις εἶναι (Schol. ad Theocr. 14, 43).
382 Aristoph. Lys. 217 (383 δ᾽ ἀταυρώτη). Marcus Musurus hatte 1498 neun Komödien des Aristophanes bei Aldus herausgegeben. Die Lysistrata fehlte in der Edition und erschien 1515 in Florenz bei Phil. Junta. Dieser Zusatz E (l. 381 sqq.) war vermutlich der neuen Iuntina entnommen. In margine χ: "Distingue versus."
386 Hor. Epod. 12, 16-17.
44 Strömberg, p. 93 sq.
392 Thphr. Hist. Plant. VIII, 7, 6 (396 οὐκ κακῶς).
404 Theodorus Gaza Er. übernahm nur die Übersetzung des erstes Satzes (ll. 397-398 Ad ... iuuat) von Theodorus. Die Erstausgabe der Theophrast-Übersetzung von Theodorus erschien 1483. Wir haben die Ausgabe von 1534 (Cratander, Basel) herangezogen.
413 calculum ... addituros Cf. Adag. 453.
413-14 idem adagium Cf. Thphr. Caus. plant. III, 23, 4.
418 Plut. Mor. 701 a.
419-424 Porro ... terra In dem Traktat des (Ps.) Plut. De liberis educandis wird ein Vergleich zwischen dem Erziehen von Kindern und dem Anbauen des Gewächses gemacht (2 b). Dies mag Er. zu diesem Exkurs angeregt haben (dasselbe Traktat benützt er auch l. 448 sqq.). Er. legt Hier. wie Plut. (2 c-f), mehr Wert auf die Erziehung als auf die Abstammung. Das betreffende Traktat war sehr beliebt und Guarino Guarini (Guarinus Veronensis, 1374-1460, cf. Er.' Ep. 23: "Quid Guarino, quid Poggio ... eloquentius?") übersetzte es. Er. mag diese Übersetzung herangezogen haben. (Dazu: Koster, ASD IV, 2, p. 104).
424 Eur. Hec. 592-601 (427 εὖ στάχυν: εὔσταχυν v.l., N.B. εὐστάχυν A-I; 434 γε μέντοι: γέ τοι τι v.l.).
436-445 Non ... honesti Er. übernimmt seine eigene Übersetzung aus dem Jahre 1506.Cf. ASD I, 1, p. 245, ll. 640-649.
448 Lycurgus Plut. Mor. 3 a b. Siehe auchMor. 225 f.
449-451 alter ... parentibus Er.' Erzählungweicht einigermassen von der des Plutarch ab. Plut. sagt: Δύο σκύλακας τῶν αὐτῶν γονέων.
45 Collect. 281. Otto 1843. Cf. Proleg. l. 96. Collect. 542.
454-455 Metaphora ... discrimen Cf. Don. ad Ter. Andr. 845: " 'Omnis res est in vado' hoc est: in tuto sunt iam vniuersa."
455 Ter. Andr. 845 (455-456 omnis res est iam in vado).
456 Plaut. Aul. 803.
16546 Collect. 281, 542. Otto 1455.
461 Ἐν ... πλεῖν Die griechische Fassung dieses Sprichworts mag von Er. selbst angefertigt worden sein (von uns nicht nachgewiesen).
464-466 Vnde ... appellamus Cf. z.B. Ov. Ponto II, 8, 68. Sen. Herc. f. 1072.
467 Ter. Andr. 480.
469 Maro Verg. Aen. VII, 598 (470 nam mihi).
47 Collect. 278. Otto 264. Cf. Adag. 2069 (Dares Entellum prouocas), ASD II, 5, p. 78.
472 Hier. Epist. 102, 2, 2. Er. führt denselben Brief in Adag. 2069 an.
480 apostolus Paulus 1. Tim. 5, 18: "Non alligabis os boui trituranti."
484 Verg. Aen. V, 362-484.
485-486 in Graecorum collectaneis Cf. Diogen. 3, 9 = Apost. 4, 24.
486 Ἀτρέμας βοῦς Cf. Adag. 1003 (Placide bos), LB II, 407 F.
48 Collect. 274. Otto 1885. Man vergleiche Adag. 3990 (Rectam instas viam), LB II, 1180 C: "Vt, qui falluntur, dicantur tota aberrare via, ita, qui rem bene coniectant, dicuntur rectam insistere viam."
489 Τῇ ... ἀφαμαρτάνεσθαι Die griechische Fassung dieses Sprichworts wurde vermutlich von Er. selbst, vielleicht nach Aristoph. Plut. 961 (cf. l. 498) angefertigt.
490 Ter. Run. 245.
493 exorbitare Ein postklassischer Ausdruck: cf. Aug. Civ. XXII, 8 (B. Dombart, A. Kalb, Sancti Aurelii Augustini episcopi, De ciuitate dei, libri XXII, Leipzig, 1928/Darmstadt 1981, vol. II, p. 576).
494 Aristot. Eth. Nic. I, 1098 b 28: Διαμαρτάνειν τοῖς ὅλοις. Cf. Suringar 225, p. 423 n.
Idem Aristot. Phys. I, 191 a 26: Ἐξετράπησαν οίον ὁδόν τίνα ἄλλην ἀπωσθέντες ὑπὸ ἀπειρίας.
497 Aristoph. Plut. 961. Dieses Aristophaneszitat hat Er. seit 1515 in Adagium 1578 gestrichen (cf. ASD II, 4, p. 73, n.l. 292), da er das betreffende Zitat in Ausgabe ß in unserem Adagium anführte.
500 Quinetiam hodie Cf. Suringar 225, p. 426: "Die uit den weg is, was er wel weder gaarne in" (aus Harrebomée II, p. 446 sq.).
501-504 Sunt ... viam Sartorius (16. Jh.) listete ähnliche Ausdrücke in der niederländischen Sprache seiner Zeit auf, cf. Suringar 225, p. 425.
504 Cic. Phil. I, 33 (505 si ita putas).
505 illud apophthegma Dieser Ausdruck, der von Suringar nicht belegt worden ist, ist auch uns unbekannt. Cf. Adag. 2084, ASD II, 5, p. 87: "Celebratur et illud cuiuspiam ἀπόφθεγμα: τρέχουσιν ἔξω τῆς ὁδοῦ" (l. 662). Siehe n.l. 662. In margine χ notiert Er. zu unserer Stelle: "Non est carmen."
16749 Collect. 274. Otto 283.
508 Macr. Sat. III, 12, 10 (508-509 Numquamne tibi, Praetextate, venit in mentem). Von Er. Collect. 274 richtig angeführt.
510 Aristoph. Ran. 1135.
514-516 Proinde ... cursu Cf. Adag. 457, ll. 299-301.
517 Hor. Epist. I, ll, 27.
50 Collect. 237. Otto 759. Von Adagium 50 an gibt es eine Reihe von Sprichwörtern gleichen Inhalts (Adag. 50-67).
520 suo ... accersere Cf. n.l. 522.
522 Plaut. Amph. 327 (523 Illic homo a mesibi malam).
525 Gell. XX, 1, 28: "Iumentum quoque non id solum significat quod nunc dicitur, sed vectabulum etiam quod a iunctis pecoribus trahebatur."
51 Collect. 53. Otto 759.
528 Suo ... iugulari Nach Ter. Ad. 958: "Suo sibi gladio hunc iugulo." Cf. l. 541.
530-531 veluti ... retorqueat Nach cap. 10 ("De argumentis quae Graece ἀντιστρέφοντα appellantur, a nobis 'reciproca' dici possunt") des 5. Buches der Noctes Atticae von Gellius. Cf. 10, 3: "Id autem vitium accidit hoc modo, cum argumentum propositum referri contra conuertique in eum potest a quo dictum est ... quale est peruolgatum illud quo Protagoram, sophistarum acerrimum, vsum esse ferunt."
532 quemadmodum ... conficiat Zu Phalaris, dem Tyrann von Agrigentum, und dem Künstler Perillus (Perilaus): Adag. 986 (Phalaridis Imperium), LB II, 392 D. Adag. 89, ll. 229-230. Lucian. Phal. I, 11-12.
533 Ter. Ad. 833-834 (534-535 Solum vnum hoc vitium adfert senectus hominibus / Attentiores sumus ad rem omnes quam sat est).
534 huiusmodi ... sententia Er. erkannte, dass er Ter. Ad. loc. cit. nicht wörtlich anführte.
536-539 Postremo ... Effugere Ter. Ad. 952-955.
541 Suo ... gladio Ter. Ad. 958 (gladio hunc iugulo).
543 Plaut. Amph. 269. (544 sua om.).
545 Cic. Caec. 82.
546 Ov. Her. 2, 47-48.
549 illa Ciceronis Cic. Caec. 84. Aufgrund des l. 550 angeführten Cicero-Satzes fertigt Er. einen scheinbar ciceronianischen Ausspruch an, den man jedoch nicht bei Cic. liest.
550 Rursum Cic. Caec. 84 (550 mucro defensionis tuae; in eum ipsum causa tua incurrat).
551 Liuianum illud Liv. XXII, 16, 5 (552 Nec Hannibalem fefellit suis se).
libro ii. Sc. das zweite Buch der dritten Dekade.
552 Lucian. Pisc. 7 (552-553 ὃς παρ᾽ ἡμῶν).
554 Plut. Mor. 190 b; 219 c. Cf. Apophth. I, Brasidas 60, LB IV, 113 E.
556-557 Trebellio Pollione Hist. Aug. XXIV, 8, 7.
52 Collect. 53. Otto 713. Cf. Adag. 392, ll. 464-465.
561 Ps. 7, 16.
562-563 Lacum ... fecit Die Übersetzung von Er. weicht nur wenig von der Vulgata ab: "Lacum aperuit et effodit eum."
53 Collect. 53. Otto 917. Cf. Adag. 392, ll. 465-466.
567 Ps. 9, 16.
568-569 In ... eorum Cf. Vulg. Ps. 9, 16: "In laqueo isto, quem" etc.
572 Lucian. Dial. mort. 8 (572 τὸ σόφισμα). Er. übersetzte eine Anzahl der Dialoge Lukians, die er 1506 herausgab. Cf. ASD I, 1, pp. 361-627. Zu unserer Stelle: p. 574, Dialogi varii, Cnemonis ac Damippi dialogus, l. 19: "Itaque technam istam in tuum ipsius caput struxeras."
573-76 De haeredipeta ... inhiarat In Ausgabe I erzählt Er. die Geschichte genau nach Lukian loc. cit. In A-H stimmt sie nicht genau mit dem Dialog Lukians überein (cf. app. crit.). Cf. Adag. 249, ll. 431-432, in dem dasselbe Ereignis zur Sprache kommt.
55 Otto 234. Auch von Harrebomée (I, p. 460) belegt: "De lijster kakt haar eigen kwaad."
579-580 His ... cacat Cf. Isid. Orig. XII, 7, 71: "Turdela quasi maior turdus, cuius stercore viscum generare putatur. Vnde et prouerbium apud antiquos erat 'Malum sibi auem cacare'." Obwohl Er. dieses Sprichwort den Griechen zuschreibt (579 Graecorum adagium; 589 Graecanici prouerbü; möglicherweise meint er die Paroemiographen, cf. Adag. 56, n.l. 600), haben wir das nicht belegen können. Hat er die griechische Fassung aufgrund Isid. loc. cit. selbst geschrieben?
581 Nach Plin. Nat. XVI, 247: "Nisi per aluom auium redditum, maxume palumbis ac turdis. Haec est natura vt nisi maturatum in ventre auium non proueniat."
583 Serv. Comm. Aen. VI, 205.
Aristoteles Aristot. Hist. an. IX, 617 a 18-22.
585 aut ... ἰξοφάγον Zusatz C. Das Wort ἰξοφάγον - statt ἰξοβόρον - ist der 1514 erschienenen Athenaeusausgabe entnommen (cf. Athen. II, 64 f-65 a, wo Athen. Aristot. loc. cit. anführt).
586 Plautus Plautus bei Serv. Comm. Aen. VI, 205. Cf. Otto 234.
588 a Plauto ... scriptum Otto (Anm. p. 52) und Thilo-Hagen (vol. II, p. 39) erwähnen Pieter Burman (1688-1741) als Verfasser dieser Konjektur; Er. jedoch konjizierte als erster 'cacat' statt 'creat'.
590 Soph. Ant. 645-647 (591 φιτύει).
171597-598 In hos ... opprimantur Cf. Adag. 1277 (Leonis catulum ne alas), LB II, 514 E; Adag. 2.xvii, n.l. 60.
56 Cf. Collect. 135, 617.
600 eosdem Sc. Graeci, cf. Adag. 55, n.ll. 579-580. Siehe die Paroemiographen: Diogen. 3, 18 (πιτύαν). Suid. αὐτός 4521; πητύα 1540. Zenob. Ald. col. 14 (l. 29). Bei Zenob. Ald. findet sich unter dem Titelsprichwort Αἲξ τὴν μάχαιαν (sie) eine ganze Reihe von Sprichwörtern, von denen Er. mehrere benützt: col. 14: Σφηκίαν ἠρέθισας (cf. Adag. 60). Αὐτὸς εὗρε τοῦ κακοῦ τὴν πιτύαν (cf. Adag. 56). Ἄτλας τὸν οὐρανόν (cf. Adag. 67). Ἐφ᾽ ἑαυτὴν αἲξ τὰ κέρατα (cf. Adag. 66). col. 15: Κορώνη τὸν σκορπίον (cf. Adag. 58). Ἀνάγυρον κινεῖς (cf. Adag. 65). Αἲξ τὴν μάχαιραν (cf. Adag. 57). Cf. Bühler IV, p. 235.
601 Αὐτὸς ... πητύαν Diogen. und Suid. locc. citt. erwähnen die Alternative πηγήν. Cf. Apost. 4, 35.
604 Aeschyl. Pers 743 (605 ηὑρῆσθαι: εὐρῆσθαι codd.).
607 trochaicus Sc. ein katalektischer, trochäischer Tetrameter.
57 Collect. 720.
610 Zenob. 1, 27 = Ald. col. 15, ll. 9-19 (Ald. θυσίας statt θυσίαν). Diogen. 1, 52. Es fällt auf, dass Er. den Artikel (τὴν) auslässt.
611-616 Ortum ... mactata est Die Erläuterung ist Zenob. entnommen. In den Collectanea gründete die Erklärung auf Diogen. 1, 52.
616 Quidam Cf. Suid. αἲξ 235 und 69 αἰγός (ἡ αἴξ), cf. Bühler IV, p. 244.
617 quidam Cf. Suid. ὄϊος 98. Apost. 12, 48. Dazu: Bühler IV, p. 233 sqq.
58 Collect. 263. In Collect. 263 kommen drei Sprichwörter zur Sprache: Κορώνη τὸν σκορπίον, Calidum hodie prandium comedisti (= Adag. 59) und Leonem pungis ( = Adag. 61).
620 illud Zenob. 4, 60. Ald. col. 15, 1. 3. Diogen. 1, 52. Suid. κορώνη 2107. Diogen. (Er.' Quelle für Collect. 263) behandelt unter Nummer 1, 52 mehrere Adagien: Αἲξ τὴν μάχαιραν (cf. Adag. 57). Κορώνη τὸν σκορπίον (cf. Adag. 58). Λέοντα νύσσεις (cf. Adag. 61). Εὖ κείμενον κακὸν κινεῖς (cf. Adag. 62). Ἀνάγυρον κινεῖς (cf. Adag. 65). Dazu: Bühler IV, p. 234.
620-621 subaudi 'rapuit' Cf. Zenob. 4, 60.
623-624 Graecum epigramma Anth. Pal. IX, 339 (625 μέλαν πτερὸν Brunck: μελάντερος Ald. nach cod.; νωμῶν (νομῶν Ald.); 627 μάρψων ὤρουσεν; μάρψας ὤρουσεν Ald.; 629 Ἴδ᾽ ὡς ὃν Scaliger: Ἴδ᾽ ὅσσον Ald. nach cod.). In dem Florilegium diuersorum epigrammatum in septem libros von Janus Lascaris bei Aldus 1503 herausgegeben (cf. Adag. 18, n.l. 669), angeführt in der Gruppe εἰς δίκην des ersten Buches.
638 Hor. Epist. II, 1, 156.
17359 Collect. 263.
641 Plautinum illud Plaut. Poen. 759 (641 calidum prandisti prandium hodie?).
60 Collect. 54. Otto 453. Cf. Moria, ASD IV, 3, p. 162, l. 578 sqq.
645 Die griechische Fassung Τὰς σφηκιὰς ἐρεθίζειν ist wahrscheinlich nach Zenob. Ald. col. 14 Σφηκίαν ἠρέθισας geschrieben. Siehe Walz, p. 432: Σφηκίαν ἠρέθικας.
646 Plaut. Amph. 707.
649 affine vespis Zusatz B nach Aristot. Hist. an. IX, 628 b 32 sqq. Cf. n.l. 652.
650 Plin. Nat. XI, 73 (650 ictus eorum).
652 Aristot. Hist. an. (nicht Part. an.!) IX, 629 a 24-28. Er. bezieht sich auf Aristot. Hist. an. loc. cit., aber vielleicht schwebte ihm auch Part. an. IV, 683 a 8-9 (Ἔχουσι δὲ τὰ μὲν ἐν ἑαυτοῖς τὰ κέντρα, καθάπερ αἱ μελίτται καὶ οἱ σφῆκες) vor.
653-656 cum ... addubitat Man vergleiche die Übersetzung des Theod. Gaza: "Sed cum in genere apum careant aculeo et fuci et reges, atque etiam vesparum nonnullae inaculeatae sint vt ante dixi, crabrones omnes armari aculeo videntur. Sed de eorum duce considerandum accuratius est an aculeum habeat" (nach der Venediger Ausgabe von 1498, fo. 45 recto).
656-657 Vtitur ... epistola Als Er. seine Collect. verfasste, hat er vermutlich die Belegefür 'iritare crabrones' (Collect. 54) und 'cornutam bestiam petere' (Collect. 241 A), d.h. Plautus und Hieronymus, verwechselt. (Es handelt sich um zwei sinnverwandte Redensarten). Er. hat 1508 für die Adagia die Quellen nicht überprüft, sondern aus den Collect. übernommen. Siehe auch Adag. 82, n.l. 120.
657 Plaut. Amph. 703-705 (661 sin opsequare, vna resoluas).
662-663 Aristophanes Aristoph. Lys. 475 (664 κἀρεθίζῃ). Cf. Suidas σφηκιά 1732.
666 epitaphium Archilochi Anth. Pal. VII, 71, 5-6. Das betreffende epitaphium wurde Gaetulicus zugeschrieben. Auch in dem genannten Florilegium des Janus Lascaris (cf. Adag. 58, n.ll. 623-624) angeführt (in der Gruppe εἰς ποιητάς des dritten Buches).
671 Xen. Hell. IV, 2, 12 (672 ἔγωγε).
61 Collect. 263.
677 Nach Diogen. 1, 52 (λέοντα νύσσεις). Cf. Adag. 58, n.l. 620.
62 Collect. 640. Strömberg, Eine neue Sammlung, p. 45.
682 illud Diogen. 6, 54. Diogen. erwähnt dieses Proverb auch in der kleinen Sammlung von Sprichwörtern, die er unter Nummer 1, 52 auflistet. Cf. Adag. 58, n.l. 620. Zenob. Ald. col. 119 (Μὴ κίνει κτλ.). Apost. 11, 44 (Μὴ κίνει κτλ.).
175685 Thgn. 423.
688 illud Verg. Aen. V, 743 und VIII, 410.
690 Suid. ὀκτώπουν 130. Es handelt sich um Cratinus fr. 77 Kock (I, p. 37) = fr. 80 PCG.
691 nimirum scorpium Cf. Suid. loc. cit.: Ἀντὶ τοῦ σκορπίον. παροιμία γάρ.
691-693 plerunque ... gestat Cf. Adag. 334.
64 Cf. Proleg. l. 411.
695 Κινεῖν τὴν Καμαρίνην Woher diese Fassung des Proverbs (ohne Negation und mit Infinitiv) stammt, ist uns nicht bekannt. Bei den Paroemiographen: Μὴ κίνει Καμάριναν. Cf. Zenob. 5, 18 = Ald. col. 119 (Καμαρίνοι statt Καμαριναῖοι). Suid. μή 904. Apost. 11, 49. Zu diesem Adagium: Bühler IV, pp. 199-206.
696 Lucian. Pseudol. 32.
698 Serv. Comm. Aen. III, 701 (700 eiusdem nominis oppidum).
699 Et ... procul Verg. Aen. III, 701-702.
700-704 Camarina ... oraculi Überarbeitet nach Serv. loc. cit. (703 eam partem).
704 Suid. μή 904.
708 Steph. Byz. Καμάρινα, Meineke, p. 351 (709 Μὴ κίνει).
712 Sil. XIV, 198.
65 Collect. 92 und 727. Der Name 'Anagyrus' ist ein Homonym: in Collect. 92 spricht Er. von einer Pflanze 'anagyrus' und stützt sich, wie er sagt, auf Hermolaus (Castigationes Plinianae zu Plin. Nat. XIX, 180, Pozzi, p. 819), aber in Collect. 727 bezeichnet der Name Ἀνάγυρος einen Helden, wie in Diogen. 1, 25, woher dieses Proverb 727 stammt. Dazu: Zu den Anfängen, p. 165. In unserem Adagium behandelt Er. die beide Bedeutungen des Namens 'Anagyrus'.
714 ANAGYRIM Cf. Diosc. III, 150 (Wellmann II, p. 158): Οἱ δὲ ἀνάγυριν ... καλοῦσι. Siehe auch: Pozzi, p. 819 n.
715 apud Graecos Diogen. 1, 25 (auch 1, 52, cf. Adag. 58, n.l. 620). Zenob. 2, 55: Ἀνάγυομιψρονν κινεῖν = Ald. col. 31 (ἄνθρωπος ἥρως statt Ἀνάγυρος ἥρως). Siehe auch Ald. col. 15 (cf. Adag. 56, n.l. 600). Suid. Ἀνάγυρος 1843 (κινεῖς τὸν ἀνάγυρον) und κινεῖς 1638. Apost. 9, 79 Κινεῖς τὸν ἀνάγυρον.
716-717 In eos ... iritarent Nach den genannten Paroemiographen.
718 Alii Zenob. Suid. Apost. locc. citt.
719 Diosc. III, 150. Zu Diosc: Adag. 22, n.l. 719.
719-720 quem ... acopon Der Name magyrum ist nicht belegt. Vielleicht wird 'magydaris' gemeint (Plin. Nat. XIX, 46. Diosc. III, 80), oder ist es ein Schreibfehler für anagyrum. Zu den Benennungen 'anagyrum' und 'acopon': Plin. Nat. XXVII, 30: "Anagyros quam aliqui acopon vocant." Diosc. III, 150: Οἱ δὲ ἀνάγυριν, οἱ δὲ ἄκοπον καλοῦσι.
721 odore ... graui Bei Zenob. Suid. Apost. locc. citt. erwähnt.
maxime ... teratur Cf. Suid. κινεῖς 1638: Ἔστί δὲ τὸ φυτὸν ὁ ἀνάγυρος δυσῶδες τριβόμενον. Apost.: 9, 79: Ἄνθος, ὃ τριβόμενον ὄζει.
721-722 cuius ... promouet Nach Diosc. III, 150, cf. Plin. Nat. XXVII, 30.
725 Plin. loc. cit.
726-731 Sunt ... Lysistrata Nach Zenob. 2, 55. Siehe jedoch auch: Suid. Ἀνάγυρος 1843. Apost. Diogen. locc. citt.
726-727 quae ... Stephane Steph. Byz. Ἀναγυροῦς, Meineke, p. 91.
177728-729 anticyram pro elleboro Cf. Proleg. n.l. 583.
729 Rursum alii Cf. Zenob. loc. cit.: Τινὲς δὲ λέγουσι κτλ.
731 apud ... Lysistrata Cf. n. ll. 731-732.
731-732 Aristophanem Aristoph. Lys. 67-68. Zusatz E, cf. Adag. 43, n.l. 382. In margine χ: "Distingue versus."
737 Suid. Ἀναγυράσιος 1842. Auch Apost. 9, 79 erzählt diese Geschichte.
745-746 Hieronymum ... scriptoribus Dieser Hinweis bei Suid. (und Apost.) betrifft Hieronymus von Rhodos. Cf. Wehrli X, Hieronymus von Rhodos, fr. 32.
748 Ἡ ... κέρατα Zenob. Ald. col. 14: Ἐφ᾽ ἑαυτὴν αἲξ τὰ κέρατα (cf. Adag. 56, n.l. 600). Siehe Bühler IV, p. 244.
749-752 Capra ... cornua Cf. Zenob. Ald. coll. 14-15: Αἲξ γάρ, ὥς φασι, τόξῳ βληθεῖσα καὶ τὸ τόξον ἰδοῦσα τοῦτο εἰρήκει ὡς καθ᾽ ἑαυτῆς τὰ κέρατα ἔφυσε.
67 Strömberg, Eine neue Sammlung, p. 11.
754 Bei den Paroemiographen: Diogen. 2, 67 = Apost. 4, 23 (κακοῖς statt κακῷ τινι). Suid. Ἄτλας 4368. Zenob. Ald. col. 14 (cf. Adag. 56, n.l. 600) und col. 46 (= Suid loc. cit. ohne den Passus ὁ μυθευόμενος ... παροιμία). ὑπεδέξατο Cf. Suid. loc. cit. = Ald. col. 46: Λείπει ὑπεδέξω.
755-756 Dici ...accersunt Nach den genannten Paroemiographen.
756-757 Nam ... Atlanticum Nach Zenob. Ald. col. 14.
68 Collect. 144.
761 Diogen. 2, 84: Ἀπὸ μηχανῆς θεὸς ἐπιφανείς = Apost. 3, 41.
763-766 Sumptum ... imponeret Cf. Suid. ἀπὸ μηχανῆς 3438: Εἰώθασι θεοὺς εἰσάγειν, οὐκ ἐπ᾽ αὐτῆς τῆς σκηνῆς ὁρμώμενους, ἀλλ᾽ ἐξ ὕψους ὑπό τινος μηχανῆς ... καὶ τοῦτο καταστολὴν εἶναι τοῦ δράματος.
766 Cic. Nat. I, 53-54.
771 Plat. Crat. 425 d (771 βούλει Hermann: δεῖ/δὴ codd.; 772 καταφεύγουσι).
774 Latinus interpres Er. meint Marsilio Ficino, dessen Übersetzung er anfangs benützte, aber später, wie in unserem Adagium, auch kritisierte. Dazu: M. Cytowska, Érasme de Rotterdame et Marsile Ficin son maître, Eos 63 (1975), p. 165 sqq. und Heinimann-Kienzle, ASD II, 4, p. 155, n.l. 114; ASD II, 5, p. 245, n.ll. 83-84.
775-777 Nisi forte ... confugiunt Er. übernimmt die Übersetzung Ficinos wörtlich. Wir beziehen uns auf die von Andreas Asulanus/Andrea Torresani gedruckte Edition (Venedig, 1491). M. Cytowska zitiert unsere Er.-Stelle nicht ganz genau: p. 174, l. 29: εἰ μὴ ἄρα βούλει (Konjektur Hermann) statt: εἰ μὴ ἄρα δὴ und l. 30: καταφεύγουσι statt: ἀποφεύγουσι.
179777 Ad ... videtur Cf. Adag. 408.
777-778 qui ... Plutarcho Die Erstausgabe der ins Lateinische übersetzten Plutarchviten erschien 1470 (Rom). Neun Übersetzer arbeiteten an dieser Edition. Cf. Heinimann-Kienzle, ASD II, 4, p. 21, n.l. 28. Nachdem Er. den griechischen Text der Plutarchviten erworben hat (cf. Adag. 2.xi, n.l. 2), übte er Kritik an der Übersetzung.
778-781 Quum ... efficere Er. paraphrasiert den Anfang des 25. Kap. der Vit. Lys.
781 Graeca sic habent Plut. Lys. 25, 2 (782 ἐπὶ τοὺς πολίτας).
785 Aristot. Metaph. I, 985 a 18-21 (787 καὶ ὅταν ἀπορήσῃ: ὅταν γὰρ ἀπορήσῃ v.l.; διὰ τίν᾽; παρέλκει; 788 γιγνομένων).
792-793 in Graecorum tragoediis Cf. Eur. Alc. 1159; Bacch. 1388; Andr. 1284; Hel. 1688. Auch an Lucian. Conuiv. 48 mag Er. gedacht haben: Τοῦτό σοι τέλος, ὦ καλὲ Φίλων, ἐγένετο τοῦ συμποσίου, ἢ ἄμεινον τὸ τραγικὸν ἐκεῖνο ἐπειπεῖν, πολλαὶ μορφαὶ κτλ.
795-796 veluti ... componit Eur. Or. 1625 sqq.
796-798 Huius ... compesceret Hom. Il. I, 197 sqq.
799 Hor. Ars 191-192.
803 Plaut. Amph. 50-63. Cf. 59: "Faciam vt commixta sit; <sit> tragicocomoedia."
804 Lucian. Philops. 29 (804-805 ἐπεισκυκληθῆναι; 805 ὑπὸ τῆς τύχης).
807 Allusit Lucian. De merc. cond. 1. Dieser Dialog ist von Er. 1506 übersetzt worden. Cf. ASD I, 1, p. 553, ll. 22-24. Die Übersetzung von 1506 ähnelt der, die an unserer Stelle gegeben ist, sehr.
810 Eur. Iph. A. 973-974.
811-812 Equidem ... apparui Cf. ASD I, 1, p. 325, ll. 1338-1339: "Siquidem tibi / ego deus extiti obtigique maximus."
812 Lucian. Herm. 86.
814 Athen. VI, 226 c (817 ἀποπέμψουσι: ἀποπέμπουσι ed. pr. 1514; ὠνουμένους). Zusatz C.
815 poeta ... quis Es handelt sich um ein Fragment des Dichters Alexis, näml. fr. 126, 18-19, Kock (II, p. 342).
820 Nach der Übersetzung des Athenaeuszitats setzt Er. in π einen Passus aus Plut. hinzu, cf. app. crit. Es betrifft Them. 32 (ἱστορίᾳ; Φύλαρχος; Νεοκλέα). Dieser Passus wurde nicht an dieser Stelle in den Ausgaben F-I abgedruckt.
822 Plin. Nat. XXV, 16.
823 Idem Plin. Nat. XXVII, 8 (824 in vita inuenit: inuenit in vita edd. vett. cf. Adag. 2.xx, n.l. 75).
18169 Collect. 91. Otto 517. Er. benützte für Collect. 91 Hermolaus' Castigationes Plinianae zu Plin. Nat. II, 18, Pozzi, p. 39. Dazu: Zu den Anfängen, p. 171.
826 illud Bei den Paroemiographen: Diogen. 1, 80. Zenob. 1, 91. Suid. Ἄνθρωπος 2536 = Zenob. Ald. col. 34.
831-833 velut ... credatur Cf. Cic. Nat. I, 101: "Velut ibes maximam vim serpentium conficiunt ... auertunt pestem ab Aegypto, cum volucris anguis ex vastitate Libyae vento Africo inuectas interficiunt atque consumunt." Plin. Nat. X, 75: "Inuocant et Aegyptii ibis suas contra serpentium aduentum."
833-835 apud ... seruarit Die bekannte Geschichte über die Rettung Roms durch das Schnattern der Gänse. Cf. Liv. V, 47 (dazu: Ogilvie, p. 734) und Plin. Nat. X, 51.
835 Cic. Nat. I, 101 (836 concludam tamen). Diesen locus aus De natura deorum Ciceros zog Hermolaus in seinen Castigationes zu Plin. Nat. II, 18 (Deus est iuuare mortalem) heran (Pozzi, p. 39). Er. übernimmt diese Angabe in den Collect. nicht, sondern führt den betreffenden Hinweis an unserer Stelle der Chiliades an.
837-839 Quin ... delectarentur Hermolaus (Pozzi, p. 39) zitiert Cic. Nat. I, 118: "Prodicus - inquit - Chius ea quae prodessent hominum vitae, deorum in numero habita esse dixit." Er. erläutert 'ea, quae prodessent' und scheint sich dabei auf andere Quellen als Cicero zu stützen; vielleicht indirekt auf Sext. Emp. Adv. Phys. 1, 18: Πρόδικος δὲ ὁ Κεῖος 'ἥλιον', φησί, 'καὶ σελήνην καὶ ποταμοὺς καὶ κρήνας καὶ καθόλου πάντα τὰ ὠφελοῦντα τὸν βίον ἡμῶν οἱ παλαιοὶ θεοὺς ἐνόμισαν διὰ τὴν ἀπ᾽ αὐτῶν ὠφέλειαν'.
840 Lucian. Tox. 38. Dieser Dialog wurde von Er. übersetzt (ASD I, 1, pp. 425-448). Zu unserer Stelle: p. 438, l. 41-p. 439, l. 7.
842 Cicero Cf. Mynors CWE 31, p. 113, n.l. 22: "The source of this has not been identified." Auch von uns nicht nachgewiesen.
846 apud ... Hesiodum Cf. Hom. Od. VIII, 325. Hes. Theog. 46, 111, 633, 664.
847 Strab. X, 3, 9, Meineke, p. 657: Εὖ μὲν γὰρ εἴρηται 'καὶ τοῦτο, τοὺς ἀνθρώπους τότε μάλιστα μιμεῖσθαι τους θεούς ὅταν εὐεργετῶσιν. Auch diesen Hinweis mag Er. von Hermolaus (Pozzi, p. 39) übernommen haben. Man vergleiche auch die Übersetzung Guarinos (cf. n.l. 849): "Recte enim illud dictum est: mortales tunc maxime deos imitari quando benefici sint" (fo. XC recto der Pariser Edition von 1512).
849 Idem Strab. XVII, 2, 3, Meineke, p. 1147. Im Jahre 1517 bestellte Er. "Strabo Graecus" (cf. Ep. 629, ll. 14-15), dessen Erstausgabe 1516 erschien. Er. benützte vorher Strabo handschriftlich und zog (wie an unserer Stelle) einen lateinischen Strabo (möglich die Übersetzung von Guarino: Erstausgabe 1469, neu aufgelegt 1472, 1480 etc.) heran. Strabo spricht von οἱ Αἰθίοπες, nicht von den Ägyptern.
850-851 immortalem ... colunt Man vergleiche die Übersetzung Guarinos (cf. n.l. 847): "Immortalem quidem eum, qui rerum omnium causa sit. Mortalis vero apud eos incertus est et nomine caret, sed frequentius eos, a quibus beneficium acceperunt, et reges pro deis habent" (fo. CXLIX recto).
853 Hor. Serm. I, 9, 78.
854 Rursum in Odis Hor. Carm. II, 7, 13-14. et Herum Hor. Carm. II, 17, 27-30.
855 Iuv. 5, 132-133 (856 quadringenta; dis).
858 Verg. Ecl. 1, 6-8. Dieser Hinweis findet sich auch bei Hermolaus (Pozzi, p. 39).
864-865 Verg. Ecl. 1, 9-10.
866-867 Plinius ... indicauit Nicht Plin., sondern Hermolaus zu Plin. Nat. II, 18: "Quidam scripserunt 'decus est' et caetera, sed procul dubio legendum est 'deus': sumptum id a Graecis vel prouerbio dicentibus: Ἄνθρωπος ἀνθρωπου δαιμόνιον, hoc est homini homo deus" (Pozzi, p. 39).
183867-870 sed tam ... mortalium Cf. Plin. Nat. II, 14-17.
871-875 Deus ... meritis Plin. Nat. II, 18-19 (874 aliorum: omnium aliorum edd. vett.; 875 quae supra retuli siderum: et quae supra syderum retuli edd. vett., cf. Adag. 2.xx, n.l. 75).
876 Ov. Pont. II, 9, 39-40.
879 Plut. Mor. 781 a. Er. übersetzte die betreffende Stelle im Jahre 1514: "Non enim foelix est deus vitae spatio, sed eo, quod est princeps virtutis. Nam hoc est numen" (ASD IV, 2, p. 219, ll. 72-73).
881 Paulus 1. Cor. 13.
883 Greg. Naz. Or. 14, 26-27, Migne PG 35, 892 D.
901 ipsa ... Salus Cf. Ter. Ad. 761-762: "Ipsa si cupiat Salus / seruare prorsus non potest." Man vergleiche Plaut. Capt. 529; Most. 351. Cic. Font. 10, 21. In De copia: "Salute ipsa salubrior" (ASD I, 6, p. 104, l. 932).
70 Collect. 63. Otto 990.
909 Ἄνθρωπος ... λύκος Die griechische Fassung dieses Sprichworts ist von Er. selbst in Analogie zu Ἀνθρωπος ἀνθρώπου δαιμόνιον verfertigt worden.
910 Plaut. Asin. 495 (913 quom qualis).
71 Collect. 445.
915 Zenob. 5, 56 = Ald. col. 131 (Ἡρακλῆν sic Gaisford: Ἡρακλῆ Leutsch; τὸν λαὸν: Ἰόλαον Gaisford; μεταβιῶναι sie Gaisford: ἀναβιῶναι Leutsch). Ἡρακλῆ (cf. app. crit.) scheint die bessere Lesart zu sein. Zenob. Ald. jedoch hat Ἡρακλῆν, weshalb wir dieser Lesart folgen. Cf. Diogen. 7, 10 (Er.' Quelle für Collect. 445). Apost. 13, 1.
917 Zenodotus Zenob. loc. cit.
920 referunt Zenob. loc. cit. Es betrifft Zenobius' Gewährsmann Eudoxus von Knidos (cf. Athen., n.l. 922).
922 Athen. IX, 392 d e.
18572 Collect. 256. Cf. Payr, p. 362 sqq. Wir ziehen ihren Kommentar heran.
927 modo Cf. Adag. 69.
929-930 idque ... sermone Weder in Suringar noch in Harrebomée belegt.
935 Empedocles Cf. n.l. 936.
936 Plut. Mor. 474 b = Diels fr. 31 B 122 (vol. I, p. 360).
937-942 Nam ... videbis Nach Plut. Brut. 36, 5-7.
942-943 Eadem ... fuit Plut. Brut. 48, 1.
944 idem refert Plut. Anton. 33, 1-4.
945-952 videlicet ... videretur Nach Plut. loc. cit.
947 Octauium Sc. Octauianus, cf. Adag. 12, n.l. 565.
952 Plat. Apol. 31 c, 40 a; Euth. 3 b. Man vergleiche Diog. Laert. II, 32: Ἔλεγε δὲ καὶ προσημαίνειν τὸ δαιμόνιον τὰ μέλλοντα αὐτῷ. Zu dem δαιμόνιον von Socrates: J. Burnet, Plato's Euthyphro, Apology of Socrates and Crito, Oxford, 1924, p. 16 sq.
953 Apul. De deo Socr. (ed. Raffaelo Del Re, Roma, 1966).
953-954 Plutarchus Plut. Mor. Περὶ τοῦ Σωκράτους δαιμονίου 575 b-598 f.
954 Ter. Phorm. 73-74 (955 vsus: vsu codd.).
961 Don. in Ter. Phorm. 74, Wessner II, p. 370 (960 Stalagmo nisa deo: Stalagmonisadeo codd.).
A deo ... est Naeuius fr. 70 Ribbeck CRF, p. 21.
Pers. 4, 27.
963 Ter. Andr. 663-664 (965 Nisi mihi deos satis scio fuisse iratos qui auscultauerim).
966 Hor. Serm. II, 3, 7-8.
969 Idem rursum Hor. Serm. II, 7, 14. Cf. Proleg. n.ll. 637-638.
Idem in Odis Hor. Carm. IV, 5, 1-2.
972 Hom. Il. V, 191.
973 Verg. Aen. IV, 45 (974 dis).
975 Solus ... Antipho Ter. Phorm. 854 (975 ab dis solus diligere).
dii ... respiciunt Ter. Phorm. 817.
975-976 modo ... adsit Verg. Aen. III, 116.
187 976 siquem ... sinunt Verg. Georg. IV, 6-7.
dexter ... Apollo Nach Prop. III, 2, 9: "Et Apolline dextro."
982 Inuita Minerua Cf. Adag. 42.
73 Collect. 257.
984 Hor. Serm. II, 6, 12-13.
985 Pers. 2, 10-12 (987 rastro).
992-993 Plutarchus in Problematis Plut. Mor. 267 e f: Quaestiones Romanae 18: Διὰ τί τῷ Ἡρακλεῖ πολλοὶ τῶν πλουσίων ἐδεκάτευον τὰς οὐσίας;
74 Otto 511.
998 Cic. Ad Q. fr. II, 4, 1.
999 Idem Cic. Fam. I, 9, 19 (1000 etiam saepe facio).
1 Rursus Cic. Ad Q. fr. III, 2, 1 (3 euerterit).
4-5 Deum ... fidem Plaut. Epid. 580: "Pro deum atque hominum fidem"; Men. 1053: "Tu clamabas deum fidem atque hominum omnium." Siehe auch Cic. Q. Rosc. 23: "Pro deum hominumque fidem"; Tusc. V, 48: "Etenim proh deorum atque hominum fidem."
5 Diis ... inuisus Cf. Cic. Phil. VIII, 10: "Promissa ... scelerata, dis hominibusque inuisa."
Neque ... metuit Vielleicht nach Lc. 18, 4: "Etsi Deum non timeo, nec hominem reuereor."
6 Hom. Od. XXIV, 64.
9 Rursum Hom. Il. XVI, 458; XX, 56. Die Übersetzung von Er. umfasst, wie der Halbvers Homers, den Teil nach der Zäsur κατὰ τὸν τρίτον τροχαῖον.
75 Collect. 236.
13 Bonis auibus Cf. Ov. Met. XV, 640. malis auibus Cf. 1. 19.
14 Hor. Epod. 10, 1-2.
18 rursum Hor. Carm. I, 15, 5-6. Er. führt Hor. Carm. I, 15, 5; I, 6, 2 (cf. n.l. 21) und das Homerzitat von l. 25 auch in Adag. 1620 (Meliores nancisci aues) an. Cf. ASD II, 4, p. 100, ll. 328-331.
21 Atque iterum Hor. Carm. I, 6, 1-2. Cf. ASD II, 4, p. 101, n.l. 329: "Alite bedeutet hier jedoch 'Künder'; gemeint ist der Dichter Varius."
24 Hom. Il. XXIV, 218-219. Er. übersetzt zwei Halbverse Homers als einen vollständigen Hexameter. Die Übersetzung ähnelt der Übertragung dieser Verse in Adag. 1620 (cf. n.l. 18) nicht.
18929-30 Latinus ... scriptor Ribbeck TRF, p. 286, Ex incertis incertorum fabulis XLVI.
32 Cic. Div. I, 29.
76 Collect. 310. Cf. Adag. m, n.l. 232.
37 illud Graecanicum Zenob. 2, 89 = Ald. col. 62. Suid. γλαύξ 282. Cf. Diogen. 3, 72 (Er.' Quelle für Collect. 310).
37-38 siue ... volauit Er. setzte 1517/1518 volauit als Übersetzung der Verbalform ἵπταται hinzu. Später fügte er die Aorist-Form ἵπτατο an, denn volauit soll nicht ἵπταται, sondern ἵπτατο wiedergeben.
42 prouerbio Cf. Adag. 744 (Atheniensium inconsulta temeritas), LB II, 314 B.
43-44 Zenodotus et Suidas Cf. n.l. 37.
45-46 quod ... insculptam Cf. Suid. γλαύξ 282 (ἑτέρα παροιμία).
46 alibi Cf. Adag. 1731 (Noctuae Laurioticae), ASD II, 4, p. 168.
47 Plut. Them. 12, 1 (Nicht Perides).
77 Collect. 496. Als Er. seine Collect. verfasste, entnahm er dieses Sprichwort Polizians Miscell. I, cap. 80: "Ne quarta omnino luna (sicuti prouerbium fertur) nati credamur, vt aliis tantummodo ad Herculis exemplum laboremus" (wir zitieren nach der Badius-Edition von 1519, cf. fo. CLIIII verso). Cf. Zu den Anfängen, p. 176.
51 Ἐν τετράδι γεννηθῆναι Diese Form des Sprichworts findet sich bei den Paroemiographen nicht (dort τετράδι γέγονας, cf. Zenob. 6, 7 = Ald. col. 157. Apost. 16, 34 = Suid. τετράδι 388), sondern ist nach Eust. (cf. n.l. 52) verfasst.
52 Eust. p. 302, 35 zu Il. II, 612-614: Ὃ δὴ καὶ Ἡρακλῆς ἔπασχεν, ἐξ οὗ καὶ παροιμία ἐπὶ τῶν ἄλλοις μοχθούντων τὸ 'ἐν τετράδι γεννηθῆναι', κατὰ τὸν Ἡρακλέα δηλαδή, ὃς ἐν μηνὸς τετάρτῃ γεννηθεὶς ἄλλοις ἤθλει. Siehe auch Eust. p. 1353, 5 zu Il. XXIV, 336 und p. 1534, 33 zu Od. V, 262.
54-56 Dici ... inutilis Cf. Adag. 2001 (Herculei labores), ASD II, 5, p. 24, ll. 14-16: "Partim Herculei labores dicuntur, qui sunt eiusmodi, vt aliis quidem maximas adferant commoditates, caeterum autori suo nihil ferme fructus adducant." Er. empfand seine eigene Arbeit als 'Herculeus labor'.
56 Flor. I, 13, 19.
56-57 Herculis sydere natum Cf. Flor. loc. cit. (in der heutigen Ausgabe von Henrica Malcovati, Roma, 1972, p. 39): "Plane procreatum Herculis semine." Er. hat sidere (v.l.) statt 'semine' gelesen.
58 Hor. Carm. IV, 4, 61-62 (59 Non hydra). Er. führt Carm. IV, 4, 61 des Horaz auch in Adag. 909 (Hydram secas), LB II, 370 E und Adag. 204, l. 344 an. Es fällt auf, dass er in den genannten Adagien der geläufigen Lesart 'Non hydra' folgt.
78 Collect. 817. Otto 749.
62 Iuv. 13, 141.
64 Suet. Galb. 1 (65 post Augusti statim nuptias; 67 ita vt rapuerat demisit; alitem pangi; 68 vt hodieque ea villa). Diese Geschichte findet sich auch bei Plin. Nat. XV, 136.
74 Iuv. 13, 142.
19175 Cic. Fam. VII, 28, 2 (76 ex om.).
78-79 Veteres ... album Siehe Diog. Laert. VIII, 35 (34): Καὶ τὸ μὲν λευκὸν τῆς τἀγαθοῦ φύσεως, τὸ δὲ μέλαν τοῦ κακοῦ.
79 Sen. Contr. VII, pr. 2: "Sententiae, quas optime Pollio Asinius albas vocabat, simplices, apertae, nihil occultum, nihil insperatum adferentes, sed vocales et splendidae."
80 Albutii Sc. C. Albucius Silus, aus Novaria in Oberitalien, der Deklamator, cf. Schanz-Hosius II, p. 348 sq.
81 λευκότερον εἰπεῖν Cf. Adag. 3700 (Candidus sermo), LB II, 1122 E: "Vnde λευκότερον εἰπεῖν dicuntur, qui clarius efferunt, quod sentiunt, hoc est σαφέστερον."
83 Suid. δαφνίνην 100 (= Zenob. 3, 12 = Ald. col. 67. Diogen. 4, 14).
84-86 eos ... habere Genau nach Suid. loc. cit.
86 Plin. Nat. XV, 134-135.
88-90 Id ... Suetonius Zusatz C. Suet. Tib. 69: "Tonitrua tamen praeter modum expauescebat et turbatiore caelo numquam non coronam lauream capite gestauit, quod fulmine afflari negetur id genus frondis." Siehe auch Plin. Nat. XV, 135: "Tiberium principem tonante caelo coronari ea solitum ferunt contra fulminum metus."
80 Collect. 825. Strömberg, p. 68.
92 Δεινότερα Σαμβίκου πάσχει Nach Plut. Mor. 302 b c: Διὰ τί ... παροιμιῶδές ἐστι τὸ 'δεινότερα Σαμβίκου παθεῖν';
94 Plut. Mor. loc. cit.
81 Collect. 241 A. Cf. Adag. 82. Otto 438.
102 Hor. Serm. I, 4, 34.
103 Acroni Schol. Pseudacron. zu Hor. loc. cit.: "Fuge istum poetam satyricum, qui foenum habet in cornu. Μεταφορικῶς autem dixit, quia, quando feriunt boues, horum in cornibus ligatur foenum" (Keller II, p. 54).
106 Plut. Mor. 280 f.
108 Sophoclis dictum Soph. fr. 764 N. = fr. 848 Radt bei Plut. Mor. 280 f: Σὺ δὲ σφαδᾴζεις πῶλος ὣς εὐφορβίᾳ / γαστήρ τε γάρ σου καὶ γνάθος πλήρης.
109 apud Laertium Diog. Laert. I, 59.
112 Plut. Mor. 280 f-281 a.
117 Hier. Epist. 50, 5, 2.: "De nobis quoque dici potest: faenum habet in cornu, longe fuge."
82 Collect. 241 A. Otto 439.
120 Plautinum illud Cf. Hier. Adv. Ruf. 1, 31: "Hoc vnum denuntio et repetens iterum iterumque monebo: cornutam bestiam petis." Es handelt sich hier um eine Verwechslung der Belegstellen: Plautus statt Hieronymus. Dazu: Adag. 60, n.ll. 656-657. Man vergleiche Adag. 2212, ASD II, 5, p. 196: "Vnde et comicus cornutam bestiam vocat hominem paratum se defendere: Cornutam bestiam petis" (ll. 818-819). Dazu: p. 197, n.l. 818.
193122 Hor. Epod. 6, 12.
83 Collect. 737. Otto 559.
124 Διονύσιος ἐν Κορίνθῳ Die griechische Fassung dieses Adagiums findet sich u.a. bei Cic. und Plut. (cf. n.l. 127 und 133).
127 Cic. Att. IX, 9, 1.
129 Quint. Inst. VIII, 6, 52.
133 Plut. Mor. 511a. Man vergleiche auch: Adag. 1949 (Laconismus), ASD II, 4, p. 306.
140-141 Vnde ... Sicilia Nach Diog. Laert. III, 34. In der Übersetzung von Ambrogio Traversari (cf. Adag. 22, n.l. 726): "At vero Molon hostili aduersus illum animo non id ait esse mirandum si Dionysius Corinthi, sed si Plato esset in Sicilia" (p. 106, Ed. Basil., 1524).
84 Collect. 532. Otto 621.
144 Ter. Eun. 381. Donato Don. zu Ter. loc. cit., Wessner I, p. 353 (145 hoc malum).
145-151 Translatum ... perueniat Er. paraphrasiert Don. loc. cit. und übernimmt dabei die Ausdrücke und Wendungen des Donatus: "Batuitur faba, cum siliquis exuitur tunsa fustibus, vt in areis more rusticorum fit. Vel quod quidam male coctam fabam et quae non maduerit sed dura permanserit supra caput coqui <cudunt>. ... tum vniuersum malum et omnis dolor ad coquum peruenit" (Wessner I, p. 353). Otto ad loc.: "Schon die Alten mühten sich, wie die Anmerkung Donats z. d. St. zeigt, vergeblich um die Deutung des Wortes ab." Er. fügt der Erklärung Donats nichts Neues hinzu.
85 Collect. 533. Otto 869. Cf. Collect. 814.
152 Ter. Phorm. 318 (152 tibi omne est exedendum). Die Form 'exedundum' (sic A-I) fällt auf: sie ist von uns sonstwo nicht belegt.
153 Donatus führt ad Ter. Eun. 381 (cf. Adag. 84, l. 144) die Verszeile Phorm. 318 an (nach seiner Erläuterung zu der 'faba'): "Simile et alibi a pulmento prouerbium est 'tute hoc intristi, tibi hoc est exedendum, accingere'."
154 in Phormione Cf. n.l. 152.
156-157 Translatum ... mortario Don. zu Ter. Phorm. 318, Wessner II, p. 427: "Tute hoc intristi ... hoc autem inter rusticos de aleato mortario dici solet."
157 vel hodie Suringar 230, p. 433 sqq.: "Gij hebt het erin gebrokt, en zult het ook zelf eten" (aus Harrebomée III, p. 15).
158-159 Colo ... nendum est Suringar loc. cit. (cf. n.l. 157): "Dattu hebst an den spijnrocken gehangen dat moestu selver spinnen" (Murmellius, p. 56). Die beiden Sprichwörter sind bei Suringar reich belegt.
86 Collect. 758. Otto 623.
161 Auson. Bissula praef. 4-6, Prete, p. 123 = Evelyn White I, p. 218.
167 Thgn. 539 (168 οὗτος: οὔτις Ald. 1495).
195171 Flagellum ... vapularet Suringar 75, p. 128 sqq. Schon in den Prouerbia communia belegt: "Menich maect een roede tot sijn selfs eers" (Nr. 504).
87 Collect. 814.
174 prouerbium Diogen. 1, 36 (Er.' Quelle für Collect. 814). Cf. Zenob. 2, 29 und Zenob. Ald. col. 48 = Apost. 4, 45.
175 ἐσθίεθ᾽ Er. war im unsicheren was die Verbalform ἐσθίεθ᾽ betrifft: cf. app. crit. Bei Diogen. Zenob. und Apost. locc. citt.: ἐσθίετε (sic A), von Schneidewin (Zenob. 2, 29) und Leutsch (Diogen. 1, 36) emendiert (?): ἔσθεθ᾽. Die Abänderung ἐσθίετε in ἐσθίεθ᾽ (sic B-G) liegt im iambischen Vers (vor dem Wort οἵπερ) auf der Hand und mag richtig sein.
177-178 In eos ... admisceant Nach Diogen. loc. cit.
179-183 Piscatores ... cepissent Nach den genannten Paroemiographen.
184 Plin. Nat. VI, 109.
88 Collect. 366. In den Collect. folgte Er. Hermolaus, der zu Plin. VII, 152 (Pozzi, p. 557 sq.) die Geschichte des Olympioniken Euthymus (cf. l. 195) nach Pausanias VI, 6, 4-11 und Aelianus Variae historiae 8, 18 erzählt, ohne Hermolaus als seine Quelle zu erwähnen. Cf. Zu den Anfängen, p. 172 und n. 68.
188 Strab. VI, 1, 5, Meineke, p. 350. Er. benützte 'Strabo Latinus' cf. Adag. 69, n.l. 849 und Zusatz G, l. 209 sqq. (n.ll. 209-216). Polydorus Vergilius, der wie Er. Hermolaus heranzog, fügte den Verweis auf Strabo hinzu: "Affore Temesseum Genium de quo Strabo etiam lib. VI. geogra. meminit" (Adagium 18 nach der Edition Froben 1521). Vielleicht übernimmt Er. den betreffenden Verweis von Polydor. Strabo loc. cit. war, nebenbei bemerkt, die Quelle aus der Eust. p. 1409, 11 sqq. zu Hom. Od. I, 185 schöpfte.
188-195 Temessam ... Euthymum Nach Strabo loc. cit. In der Übersetzung Guarinos (cf. Adag. 69, n.l. 849): "Ab Lao sane prima vrbs Brutiae extat Temesa, quam Ausonii condiderunt. Nostrae autem aetatis homines Tempsam eam vocitant. Post illos eam habuerunt Thoantis comites Etoli, quos eiecere Brutii. Brutios dehinc et Annibal et Romani funditus extinxere. Prope Temesam sacellus est oleastris circumseptum, Polyte, Vlyxis socio, dicatum. Quem barbarorum fraude trueidatum graues excitasse iras tradunt. Ad eosque extare prouerbium 'heroem Temese ingruere sibi dicat nemo'. Locrensibus autem Epyzephiriis ipsa vrbe potitis Euthymum fabulantur pugilem ..." (nach der Pariser Edition von 1512, fo. LI).
195-202 Euthymum ... genium Ael. Var. Hist. VIII, 18. Man vergleiche Hermolaus (Pozzi, p. 557): "Aelianus Variae Historiae oetauo libro: 'Euthymus' - inquit - 'Locrus ex Italia pyetes inclitus et robore insigni fuit; lapidem gestabat ingenti magnitudine qui Locris ostenditur et Temesaeum heroa quod cuique per vim abstulerat reddere coegit etiam cum foenore, vt inde natum sit adagium iis, qui sordidos et iniustos quaestus faciunt, affore Temesaeum genium."
197 Polite Weder Aelianus noch Hermolaus locc. citt. nennt den Namen des Temesäischen Genius. Er. entlehnt den Namen 'Polites' vermutlich aus dem Straboreferat.
203 Paus. VI, 6, 7-11. Er. entlehnt diesen Pausaniasbericht aus Hermolaus loc. cit. und man kann sich des Eindrucks nicht erwehren, dass Er. den griechischen Pausaniastext, obwohl der ihm in Venedig handschriftlich zur Verfügung stand, zu unserer Stelle überhaupt nicht eingesehen hat. Vergleiche Hermolaus (Pozzi, p. 557): "Genium loci, quem Vlixis comitem fuisse ab oppidanisque quia virginem constuprasset interemptum ferebant, ob id vagari laruas eius et nisi placarentur quotannis oblata virgine crassari solitas et perniciem afferre omni aetate ac sexui, compeseuit, liberata quam deuouerant puella in matrimoniumque dueta, vixisse perquam diu" etc.
197209-216 Apud ... accommodari Zusatz G, nachdem Er. den griechischen Strabotext erworben hatte. Cf. n.l. 188.
211-212 Ὥστε ... αὐτοῖς (211 τι λόγιον; 211-212 πρὸς τοὺς ἀηδεῖς, τὸν ἥρωα τὸν).
212-214 Fortasse ... λεγόμενον Bisher ist der Strabotext nicht geheilt. Auch Er. hat das Problem nicht einer Lösung zugeführt.
218 Τερμέρια κακά Bei den Paroemiographen: Apost. 16, 28. Suid. Τερμέρια 348. Das Adagium wird nahezu ohne Erklärung von Zenob. 6, 6 = Ald. col. 157 (παροιμία statt ἡ παροιμία) und Diogen. 8, 24 erwähnt.
220 Plut. Thes. 11.
220-226 qui ... malum Nach Plut. loc. cit.
222-223 Nam ... dedit Damascus/Domascus (cf. app. crit.) muss Damastes = Procrustus, den Herakles zwar tötete, aber nicht von den Felsen stürzte (wie hier gesagt), sein.
229 de Thurino ... legimus Cf. Adag. 241 (Fumos vendere), ll. 274-295. Helius Lampridius erzählt in seinem Leben des Alexander Seuerus die Geschichte des Verconius Thurinus (Hist. Aug. XVIII, 35, 5-36, 3).
229-230 Perillo ... perdidit Cf. Adag. 51, n.l. 532.
231 in vita ... imperatoris Cf. Hist. Aug. XXIII, 12, 5.
231-235 Cum ... dimisit Genau nach Hist. Aug. loc. cit.
236 Suid. Τερμέρια 348.
236-240 nempe ... prouerbium Genau nach Suid. loc. cit.
240 Steph. Byz. Τερμέρα (Meineke, p. 617).
241-243 Postremo ... vocant Nach Apost. 16, 28, der zu Unrecht aufgrund Suid. Τερμέρια 348 und τερμία 350, τέρμα und τερμέρια miteinander in Zusammenhang bringt: Τερμέρια κακά: τὰ μεγάλα· τερμία γὰρ ἡ ἡμέρα, ἐφ᾽ ἧς μέλλει τὸ τέρμα τοῦ βίου εὑρήσειν.
250 Paus. IV, 17, 4 (253 τῇ ἐσχάρᾳ; Ἑρκείου;
255 ὀνομάζουσι).
251-252 ἀνά χρόνον Anfangs las Er. ἀνά χόρον (A-D) und übersetzte 'undequaque' (A-D). Cf. app. crit.
257 palatii Τὸ ἑρκίον = die Umzäunung. In den heutigen Ausgaben τοῦ Ἑρκείου sc. des Zeus Herkeios (cf. n.l. 250). Siehe auch app. crit. ad loc.
199259 Eur. Or. 1656.
91 Otto 1599.
264 Seruire scenae Nach Cic. Ad Brut. XVII, 2 (= I, 9, 2).
268 Cic. loc. cit. (268 nam cum in; 269 coniecti oculi sint).
272 Phocylides Ps. Phocyl. 121, Douglas Young, Theognis, Ps. Pythagoras, Ps. Phocylides etc. post Ernestum Diehl, Leipzig, 1971, p. 105 = Bergk, PLG II, p. 467 (μηδ᾽ sic Ald.). In der Theokrit-Aldina von 1495 ist die Sammlung der Phocylides zugeschriebenen Sprichwörter abgedruckt.
92 Collect. 187. Otto 710. Auch in seiner Edition der Disticha Catonis (Löwen, 1515, cf. Adag. 190, n.l. 957) führt Er. diesen Ausdruck an: "Foro te para ... Legi in quibusdam codieibus: foro pare, id est accommoda te rebus praesentibus quemadmodum dicimus 'vti foro'."
280 Τῇ ἀγορᾷ χρῆσθαι Zusatz H. Zu dieser griechischen Formulierung: Otto, p. 146, Anm. zu 710.
282 Ter. Phorm. 79. Donatus Don. zu Ter. loc. cit. Wessner II, p. 371 (283-284 ante locum commercii non praescribunt; 284 quanto; 285 de vendundis aut non vendundis: non vendundis aut vendundis codd.).
286 Seneca Ps. Sen. Epist. ad Paul. XII, Haase, p. 78. Die editio princeps des apokryphen Briefwechsels zwischen Paulus und Seneca war 1515 bei Froben von Er. in den Lucubrationes omnes Senecae besorgt worden. (Dazu: Reinhart Herzog, Handbuch der lateinischen Literatur der Antike, V, p. 404 sqq. und Herding, ASD IV, 1, p. 98). Cf. fo. 363 dieser Edition: "Sed feramus aequo animo et vtamur foro, quod sors concessit, donec inuieta felicitas finem malis imponat."
Idem Sen. Epist. 71, 1, nicht 72, (287 nasci sub diem debet; 288 et hoc quoque nimis tardum est).
93 Collect. 255. Cf. Adag. 2555, ASD II, 6, p. 372, ll. 554-555: "Accomodare sese polypumque piscem imitari non minima prudentiae pars est."
290 apud Graecos Cf. Theognis 215 bei Plut. (l. 302), Diogen. 1, 23: Πολύποδος πολυχρόου νόον ἴσχε, und Apost. 2, 39: Πολύποδος πολυχρόου νόον ἔσχε.
293 πολύτροπον Cf. Hom. Od. I, 1; Χ, 330.
294 piscis huius Er. bezeichnet den Polypen als 'piscis'. Er. braucht das Wort 'piscis' mehrmals als Oberbegriff für alle Wassertiere, wie Plin. Nat. IX, 83. Dazu: Heinimann-Kienzle, ASD II, 4, p. 251, n.l. 761.
Plinius Plin. Nat. IX, 87: "Colorem mutat ad similitudinem loci et maxime in metu."
295 Lucian. Dial. mar. IV, 3.
296-298 Nam ... deprehendi Nach Lukian loc. cit.
298 Basil. Hom. in Hexaemeron 7, 3 (Migne, PG 29, 153 C = S. Giet, Basile de Césaré, Homélies sur l' Hexaéméron, SC 26, Paris, 1949, p. 406).
300 Thgn. 215-216: Πουλύπου ὀργὴν ἴσχε πολύπλοκου, ὃς ποτὶ πέτρῃ / τῇ προσομιλήσῃ, τοῖος ἰδεῖν ἐφάνη. Dazu: B.A. van Groningen, Theognis le premier livre, édité avec un commentaire, Amsterdam, 1966, pp. 82-84. Diese Verse findet man auch in der Theokrit-Aldina von 1495 (nur προσομιλίσει statt προσομιλήσῃ).
301 Plut. Mor. 96 f. Siehe auch Mor. 916 c und 978 e (302 πολυχρόου: πολύπλοκου in den mss. des Thgn.; 303 τῇ προσομιλήσῃ sic 916 c: τῇ περ ὁμιλήσῃ 96 f, 978 e).
201306 Athen. VII, 317 a b = Klearchos fr. 75 Wehrli III. Er. zog 1508 Athenaeus handschriftlich heran (309 τῶν κεν κατὰ δῆμον ἵκηαι: ὧν καὶ δῆμον ἵκηαι ed. 1514).
312 Citat ... Pindaro Er. irrt sich. Plut. führt die betreffenden Verse sowohl in Mor. 916 b c als auch 978 e nach einem Pindarusfragment an. Dies mag Er. veranlasst haben die Theognisverse Pindarus zuzuschreiben, zumal die Verse der beiden Dichter sich inhaltlich ähneln (cf. ll. 357-358 wo diese Verse angeführt sind). Pindar scheint übrigens durch die Theognisverse beeinflusst zu sein. Dazu: L.R. Farneil, The Works of Pindar, 3 Bde., London 1930-1932, Neudruck 1961, vol. II, p. 454 (Kommentar zu Pind. fr. 43 Schroeder). versus ille prouerbialis Diogen. 1, 23. Apost. 2, 39. Zenob. 1, 24 = Ald. col. 25 (ἐν οἷς ἂν τόποις γένοιτο statt ἐν οἷς ἂν καὶ γένηται τόποις).
317 Proteum ... agentes Cf. Proleg. n.l. 638.
318 Siehe z.B. Plut. Brut. 40, 8 (318 γίνομαι), γένομαι Handelt es sich hier um einen Schreibfehler (γένομαι statt γίνομαι)? Vielleicht meint Er. γένωμαι. Siehe aber auch: E. Schwytzer, Griechische Grammatik I, München, 1953, p. 780 (γένομαι ist ein sog. hyperattisches Futurum).
319 Aristoph. Plut. 47: Ἀσκεῖν τὸν ὑιὸν τὸν ἐπιχώριον τρόπον.
321 Νόμος και χώρα Cf. Adag. 2555 (Lex et regio), ASD II, 6, p. 370. Nach Zenob. 5, 25.
325-326 Horatius Cf. Hor. Serm. II, 7, 6 sqq. bes., 10: "Vixit inaequalis."
326 historici Cf. Sall. Cat. 5: "Animus audax, subdolus, varius, cuius rei lubet Simulator et dissimulator."
327 in Anedio Cassio Sc. Auidius Cassius, cf. Hist. Aug. VI, 3, 4-5: "Fuit his moribus, vt nonnumquam trux et asper videretur, aliquando mitis et lenis, saepe religiosus, alias contemptor sacrorum, auidus vini item abstinens ... Nec defuerunt qui illum Catilinam vocarent."
literae diuinae Sir. 27, 12: "Homo sanetus in sapientia manet sicut sol, nam stultus sicut luna inmutatur."
329-335 Nam ... vsus Zusatz B aus Plut. Mor. 52 e, welchen Passus Er. in den Opuscula von 1514 (näml. Quo pacto possis adulatorem ab inimico dignoscere) folgendermassen übersetzte: "Is Athenis dicteriis ludebat, alebat equos comemque quandam et festiuam agebat vitam. Idem apud Lacedaemonios ad cutem vsque radebatur, gestabat pallium, frigida lauabat. Rursus in Thracia belligerabatur ac potabat. Porro quum peruenisset ad Tissaphernem, delitiis, molliciei fastuique se dedidit" (ASD IV, 2, p. 128, ll. 186-190).
340 Quemadmodum ... simulans Cf. Hom. Od. IX, 252 sqq.
341 apud ... agens Cf. Hom. Od. XVI, 270 sqq.; XVII, 336 sqq.; XVIII, 10 sqq.
Item ... stoliditate Cf. Liv. I, 56, 8: "Ergo ex industria factus ad imitationem stultitiae, cum se suaque praedae esse regi sineret."
341-342 Dauid ... insania 1. Sm. 21, 13-15.
342 Paulus apostolus 1. Cor. 9, 19-22.
347 Plaut. Bacch. 654-662. Diese Plautusverse sind einigermassen lückenhaft überliefert. Wir ziehen den Text, der von A. Ernout herausgegeben worden ist (Paris, 1964), heran (350 Improbis cum improbus: Improbus cum improbis nach Ernout eine Konjektur von Hermann (sic); cum furibus Hermann; 352 quoi).
203354 Athen. VII, 316 c, Eupolis fr. 101 Kock (I, p. 284) = fr. 117 PCG (355 πουλύπους ἐς τοὺς τρόπους). Er. zitiert nach einem Manuskript; in der Erstausgabe (1514): πουλύπους ἐς τοὺς τρόπους.
357 Plut. Mor. 916 b c = Mor. 978 e. (358 τὸν om.; ταῖς om.). Cf. n.l. 312. Es handelt sich um Pind. fr. 43 Schroeder = fr. 235 Bowra.
360 Atque ... pisci Cf. Plut. Mor. 916 b Quaestiones naturales 19: Διὰ τί τὴν χρόαν ὁ πολύπους ἐξαλλάττει;
361 Aristot. Eth. Nic. I, 1100 b 5-7.
a chamaeleonte Cf. Adag. 2301 (Chamaeleonte mutabilior), ASD II, 5, p. 241 sq. In diesem Adagium gibt Er. denselben Verweis auf Aristot. (beachte jedoch Zusatz H). Siehe loc. cit. p. 243, n.l. 24.
365 Plin. Nat. XXVIII, 112 (367 spinae tantum; distans; 368 mutationis: demutationis ed. 1483).
368 Plut. Mor. 53 d. In der n.ll. 329-335 genannten Übersetzung der Abhandlung Quomodo possis...: "Verum adulatori prorsus id accidit, quod solet chamaeleonti, siquidem et ille colorum omnium exprimit similitudinem praeterquam albi" (ASD IV, 2, p. 130, ll. 229-230).
370 Idem Plut. Mor. 916 b, sc. Quaestiones naturales nicht Quaestiones conuiuales ( = Symposiaca). Siehe l. 360 Atque ... pisci (Zusatz B). Er. hat nicht erkannt, dass es sich um denselben Verweis handelte.
373-374 Sunt ... anni Plin. Nat. X, 80: "Alia admiratio circa oscines. Fere mutant colorem vocemque tempore anni ac repente fiunt aliae."
374 Aristot. Hist. an. IX, 632 b 15-16: Τῶν δ᾽ ὀρνέων πολλὰ μεταβάλλουσι κατὰ τὰς ὥρας καὶ τὸ χρῶμα καὶ τὴν φωνήν.
376 Eur. Hec. 334-341.
94 Collect. 353.
379 Εὐμεταβολώτερος κοθόρνου Bei den Paroemiographen: Diogen. 4, 72 (Er.' Quelle für Collect. 353; siehe auch Adag. 95, 96). Zenob. 3, 93 = Ald. col. 89. Suid. εὐμεταβολώτερος 3582.
383 ἀμφοτεροδέξιον Das Wort findet sich bei Suid. κόθορνος 1909: Κόθορνος: ὑπόδημα ἀμφοτεροδέξιον.
384 quodque ... accommodari Cf. Zenob. 3, 93. Suid. κόθορνος 1909, aber auch Suid. δεξιός 234.
386 illud Maronis Verg. Aen. I, 337.
386-388 Prouerbium ... denominationem Vergleiche Proleg. ll. 589-590: "(Hyperbole) Effertur variis modis vel per denominationem vel per comparationem" etc.
389-392 Sic ... vtriusque Sowohl von Zenob. (3, 93) als auch von Suidas (δεξιός 234; εὐμεταβολώτερος 3582; κόθορνος 1909) wird auf Theramenes verwiesen, aber nur Suid. erwähnt zur Stelle κόθορνος 1909, dass Theramenes Schüler des Prodicus war.
390 duabus ... sellis Cf. Adag. 602 (Duabus sedere sellis), LB II, 262 F und Proleg. ll. 167-168.
392 Plut. Mor. 824 b.
395 Lucian. Am. 50 (395-396 ὥστ᾽ ἔγωγε; 397 ἵνα ἄμφω; ἐξ ἴσου).
205399 Idem Lucian. Pseudol. 16.
402 Plut. Nic. 2, 1.
404 Hom. Il. V, 831. Man vergleiche Eust. p. 612, 2-11 zu Hom. loc. cit.: Ὅτι. τὸν θοῦρον Ἄρην προιὼν ὁ Ζεὺς ἀλλοπρόσαλλον καλέσει κτλ. und Adag. 602 (Duabus sedere sellis), LB II, 262 F: "Quo verbo nouecomposito Ἀλλοπρόσαλλον Homerus appellat Martern, id est nunc his, nunc illis partibus fauentem."
408 πολύτροπον Cf. Adag. 93, n.l. 293 und Adag. 1779 (Vlysseum commentum), ASD II, 4, p. 200, l. 111.
95 Cf. Proleg. l. 624.
411 Ποικιλώτερος ὕδρας Diogen. 4, 72 und 7, 69 (= Apost. 14, 49). Cf. Adag. 94, n.l. 379 (Diogen. 4, 72 nennt unsere Adagien Nr. 94, 95 und 96).
413 senarius hic Athen. III, 107 c (415 ἐποίησά τ᾽ αὐτὸ: ἐποιήσατ᾽ αὐτὸν ed. pr.). Es handelt sich um Alexis fr. 110 Kock (II, p. 335).
417-420 His ... saporis Cf. Athen. VII, 321 e f. Zu der 'salpa': Thompson, D'Arcy W., pp. 224-225.
96 Collect. 341. Cf. Adag. 1974 (Orci galea), ASD II, 4, p. 322, ll. 902-906.
422 Γύγου δακτύλιος Diogen. 4, 72 (cf. Adag. 95, n.l. 411).
423 virgula diuina Cf. Adag. 97.
424 Lucian. Nauig. 42.
425-427 complures ... esset Nicht genau nach Lucian. loc. cit.
431 Aristoph. Plut. 883-884 (433 τονδὶ sic ed. pr. 1498).
436 Et rursum Aristoph. Plut. 885. Dieser Vers wird von den heutigen Herausgebern gestrichen.
441 Plat. Rep. II, 359 d-360 b.
442-464 Gyges ... beneficio Nach Plat. loc. cit.
442 Gyges ... pater In den heutigen Plato-Ausgaben: τῷ [Γύγου] τοῦ Λυδοῦ προγόνῷ (359 b), in der Aldina von 1513 τῷ Γύγου κτλ.
207464 Meminit ...De republica x. Plat. Rep. X, 612 b. Plato erwähnt zu dieser Stelle sowohl den Ring des Gyges als auch den Helm des Orcus, cf. l. 467.
465 M. Tullius Cic. Off. III, 38.
Herodotus Hdt. I, 8 sqq.
467 alio ... loco Cf. Adag. 1974.
97 Otto 1907. Cf. Payr, p. 366 sqq. Wir ziehen ihren Kommentar heran.
472 Cic. Off. I, 158 (473 omnia nobis; 473-474 quasi virgula diuina, vt aiunt).
474 Non. p. 7 M, 12 (Lindsay p. 11); p. 264 M, 27 (p. 404); p. 332 M, 15 (p. 522); p. 336 M, 27 (p. 531); p. 529 M, 7 (p. 849); p. 538 M, 29 (p. 864).
475 titulum ... Menippeis Cf. Varro Men., fr. 565-574 Bücheler.
476 qui ... prouerbiales Cf. Proleg. n.ll. 227-228.
478 Antisthenes ... conscripserit Cf. Diog. Laert. VI, 17: Τόμος ἔνατος ἐν ᾧ Περὶ Ὀδύσσειας. Περὶ τῆς ῥάβδου. Ἀθηνᾶ ἢ περὶ Τηλεμάχου κτλ.
480 Hom. Od. XIII, 429.
484 rursus Hom. Od. XVI, 455-456 (486 πεπληγυῖα).
489 Rursum Hom. Od. XVI, 172.
492 Eundem ad modum Hom. Od. XXIV, 2-4 (494 χερσὶ; 495 τῇ τ᾽).
500 Eadem Hom. Od. V, 44-48 = Il. XXIV, 340-344 (504 τῇ τ᾽). Die Verse 501-503 werden von Er. in Adag. 142 angeführt (ll. 36-38) und die Verse 504-505 in Adag. 2883 (Munerum corruptela), ASD II, 6, p. 544, l. 717 sq., wo zu Recht τῇ τ᾽ ἀνδρῶν geschrieben ist.
209512 Maro Verg. Aen. IV, 242-246.
519 Odysseae Κ Hom. Od. X, 238-239.
524 Rursum Hom. Od. X, 293 (525 σ᾽ ἐλασῃ).
527 Aliquanto post Hom. Od. X, 318-319 (529 μ᾽ ἔθελξε).
533-534 Denique ... adhibuit Hom. Od. X, 389 sqq.
534 in literis Hebraeorum Nach der profanen Literatur kommt jetzt die Bibel aufs Tapet.
535 Hanc ... vertit Ex. 4, 2-3.
535-536 hanc ... restituit Ex. 4, 4.
536 hac ... piscibus Ex. 7, 20-21.
536-537 hac ... cynipes Ex. 8, 16-17.
537 hac ... maris Ex. 14, 16. hac ... elicuit Ex. 17, 5.
539 Cf. Hom. Il. II, 86; Od. IV, 63-64; VIII, 41 etc.
540 alibi Cf. Adag. 79.
98 Otto 1299. Cf. Adag. 1810 (Effoeminatorum etiam oratio effoeminata), ASD II, 4, p. 224, l. 205 und Adag. 2429 (Inanium inania consilia), ASD II, 5, p. 312, ll. 577-578. Man vergleiche auch: Paracl.: "Tales enim ferme sumus, quales sunt cotidianae nostrae confabulationes" (LB V, 140 C).
543 Eur. Bacch. 369.
544 Is. 32, 6: "Stultus enim fatua loquetur." Seneca Sen. Epist. 114, 1. Diesen Passus aus Seneca zitiert Er. auch in Adag. 550 (Qualis vir, talis oratio), LB II, 242 E. Cf. A.D. Leeman, Orationis ratio, Amsterdam, 1963, p. 272, anlässlich unseres Passus des 114. Briefes von Seneca: "An old proverb of Greek origin, which was to have a long future even after Seneca."
545 Apud Graecos Siehe Adag. 550, LB II, 242 E: "Graecum id prouerbium exstat apud Aristidem in secunda Rhetorices aduersus Platonem defensione: Οὐκ ἀποστατεῖ δὲ ἡ παροιμία τούτων ἡ λέγουσα 'οἷος ὁ τρόπος τοιοῦτον εἶναι καὶ τὸν λόγον'." Cf. Ael. Arist. II (Πρὸς Πλάτωνα, ὑπὲρ ῥητορικῆς), Lenz-Behr I, p. 269 (δὲ οὐδὲ ἡ).
546-547 quoddam Carmen Menandr. Monost. 27 Jäkel, in der Gruppe εἰς φρονήσιν der Theokrit-Aldina angeführt.
550 apud Laertium Der Verweis auf Diog. Laert. ist nicht ganz klar. Vielleicht meint Er. Diog. Laert. IX, 37: Τούτου (sc. Demokrit) ἐστὶ καὶ τὸ 'λόγος ἔργου σκιή', cf. l. 551: quandamque velut vmbram. In Adag. 550 jedoch verweist Er. auf eine Aussage Solons bei Diog. Laert. I, 58: Ἔλεγε δὲ τὸν μὲν λόγον εἴδωλον εἶναι τῶν ἔργων. Auch diese Aussage mag Er. vorschweben.
552-553 Nam ... repraesentatur Enthält diese Bemerkung einen Hinweis auf Isocrates III (Nicocles), 7: Καὶ λόγος ἀληθὴς καὶ νόμιμος καὶ δίκαιος ψυχῆς ἀγαθῆς καὶ πιστῆς εἴδωλόν ἐστιν?
553-554 Neque ... dignoscuntur Cf. Adag. 550 (LB II, 242 F): "Nimirum innuens haud aliter animum hominis ex oratione spectari quam vasa dignoscuntur crepitu, quem reddunt digito pulsata."
21199 Otto 1321.
556 Hodieque vulgo Suringar 203, p. 382 sqq. Cf. Sartorius, Adagia in Batauicum sermonem conuersa, p. 164: "Een sijn kleederen scheuren" und "Iemand zijne kleederen scheuren" (aus Harrebomée I, p. 412).
559 Cic. Att. XIII, 33 a, 1 (559 venit enim; 560 Sed ego; 561 tuum: tui v.l.; multi).
100 Otto 1272. Siehe Apophth. VIII, 18, LB IV, 365 C (Aussage des Thales von Milete).
564 Apost. 18, 71. In den Editionen nach D (1520) wird Apost. als Quelle dieses Adagiums überhaupt nicht mehr erwähnt. Cf. app. crit. ll. 580-582. Man vergleiche Adag. 3897 (Oculis ac manibus), LB II, 1163 E: "Oculis magis creditur quam auribus, quidam porro adeo sunt δυσπειθεῖς, vt nisi manibus contrectent, non credant."
565 Hor. Epist. I, 18, 70 (566 fideliter).
567 Idem Hor. Ars 180-182.
571 Plaut. Asin. 202 Die Kupplerin Cleareta sagt: "Semper oculatae manus sunt nostrae, credunt quod vident."
573-574 Rursum ... videre Cf. Isid. Orig. I, 41, 1: "Dicta autem Graece historia ἀπὸ τοῦ ἱστορεῖν, id est a videre vel cognoscere."
574 illud Vergilianum Verg. Aen. VI, 893-896.
574-577 Postremo ... nigrorem Siehe Apophth. loc. cit.: "Eodem pertinet Homericum figmentum de somniis, quorum quae subuolant per portam corneam, vera sint; quae per eburneam, vana. Corneae portae inuolucro designans oculos ob coloris similitudinem; eburneae os ob candorem dentium." Cf. Hom. Od. XIX, 562-569.
581 Iul. Epist. 21, Hertlein, p. 502 = Bidez-Cumont 152 = Weis 50 (B.K. Weis, Iulian-Briefe, Tusculum, München, 1973). Die Lesart ὁ λόγος ποῖος (statt λογοποιός) machte Er. Probleme. Er. übersetzt sermo quidam Thurius, was nicht ganz klar ist.
583-584 Thurium ... mortuus est Er. sucht zwei Erklärungen für 'Thurius'. Ob impetum diuinum vielleicht nach dem Adjektiv θοῦρος (?). Die zweite Erklärung ist richtig.
585 ex Clione Hdt. I, 8 (585 ἀνθρώποισι).