127

     1101 Collect. 136 (Tristis scytale) und 113 (Scytala Laconica), aus Beroaldus Annotationes centum, c. 62. Cf. Polyd. Verg., f° c iii - iiiv (Scytala Laconica).

3-4 Ἀχνυμένη ... adferret Diogen. 3, 25: Archil. fr. 81, 2 D. = 185 West.

4 Aristophanes Aristoph. Lys. 991-992: σκυτάλη Λακωνική.

5 a Diogeniano Diogen. loc. cit.

5 Aristophanes grammaticus Aristoph. Byz. fr. 3 Nauck, p. 273 = fr. 367 Slater bei Athen. III, 85 e f.

7 Plut. Mor. 152 e (7 Τὴν μὲν, cf. app. ad loc.; 8 προσείποι: προσείπη Ald. 1509).

9 M. Tullius Cic. Att. X, 10, 3, bei Beroaldus und Polyd. Verg. locc. citt.

9-10 scytalam Laconicam So Beroaldus und Polyd. Verg. In den Hss. und Ausgaben (auch ed. Ven., Pincius, 1499) steht σκυτάλην (in ed. Ven. 1499 σκυταλιν) Λακωνικήν.

13 Gell. XVII, 9, 6-14 (16 eae captae: exceptae edd. vett sec. codd. recc; 21 et simplici: ac simplici edd. vett.; 23 a summo ad imum; 24 istius: illius v.l. et edd. vett.; 27 manus: manibus edd. vett.; scripto: loro edd. vett.; 28 a capite Madvig: capite codd.: capto edd. vett.; 29 proinde: perinde edd. vett.; atque ita [sic iam Beroaldus]: atque edd. vett.; eundem ambitum: ambitum eundem edd. vett.). Beroaldus fasst diese Stelle zusammen, Polyd. Verg. zitiert sie.

129

20-21 circum ... complicabant Cf. Adag. 1702 (Hyperi verrigo), ASD II, 4, p. 154, l. 115, wo Er. das Wort σκυτάλης bei Plat. Tht. 209 d, folgendermassen erläutert: "De loro, quod surculo circumuoluitur", obwohl Plato Tht. 209 d das Wort in seiner Grundbedeutung 'Stab' zu verwenden scheint (nach ASD II, 4, p. 155, n.l. 115, cf. n.l. 114).

31-32 id ... surculum So edd. vett. (nicht in den heutigen Ausgaben. Dazu: ASD II, 4, p. 283, n.l. 58; ASD II, 2, p. 21, n.l. 6).

32 Plut. Lys. 19, 5-7, erwähnt von Beroaldus und Polyd. Verg. locc. citt.

33 cui ... imposuit Plut. Lys. 20, 2. Siehe zu dieser Geschichte die Zusätze F in Adag. 1779 (Vlysseum commentum), ASD II, 4, p. 200, ll. 112-122 und Adag. 1582 (Bellerophontes literas), ASD II, 4, p. 76, ll. 368-369.

33 Pharnabazus rex So Adag. 1582, ASD II, 4, p. 76, l. 368: "rex Pharnabazus", und Adag. 1779, ASD II, 4, p. 200, ll. 114-115: "Pharnabazi regis". Siehe den Kommentar, p. 201, n.ll. 114-115: Pharnabazos war nicht König, sondern Satrap der Perserkönige Dareios Nothos und Artaxerxes in Phrygien.

33 Suid. σκυτάλη 718.

34 Strab. I, 2, 30: com. adesp. fr. 417-419 Kock III, p. 487 = 456 PCG, zitiert in Adag. 1307, l. 102.

35 scytala Bei Strab. ἐπιστολῆς (auch in Adag. 1307).

     1102 Bauck, pp. 29-30. Zur Reihe von Adagien mit Zitaten aus Aristophanes und den Aristophanesscholien (Adag. 1102-1136 mit Ausnahme von Adag. 1103 und 1106): ASD II, 6, p. 439, einl. Anm. zu Adag. 2614 und CWE 33 ad loc. In Adag. 1115 wird fälschlich auf die Aristophanesscholien verwiesen. In Adag. 1102, 1104, 1105 und 1107-1110 zitiert Er. Aristoph. Ran.

37 Aristoph. Ran. 92-93. Cf. Suid. χελιδόνων μουσεῖα 187.

40 folia Eine irrtümliche Übersetzung des Wortes ἐπιφυλλίδες, 'kleine Trauben, die für die Nachlese im Weingarten bleiben'. Eine richtige Erklärung bei Aleander, Lexicon, suppl. (Dictionum nuper additarum sylua): "Ἐπιφυλλίς - Botryunculus, qui maioribus adhaeret" (cf. Crastonus s.v.: "Botryunculus"). Aleander zitiert dieselbe Stelle von Aristoph. Aleanders Erläuterung rührt wahrscheinlich von den Aristophanesscholien Ran. 92 her.

40 blateramina Das Wort blateramen kommt in den Wörterbüchern nicht vor. O. Prinz, Mittellateinisches Wörterbuch, t. I, München 1967, zitiert ein Beispiel von blateramentum aus dem Jahr 1281, cf. Hoven s.v. Die erste Silbe des Verbs blatero ist kurz, obwohl in den Hss. man oft die Schreibung blattero findet (siehe, ThLL s.v., vol. II, col. 2049, 15-20).

42 Interpres Schol. Aristoph. Ran. 93.

44-45 apud Pythagoricos Diels VS 58 C 6 aus Porph. Vit. Pyth. 42 = Aristot. fr. 196 und 197 Rose3 (zusammen mit der Interpretation); cf. Adag. 2.XXI (Hirundines sub eodem tecto ne habeas), ASD II, 1, p. 106, ll. 102-103, und den Kommentar ad loc. Vergleiche auch Polyd. Verg., f° d (Hirundo suscipienda non est).

     1103

49 Ἀηδόνες ... ἐγκαθήμεναι Com. adesp. fr. 550 Kock III, p. 508 = 823 PCG bei Diogen. 2, 48 und Apost. 1, 52.

49 nugis Zur Übersetzung von λέσχη (hier: 'Gemeinschaftsraum, Zusammenkunftsort'): Stephanus ad loc. und Zusatz H des Adagiums 3536 (Κρουνοχυτρολήραιον) ASD II, 8, p. 44, ll. 485-488: "Alibi retulimus prouerbium Lusciniae nugis insidentes ... sed post comperi λέσχας dici nonnunquam sedilia quaedam publica, in quibus Athenienses ociosi complures pariter sedebant, quibuslibet de rebus inter se nugantes". Er. hat 1533 die richtige Bedeutung des Wortes erkannt und für den zitierten Zusatz H Harpocration herangezogen, cf. ASD II, 8, p. 45, n.ll. 486-493, wo auch die Stelle Od. XVIII, 328-329 angeführt worden ist. Siehe weiter: Adag. 570 (Notum lippis ac tonsoribus), ASD II, 2, pp. 96-98, bes. p. 97 sq. ll. 623-632. Vergleiche auch Crastonus s.v. λέσχη: "Loquela, nugae, conuentus", und Rhodiginus, X, 50: "Est vero lesche, id est λέσχη, nunc confabulatio, nunc nugae. Dicebatur et publicus locus, in quo versarentur πτωχοί, id est mendici inuicem garrientes".

50-51 ad eruditos ... delectentur Anders Diogen. und Apost. locc. citt.: ἐπὶ τῶν ἀδολεσχούντων.

131

51 Plaut. Bacch. 38 (52 lusciniolae ne: ne lusciniolae Adag. 2577), in Adag. 2577 (Lusciniae deest cantio), ASD II, 6, p. 380, ll. 755-769 behandelt. Cf. Polyd. Verg., f° e vi (Lusciniae non deest cantio); Otto 991; Lingua, ASD IV 1A, p. 46, l. 676): "Et luscinia fessa canendo desinit tandem".

53 λόχμαις Vielleicht schwebte Er. dieses Wort vor, weil es in Apost. 11, 68 (cf. unten Adag. 1122) vorkommt: Μία λόχμη δύο ἐριθάκους οὐ τρέφει.

55 Plin. Nat. Χ, 81-83 (58 tam paruo in corpusculo [sic Adag. 2577]; musica: musicae edd. ante Sillig [1852]; 60 promittitur reuocato: promittitur, reuocatur ed. Ven. 1497 et Adag. 2577; 61 ipse: ipsa ed. Ven. 1497 et Adag. 2577; 62 Breuiterque [sic Adag. 2577]; 64 nec iidem omnibus, sed sui: non idem omnibus, sed suus ed. Ven. 1497; 66 iuueniores: iuniores ed. Ven. 1497). Diese Stelle wird auch in Adag. 2577 (siehe oben, n.l. 51), ll. 760-767, zitiert. Auch Polyd. Verg., loc. cit., führt sie an.

63 excogitauit Er. lässt den Rest des Satzes aus: 'vt non sit dubium hanc suauitatem praemonstratam efficaci auspicio, cum in ore Stesichori cecinit infantis'. So auch bei Polyd. Verg., der hier das Zitat beendet.

     1103 Collect. 648 (aus Diogen. 6, 98). Bauck, p. 23.

71 Ὄνος ... μυστήρια Suid. ὄνος ἄγων μυστήρια 383 (= Zenob. Ald. col. 130). Cf. auch Diog. 6, 98 und Apost. 12, 75: Ὄνος ἄγει μυστήρια.

71-72 in eum ... versabatur Nach Suid., Diog. und Apost., locc. citt.

73 Aristoph. Ran. 159-160.

78 Interpres Schol. Aristoph. Ran. 159.

82 Apul. Met. VIII, 27. Dieselbe Stelle wird in Adag. 3755 (Mithragyrtes, non daduchus), ASD II, 8, p. 157, ll. 664-665, erwähnt.

82 se fingit Siehe Adag. 1458, n.l. 987.

82 Cererem Bei Apul.: Dea Syria.

82 Suidas Demon FGrHist 327 F 12 bei Suid. ὄνος 383.

83 lapidem ... appellant Cf. Adag. 1468, l. 93-94 und den Kommentar ad loc.

86 doctoris ... pileum Cf. Adag. 1027, ll. 24-25.

     1105 Bauck, pp. 73-74.

89 Αὖθις ... ὁρῶ Eur. Or. 279. Cf. Apost. 6, 88 d: Ἐκ κυμάτων γὰρ αὖθις γαλήνην ὁρῶ.

89-90 Aristophanis interpres Schol. Aristoph. Ran. 303.

92 Aristoph. Ran. 303-304. In margine χ: "Non versa".

94 γαλήν᾿ Heute druckt man γαλῆν ('ein Wiesel'; cf. infra, ll. 100-101). Erst 1515 (Zusatz B, l. 100 sq.) versteht Er. das Wortspiel bei Aristoph. Man vergleiche dazu: ASD II, 2, p. 215, n.l. 858.

96 rursus iterum So auch Er.' Übersetzung der Wendung αὖθις αὖ in Adag. 1050, l. 445.

133

98 Euripidis ταὐτολογίαν Cf. Eur. Or. 279.

98 ταὐτολογίαν Cf. Adag. 1050, l. 443, wo Er. die Wendung αὖθις αὖ (Ran. 441) als ταὐτολογία bezeichnet. In Wirklichkeit ziehen Aristoph. und Strattis diesen Pleonasmus nicht ins Lächerliche.

99 Strattis fr. 60 Kock I, p. 728 = fr. 63 PCG bei Schol. Aristoph. loc. cit.

101-102 apud eum comicum Aristoph. Ran. 1154, 1156, 1158-1159 (104 ἐς).

111 Pind. Isthm. 7, 37-39.

     1106 Collect. 542.

114 Terentianum illud Ter. Eun. 1037-1038 (115 amorem omnem: amorem Collect.).

115 illud Ter. Phorm. 689. Cf. Otto 1612.

116 alibi Adag. 46 (In portu nauigo), ASD II, 1, p. 164, ll. 460-470, aus Ter. Andr. 480.

116 illud Cf. Plaut. Merc. 196: "Equidem me iam censebam esse in terra atque in tuto loco".

117 in tuto Z.B. Ter. Heaut. 695 und 708.

118 in procliui Z.B. Plaut. Capt. 336, Ter. Andr. 701.

     1107 Bauck, p. 79.

121 produxit Cf. Crastonus s.v. φύω: "Produco".

121 Aristophanis interpres Schol. Aristoph. Ran. 422.

122-123 aut qui ... assecutus Nach Schol. Aristoph. Ran. 422.

125 Aristoph. Ran. 421-422 (126 Ἀρχέδημον; 127 φράτερας Dindorf).

129 tribules Cf. Crastonus s.v. φρήτωρ: "Contribulis".

130 pro ... mutauit Nach Schol. Aristoph. Ran. 422. Er. folgt der Edition von Marcus Musurus (1498): ἀντὶ τοῦ εἰπεῖν ὀδόντας, συγγενεῖς εἶπεν. Heute druckt man, nach Suid. ἑπτέτης 2872 und φραστῆρες 692: ἀντὶ τοῦ εἰπεῖν ὀδόντας φραστῆρας, φράτορας εἶπε, τουτέστι συγγενεῖς.

131-133 apud ... asciscebatur Cf. Schol. Aristoph. Ran. 422.

     1108 Man würde die Passivform 'strangulari' im Titel erwarten, wie unten l. 135. Bauck, pp. 69-70. Cf. A. Sonny in Nachträge zu Otto, p. 91 (er zitiert Ps. Publil. Syr. 911 Bothe: "Vel strangulari pulchro de ligno iuuat"). Vergleiche auch den Spruch von Rabbi 'Aqiba in: Der Babylonische Talmud, übersetzt von L. Goldschmidt, vol. II, Berlin 1930, p. 653 (Pesahim, f° 112 a): "Willst du dich aufhängen, so hänge dich an einen grossen Baum".

135 Ἀπὸ ... ἀπάγξασθαι Suid. ἄξιον 2815 und ἀπὸ καλοῦ ξύλου κἂν ἀπάγξασθαι 3334; Apost. 3, 34 (= Zenob. Ald. coll. 40-41). Siehe auch auch Suid. κἄν τι σφαλῆτ᾿, ἐξ ἀξίου γοῦν 321 = Apost. 7, 54 b.

138 Aristoph. Ran. 736-737. In margine χ: "Distingue versus".

139 ξύλου In Er.' Zitat kein Komma nach ξύλου: In seiner Interpretation hängt deshalb Ἐξ ... ξύλου von πάσχητε und nicht von πάσχειν ab.

135

144 prouerbium Suringar 57 (siehe u.a. Tappius, bei Suringar, p. 145: "Wann ich mich ertrencken will, so will ich mich in eynem reynen saubern wasser ertrencken").

148 Vergilianum illud Verg. Aen. X, 830.

149 Ov. Met. XIII, 20.

151 Hom. Il. XXI, 279-281 (152 γ᾿ ἔτραφ᾿: τέτραφ᾿ edd. vett.).

158 Pind. Pyth. 2, 40.

158 hymno tertio Nicht die dritte, sondern die zweite Ode, cf. ed. Ven. 1513 und ed. Rom. 1515, sec. codd.

     1109 Bauck, pp. 67-69. Er. bringt dieses Adagium im Colloquium 'Ἀστραγαλισμός siue talorum lusus' (1529), ASD I, 3, pp. 624-625, ll. 145-149, in der Fassung "Non Chius, sed Cous" zur Sprache. Zum Würfelspiel cf. auch Adag. 713 (Nec vno dignus), ASD II, 2, p. 240, ll. 194-195 und Adag. 1266. Cf. Goebel, p. 72.

162 Didymus Didymus Ὑπομνήματα Ἀριστοφάνους fr. 15, ed. M. Schmidt, Lipsiae 1854, bei Schol. Aristoph. Ran. 970.

163 gentis Didymus spricht eigentlich nur über Unbeständigkeit und erwähnt Theramenes nicht. Er. interpretiert dieselbe Didymusstelle unten, ll. 182-184, richtig.

165 fidem ... accommodantis Zum Wortspiel cf. Adag. 1434, n.l. 641.

165 Aristoph. Ran. 970 (Κεῖος).

169 Aristarchus Cf. O. Gerhard, De Aristarcho Aristophanis interprete, Bonnae 1850, pp. 30-31 (fr. bei Schol. Aristoph. Ran. 970).

169-170 Theramenes ... dicitur Nach Schol. Aristoph. Ran. 970.

170-171 Theramenes ... discipulus Aeschin. Socr. fr. 16, ed. H. Krauss, Lipsiae 1912, bei Athen. V, 220 b und Schol. in Aristoph. Nub. 361.

171 Lucian. Am. 50, in Schol. rec. Aristoph. Ran. 970 (cf. Musurus' Aristoph.-Scholien in der Ald. von 1498). Dasselbe Zitat in Adag. 94 (siehe unten, n.l. 185), ASD II, 1, pp. 203-204, ll. 395-397. In margine χ: "Etiam [?] Graeca", durchgestrichen.

175 Chii ... effoeminatos Cf. Schol. Aristoph. Pax 171. Cf. auch Adag. 471 (Risus Chius), ASD II, 1, pp. 545-546; Adag. 1668 (Chius ad Coum), ASD II, 4, p. 130, ll. 9-10.

176 Athen. XIII, 610 d.

178 Aristarchus In Schol. Aristoph. Ran. 970 (vide supra, n.l. 169).

178-179 videtur ... spectasse Nach Schol. Aristoph. Ran. 970.

179 in quo ... duntaxat Cf. z.B. Zenob. 4, 74 = Ald. col. 109; weiter auch Adag. 1668, ASD II, 4, p. 130, ll. 993-994 und das obengenannte Colloquium 'Ἀστραγαλισμός siue talorum lusus' (1529), ASD I, 3, pp. 624-625, ll. 145-150.

180-181 Quo ... consuluisse Nach Schol. Aristoph. Ran. 970.

181 Eupolis fr. 237 Kock I, p. 322 = fr. 251 PCG bei Schol. Aristoph. loc. cit.

181-182 in Ciorum ciuitatem Die Wendung der Schol.: προσγεγράφθαι τῇ πολιτείᾳ, bedeutet in Wirklichkeit 'Erwerbung des athenischen Bürgerrechts'.

182-184 Didymus ... accommodantis Didymus in Schol. Aristoph. Ran. 970 (siehe oben, n.l. 162).

183-184 tempori seruiens Siehe Adag. 91 (Seruire scenae), ASD II, 1, p. 198, l. 264.

185 alibi Adag. 94 (Cothurno versatilior), ASD II, 1, pp. 202-204, ll. 378-409.

137

     1110

187 Ἐκτὸς ... fertur Schol. Aristoph. Ran. 995.

187-188 Vbi ... dicitue Nach Schol. Aristoph. Ran. 995.

188 Aristoph. Ran. 994-995.

194 Interpres Schol. Aristoph. Ran. 995.

     1111 Bauck, pp. 49-50.

198 Στέφανον ... ἀπολωλώς Schol. Aristoph. Equ. 534.

199 lurconem Derselbe Ausdruck in: Adag. 1778 (Ventres), ASD II, 4, p. 198, ll. 58-59, wo Lucil. 75 Marx = 67 Krenkel zitiert ist (cf. ASD II, 4, p. 199, n.l. 58); Adag. 3553 (Vtres. Thylaci), ASD II, 8, p. 52 l. 688; Adag. 3936 (Gallam bibere oportet), ASD II, 8, p. 242, l. 338.

199 obligurita re Zum seltenen Ausdruck obligur(r)io: Lewis-Short und Souter, A Glossary of Later Latin, s.v.

200 Aristoph. Equ. 534.

202 Quemadmodum ... perditus In margine χ: "Latina non sunt carmen".

202-203 Taxat ... delirantem Nach Schol. Aristoph. Equ. 534.

204 Diogen. 4, 26; auch Schol. Aristoph. Equ. 534.

205 ἔχων So Schol. Aristoph.; bei Diogen.: ἔχει.

207-208 Is ... potabat Nach Schol. Aristoph. Equ. 534.

208-209 Nam ... gestare Eine Erweiterung von Er. Cf. z.B. Athen. XV 676 e - 686 b.

209-212 Deinde ... oleastrum Nach Schol. Aristoph. loc. cit.

210 Cratin. fr. 317, 2 Kock I, p. 105 = fr. 349, 2 PCG bei Schol. Aristoph. loc. cit. und Suid. Κοννᾶς 2027 (wo aber φιλοστέφανος steht).

     1112 Das Sprichwort wird in Adag. 1285, ll. 887-888 erwähnt.

214 Ἀφύα ἐς πῦρ Nach den Musurusscholien (1498) zu Aristoph. Equ. 645 (nach Suid. ἀφύα 4660, und nicht in die heutige Ausgabe von Jones-Wilson, Groningen, 1969, aufgenommen, siehe aber Dübner, p. 409). Siehe auch Diogen. 2, 41 und Zenob. 2, 32 = Ald. col. 50.

214-215 in ea ... conficiuntur Cf. die Musurusscholien zu Equ. 645 und Diogen. loc. cit.: ἐπὶ τῶν τέλος ὀξὺ λαμβανόντων.

215 aphya piscis genus Dazu: D'Arcy W. Thompson, A Glossary of Greek Fishes, p. 21 sqq. (s.v. ἀφύα).

216 candidum ... tenerum Cf. Athen. XIII, 586 b.

216 quod ... decoquitur Nach den Musurusschol. Aristoph. Equ. 645, cf. Diogen. 2, 41.

217 Athen. XIII, 586 b.

218 apua Cf. Crastonus s.v. ἀφύη: "Apua, piscis genus, quod ex imbri nascitur".

218-221 Frigitur ... patella Nach Suid. ἀφύα ἐς πῦρ 4660.

219 Ἀφύων ... ἔλαιον Dieses angebliche Sprichwort führt Er. auch - in der Form Ἀφύας τιμὴ τοὔλαιον - in Adag. 1714 (Aphyarum honos), ASD II, 4, p. 160, ll. 224-225 an (siehe den Kommentar ad loc.). Das Sprichwort lautet tatsächlich Ἀφύων τιμή (Aristoph. Ach. 640, Diogen. 1, 42 = Apost. 4, 60). Der Zusatz (τὸ) ἔλαιον ist bei Suid. ἀφύα 4660 kein Teil des Sprichwortes, sondern eine unzutreffende Erklärung (cf. ASD II, 4, p. 161, n.ll. 224-225). In den Musurusscholien zu Equ. 645 jedoch: καὶ ἀφύων τιμὴ τὸ ἔλαιον, ἐπεὶ ἐν αὐτῷ ἕψονται.

222 Suid. ἀφύα ἐς πῦρ 4660.

223 Athen. VII, 325 b.

225 poetarum fabulae Hes. Theog. 188-198.

139

225 Idem Athen. VII, 285c d: Clearch. fr. 81 Wehrli (Ἴδε πῦρ ἀφύη sic ed. pr., Ald. 1514); cf. Archestratus fr. 9 Brandt.

225 supra Siehe oben, ll. 223-225.

229 alibi Adag. 782, ASD II, 2, p. 304, cf. p. 304, n.l. 411.

     1113

232 Βολίτου δίκην Schol. Aristoph. Equ. 658, cf. Suid. βολίτου δίκην 367 und App. prov. 1, 58 (aus dem cod. Bodl. Nr. 253, Gaisford, p. 26).

233-234 Bolitus ... bubulum Nach Schol. Aristoph. Equ. 658.

234-235 Solon ... sustulissent Schol. Aristoph. Equ. 658 und App. prov. 1, 58.

234 bubulum Zur v.l. bubalum in der Ausgabe A (cf. app. ll. 233-234, 234, 237): Adag. 1003, n.l. 5332.

235 Aristoph. Equ. 658 (236 ἡττημένος).

238-242 Hesychius ... conflatum Hesych. βολβίτα 791 und ὄνθος 887. Man bekommt den Eindruck, dass Er. schon 1520 [D] das Etym. mag. - das er erst in G erwähnt (l. 239) herangezogen hat: nisi... peculiare und Citat ... Hipponactem nach Etym. mag., siehe die folgenden Anmerkungen.

239 Ionum ... peculiare Nach Etym. mag. 204, 29.

241 Hipponax fr. 144 West = 138 Degani bei Etym. mag. 204, 29-30.

242 Cynulcus Einer der Gesprächsteilnehmer bei Athen.

242-243 apud Athenaeum Athen. XIII, 566 e (= Cratin. inc. fr. 17 Meineke, nicht bei Kock und PCG).

245 in aliis ... siccari Cf. Barbarus, Castigationes Plinianae zu Plin. Nat. XVI, 4, Pozzi, p. 756: "Hodie quoque maior pars accolarum eius oceani [scil. Nordsee] terram vrunt pro ligno; id ipsi quoque vidimus".

245-246 Quin ... appellant Suringar 27. Cf. Harrebomée s.v. Stront: "Wat heb ik met dien stront noodig?" bei Suringar.

     1114

248 Interpres Aristophanis Schol. Aristoph. Ach. 127: Eupolis fr. 265 Kock I, p. 330 = fr. 286 PCG

     1115

254 Ἀεί ... Κύδωνος Suid. ἀεί τις ἐν Κύδωνος 642 und τὶς 654.

256 Zenodoto Zenob. 2, 42 = Ald. col. 8. Cf. Plut. Prov. Alex. 2, 29 (= Zenob. Ald. loc. cit.).

256 Aristophanis interprete Dort nicht nachgewiesen.

257 Haec Adag. 1114 und 1115.

     1116

262-263 in eos ... auscultant Nicht die Wendung ἐπ᾿ ἄκρων ὀνύχων, sondern den von Aristoph. benutzten Ausdruck ἐπ᾿ ἄκρων πυγιδίων καθῆσθαι wird von den Scholiasten auf diese Weise erklärt (cf. Stephanus ad loc.).

263-264 Καὶ ... fastuosos Nach Schol. Aristoph. Ach. 638.

265 Aristophanis interprete Schol. Aristoph. Ach. 638.

265 poetam Aristoph. Ach. 638.

141

268 residetis Er. hält gegen die Regeln des klassischen Anapästs die letzte Silbe für 'anceps'.

269 efferimini ... placetis Auch diese Erklärung ist durch die Verwechslung von ἐπ᾿ ἄκρων πυγιδίων und ἐπ᾿ ἄκρων ὀνύχων verursacht.

     1117 Bauck, p. 82.

271 Οὐκ ... facies Schol. Aristoph. Vesp. 634.

271-272 In ... vuas Die Schol. schlagen eine Anwendung im weiteren Sinne vor: ἐπὶ τῶν ἀδεῶς τι πραττόντων.

272 Aristoph. Vesp. 634.

273 Ἀλλ᾿ οὐκ Er. greift hier Bergks Konjektur vor. In den Hss. und meisten Ausgaben steht Οὔκ, ἀλλ᾿.

274 At ... facturos In margine χ: "Latinum non est Carmen".

274 ne existimetis Er. hat die Form ᾤεθ᾿ (= ᾤετο, 'er meinte') nicht korrekt identifiziert (cf. Stephanus ad loc.).

274-275 ἐρήμας ... fieri Nach Stephanus hält Er. hier das Wort ἐρήμας irrtümlich für ein Adverb (vielleicht nach dem Muster von ἑκάς) und nicht für ein Adjektiv. Cf. Liddell-Scott-Jones s.v. ἐρῆμος III, I.

276 alio ... loco Adag. 3392 (Duke pomum cum abest custos), ASD II, 7, p. 230 aus Diogen. 3, 95. Siehe den Kommentar ad loc. In margine χ: "Latina", durchgestrichen.

280 ἐρήμην κατηγορεῖν Plat. Apol. 18 c.

281 ἐρήμην δίκην Siehe Adag. 480 (Deserta causa), ASD II, 1, pp. 551-552.

281 ἐρήμην νικᾶν Cf. Adag. 833, ASD II, 2, p. 356, l. 696.

282 alibi Adag. 480 (Deserta causa), ASD II, 1, pp. 551-552.

     1118 Siehe: Adag. 2630 (Animus est in coriis), ASD II, 6, pp. 441-442, bes. l. 218: "Quanquam alias huius prouerbii memi nimus .

285 Aristoph. Pax 668-669, zitiert in Adag. 2630, ASD II, 6, p. 441, ll. 214-215.

291 bubulis Zur Form bubalis in der Ausgabe Α (cf. app. l. 291 und l. 294): Adag. 1003, n.l. 533 2.

292 Plautinum aenigma Plaut. Asin. 35.

294 clypeis ... obduci Cf. Hom. Il. XIII, 405-407 und Lexikon des frühgriechischen Epos s.v. ἀσπίς, t. I, col. 1431, ll. 14-31.

295 belli ... sollicitos Cf. Schol. Aristoph. Pax 669: πρὸς τὰ πολεμικά.

296 Terentianum illud Ter. Eun. 816, in Adag. 2630, ASD II, 6, p. 441, l. 219, angeführt.

296-297 illud Aristophanicum Aristoph. Vesp. 93 (298 πέτεται: πέταται edd. ante Sigismundum Gelenium [1547]; τὴν νύκτα).

     1119 Bauck, p. 83. Er. erwähnt diese Wendung (in der Fassung ἐπὶ σκύτη βλέπει) in Adag. 2630 (Animus est in coriis), ASD II, 6, p. 442, ll. 225-226 nach Schol. Aristoph. Pax 669.

302 Σκύτη βλέπει Zenob. 6, 2 = Ald. col. 151 und Schol. Aristoph. Vesp. 643.

302 proximo Sc. Adag. 1118.

303-304 quo ... suspicaretur Zenob. 6, 2 und Schol. Aristoph. Vesp. 643.

305 his ... clypei Cf. Adag. 1118, n.l. 294.

306 Eupolis fr. 282 Kock I, p. 258 = fr. 304 PCG bei Zenob. loc. cit. und Schol. Aristoph. Vesp. 643.

143

306 Chrysogenes So (ἐν Χρυσογένει) Zenob. 6, 2 sec. codd. (Schneidewin Χρυσῷ γένει). Heute folgt man der Lesart der codd. Schol. Aristoph. Vesp. 643: ἐν Χρυσῷ γένει. Cf. ASD II, 2, p. 442, ll. 581-582 und den Kommentar ad loc.

308 (app.) Itaque ... tuetur In margine χ: "Non est versus", durchgestrichen.

311 Cyclopum, aut beluarum Cf. Aeschyl. Sept. 492-494 und 539-542 (Bilder von Typhon und Sphinx in den Schilden von Hippomedon und Parthenopaios).

312 Athen. XIII, 568 e (312-313 [πατρός] σου πολλά Dobraeus; 313 σωφρονίσαντος: σωφρονήσαντος ed. pr., Ald. 1514). In margine χ: "Non est Carmen".

314 toruum obtueri Das Sprichwort bedeutet hier eigentlich: 'den Riemen zu furchten' (so Stephanus ad loc.).

314 a philosopho Bei Athen. ist der Vater von Thessalos gemeint. In den alten Ausgaben steht aber πρὸς statt πατρός (πατρός edd. recc. sec. codd.).

316 Aristoph. Vesp. 643 (318 σκύτη βλέπειν: βλέπειν σκύτη edd. ante Porson sec. codd. recc).

     1120 Cf. Singer I, pp. 94-95. Singer zitiert Egbert von Lüttich Fecunda ratis I, 368: "Panificum cochlear non crescit edentis in ore".

321 Cochleare crescet Der Begriff δοῖδυξ bedeutet nicht 'Löffel' (cf. Crastonus s.v. Δοῖδυξ: 'cochleare'), sondern 'Pistill' (cf. Suid. δοῖδυξ 1560: δοῖδυξ· ὁ ἀλετρίβανος) und αὔξει ist kein Futur, sondern ein Präsens (beide Anm. bei Stephanus ad loc.).

321 Chrysippus Chrysippus De prouerbiis fr. 6, SVF II, p. 202, bei Zenob. 3, 40 = Ald. col. 72 und Schol. Aristoph. Equ. 984.

323 contortum Bei Zenob. und Schol. Aristoph. (cf. Dübner, p. 414) στρογγύλος, was hier 'rund' (cf. Liddell-Scott-Jones s.v. στρογγύλος 1), und nicht 'krumm' (cf. ibid. 2) bedeutet (cf. Stephanus ad loc.).

323 Aristophanes Aristoph. Equ. 983-984 (324 οὐδὲ).

324-325 Duo ... toryna In χ wird angedeutet, dass man diese Übersetzung als Prosa drucken soll.

325 Est... olla Nach Schol. Aristoph. Equ. 984.

     1121 Bauck, p. 50.

327-329 In ... canebant Nach Schol. Aristoph. Vesp. 675 und Suid. Κόννου ψῆφον 2048 (= Zenob. Ald. col. 106).

329-331 Sunt ... fuerit Schol. Aristoph. Vesp. 675.

331 Callistratus Callistratus war ein alexandrinischer Grammatiker, der (u.a.) Aristoph. kommentierte. Zu ihm: Adag. 2642, ASD II, 6, p. 447, n.l. 356.

332-333 quod ... solitus Er. missversteht den Ausdruck des Scholiasten: παρ᾿ ἣν παίζει 'auf welches (Sprichwort) er (Aristophanes) anspielt'.

333 Aristophanes Aristoph. Vesp. 675.

     1122 Bauck, p. 31.

337 Zenodotus Zenob. 5, 11 = Ald. coll. 120-121. Cf. Suid. μία λόχμη οὐ τρέφει δύο ἐριθάκους 1023.

337 ex rebus minutis Bei Zenob. 5, 11: ἀπὸ μικροῦ τινος - 'aus einer kleinen Einkommensquelle'.

338 intempestiuiter Diese Form des Adverbs (statt des klassischen 'intempestiue') kommt bei Gell. IV, 20 im Titel des Kapitels vor. Er. verwendet sie auch in Adag. 1287, l. 929 und in Adag. 1346, l. 822 (intempestiue dagegen findet man in Adag. 1236, l. 659, und 1268, l. 596). Vergleiche auch Adag. 1144, n.l. 680 (zum Wort 'tempestiuiter') und Adag. 1140, n.l. 592 (zum ähnlichen gellianischen Adverb 'festiuiter'). Zu diesem Phänomen: Kühner-Holzweissig, p. 1008 sqq.

339-340 Est... solitaria Zenob. loc. cit.

340 non temere nisi Dieselbe Verbindung bei Cic. Ad Q. fr I, 1, 13.

340-341 Theodorus Gaza In seiner Übersetzung von Aristot. Hist. an. VIII, 592 b 22 (in Aristotelis De natura animantium libri Theodore Gaza interprete, s.l.a. (Lugduni, um 1505)) gibt Theodorus Gaza zwei griechische Wörter: πυρρούλας, ἐρίθακος, durch drei lateinische: 'rubicilla, rubecula, siluia', wieder. Wahrscheinlich entspricht die Übersetzung 'rubecula' dem Wort πυρρούλας und nicht ἐρίθακος. Zu ἐριθακός = Erithacus rubecula: D'Arcy W. Thompson, Α Glosssary of Greek Birds, London, 21936, pp. 110-111; John Polland, Birds in Greek Life and Myth (Thames and Hudson), 1977, p. 36.

341-342 a quibusdam ... ἐρίθακον Schol. Aristoph. Vesp. 927. Thomas Magister wird hier nicht erwähnt. Vielleicht hält Er. ihn für den Verfasser der Scholia, weil am Anfang der ed. pr. von Aristoph., Venetiis, Ald., 1498, Θωμᾶ τοῦ μαγίστρου σύνοψις τοῦ τε βίου Ἀριστοφάνους καὶ τῆς τοῦ δράματος ὑποθέσεως steht. Thomas Magister (1282-1328) schrieb Scholien zu Aristoph.' Plutus, Nubes und Ranae (cf. Sandys I, p. 430).

342 Aristoph. Vesp. 927-928.

145

346-347 (app.) Nec ... alere In margine χ: "Non est Carmen", durchgestrichen.

348 quod ... Magnus Cf. lustin. XI, 12, 15: "Neque mundum posse duobus solibus regi", und Plut. Mor. 180 b: ἀπεκρίνατο [Ἀλέξανδρος] μήτε τὴν γῆν ἡλίους δύο μήτε τὴν Ἀσίαν δύο βασιλεῖς ὑπομένειν.

     1123 Bauck, p. 1123. Cf. Prittwitz-Gaffen, pp. 36-37.

351 Πεζῇ ... ἐπίσταμαι Apost. 14, 16 a und Suid. πεζῇ βαδίζω, νεῖν γὰρ οὐκ ἐπίσταμαι 913. Cf. Schol. Aristoph. Vesp. 959 und Av. 1432 (siehe unten, n.l. 357).

353-354 Prouerbialis ... exercet Nach Apost. und Suid. locc. citt.

357 versus Siehe die Version des Sprichwortes nach der Ald. von 1498 (cf. Dübner, p. 494), im Scholion Aristoph. Av. 1432: Πεζῇ βαδίζων σκάπτειν οὐκ ἐπίσταμαι. Er. ändert die Wortfolge, um den fehlerhaften (wegen des langen ειν in σκάπτειν) iambischen Trimeter durch einen metrisch korrekten Choliambus zu ersetzen. Heute druckt man: Πεζῇ βαδίζω, νεῖν γὰρ οὐκ ἐπίσταμαι.

360 Aristoph. Αν. 1432. (362 Σκάπτειν γὰρ οὐκ).

363 (app.) Quid enim ... noui In margine χ wahrscheinlich: "Non est versus", durchgestrichen.

364 Euangelicum illud Lc. 16, 3 (364-365 οὐκ ἰσχύω [sic Nov. Test., LB VI, 295 D]).

365 Aristoph. Vesp. 959.

369-370 Nimirum ... parat Nach Schol. Aristoph. Vesp. 959.

370 Item Aristoph. Equ. 188.

372 (app.) Neque ... didici In margine χ: "Latinum non est Carmen".

     1124

376 senarius Dieser Vers ist in Schol. Aristoph. Vesp. 927 (cf. Adag. 1122, ll. 344-345) angeführt.

379 tenere primas Cf. Cic. Brut. 327 und Adag. 1318.

379-380 Aristophanis interprete Schol. Aristoph. Vesp. 927.

     1125 Bauck, p. 34.

382 Ἡ ... ἐξηπάτησεν Zenob. 2, 40 (Χάραξ τὴν ἄμπελον) = Ald. col. 169-170, Suid. χάραξ τὴν ἄμπελον 97. (Nach Aristoph. Vesp. 1291).

382 Vallus Cf. Crastonus s.v. χάραξ: "Vallum".

382-383 Vbi ... laeditur Er. hat zwei Quellen herangezogen: fallitur nach Schol. Aristoph. Vesp. 1291: ὅταν ... ἀπατηθῇ, laeditur nach Zenob. (= Suid.) loc. cit.: ὅταν ... πάθῇ.

383 cuiusque ... nitebatur Cf. Schol. Aristoph. loc. cit.: πιστεύσας. Zum Gebrauch von nitor mit Dativ statt Ablativ: Adag. 1072, l. 911. In Antibarb., ASD I, 1, p. 47, 1. 23 steht dagegen 'fide nititur'.

383-385 Traductum ... trahant Nach Schol. Aristoph. Vesp. 1291.

384-385 ramis ... trahant Er. erweitert die kurze Wendung der Schol.: ὑπεραύξονται τῶν ἀμπέλων.

386 Aristoph. Vesp. 1291.

147

387 ἐξηπάτησεν So Zenob. In den Hss. und Ausgaben von Aristoph. steht ἐξηπάτηκεν. In den Ausgaben, einschliesslich der frühesten, endet der Satz ohne das Fragezeichen.

     1126

390 Πτήσσει ... ἀλέκτωρ Nach Aristoph. Vesp. 1490 (siehe unten, l. 394).

390-391 in male affectum Nach Schol. Aristoph. Vesp. 1490 (= Aelian. Var. hist. XIII, 17): ἐπὶ τῶν κακόν τι πασχόντων.

391-392 πτήσσειν ... expauescere Nach Schol. Aristoph. Vesp. 1490: πτήσσειν δὲ κυρίως τὸ φεύγειν καὶ τὸ φοβεῖσθαι, cf. Suid. πτήσσει 3024.

392 peculiariter ... de auibus Cf. Soph. Ai. 167-171.

393 Aristoph. Vesp. 1490 (394 Πλήσσει Bentley; ὥς τις).

396 Phrynichus Er. verwechselt hier drei Personen dieses Namens miteinander: den tragischen Schauspieler, Phrynichos RE 3, den Aristoph. hier meint, den berühmten Tragödiendichter RE 4, von dem Schol. ad loc. irrtümlich sprechen, und den Sohn des Melanthas, Phrynichos RE 5, den Suid. Φρύνιχος 765 erwähnt.

396-397 quem ... mulctarunt Dieses aus Hdt. VI, 21 entlehnte Detail gibt Suid. loc. cit. unmittelbar nach der Erwähnung von Phrynichos, Sohn des Melanthas.

399 commentarius Aristophanis Schol. Aristoph. Vesp. 1490: παροιμία.

400 Plut. Alcib. 4, 3.

402 hunc senarium Phrynich. fr. 17 N. = trag. adesp. fr. 408 a TrGF bei Plut. loc. cit.

403 Nach ἀλέκτωρ steht im heutigen Text von Plut. δοῦλος, in der Ald. 1519 δοῦλον; das Wort pauidus in der lateinischen Übersetzung lässt vermuten, dass Er. diese unverständliche Lesart von Ald. zu δειλός verbessern wollte.

406 Meminit Plut. Pelop. 29, 11.

406-407 Certamen ... exhibebatur Die Testimonien über Hahnenkampf in Altertum lis tet K. Schneider, RE VII, 2, coll. 2210-2215 auf.

407-408 animal ... pugnax est Cf. Adag. 3775 (Domi pugnax more galli), ASD II, 8, p. 165, ll. 835-836: "Hoc animal pugnacissimum quidem est, sed domi".

     1127 Bauck, p. 19.

411-415 Οὐ φεισόμεθα ... cognominarunt Nach Schol. Aristoph. Av. 369, wo jedoch die folgende Fassung steht: μᾶλλον λύκων φεισόμεθα ἢπερ τούτων.

415 Λύκειον Die lateinische Fassung dieses Beinamens Apollos, Lycius, wird in Adag. 1598 (Lupinum potum), ASD II, 4, p. 84, l. 552, erwähnt. Siehe den Kommentar ad loc.

415 Aristoph. Av. 369.

417 Φεισόμεθα Statt φεισόμεθα haben die Hss. und die Ausgaben φεισόμεσθα. In der Ald. von 1498 wurde jedoch hier die Ligatur σθ angewendet, die sich schwer von dem Buchstaben θ unterscheiden lässt. Da Er. -μεσθα als -μεθά las, konnte er nicht den trochäischen Tetrameter erkennen. Um einen iambischen Trimeter zu erhalten, hat er ἡμεῖς, das in den Hss. und den Ausgaben vor ἤ steht, beseitigt.

     1128

420 prouerbialis Cf. Schol. Aristoph. Av. 601: παροιμία; Suid. ὄρνις 615 und οὐδεὶς οἶδεν 822 (= Zenob. Ald. col. 132): παροιμιακόν.

421 Aristophanes Aristoph. Av. 601 (422 οἶδεν: εἶδε Ald. 1498; εἴ τις ἄρ᾿ ὄρνις: εἴ τις ὄρνις Suid. ὄρνις 615).

422 (app.) Er. hat in der Ausgabe G die metrisch fehlerhafte Lesart εἶδε durch das zu den Anapästen passende εἶδεν ersetzt. Auch hat er die unmetrische Übersetzung durch eine metrische ersetzt.

423 Nemo ... vsquam Um einen anapästischen Trimeter zu erhalten, muss man meum als einsilbiges Wort lesen.

423 (app.) Nemo vidit ... auis In margine χ: "Non est versus", durchgestrichen.

149

425 Οὐδείς ... ὄρνις Dieser unmetrische Satz wurde in den Schol. Aristoph. Av. 601 als Proverb angeführt. Er. hat ihn Suid. οὐδεὶς οἶδεν 822 entnommen, wo dieser irrtümlich den Aristoph.-Vers als ein Proverb und das Proverb als einen Vers von Aristoph. bezeichnet hatte. Bei Suid. ὄρνις 615 wurde der Satz ohne Namensnennung zitiert.

426 Nemo ... auis In margine χ: "Non est versus".

     1129

428-431 Πέρδικος ... distortaque Nach Schol. Aristoph. Av. 1292. Cf. Plut. Prov. Alex. 2, 24 (die Sammlung Prov. Alex, ist eine der fünf Sammlungen von Sprichwörtern im von Er. benutzten cod. Laur. 80, 13. Cf. Adag. 1001, n.l. 402, und Adag. 1621, ASD II, 4, p. 103, n.l. 352).

428 Perdix Er. erwähnt ihn auch in Adag. 2421 (Ἐκπερδικίσαι), ASD II, 5, p. 307, ll. 471-473.

428-429 ab Aristophane ... notatus Aristoph. Av. 1292-1293 und fr. 53 Kock.

430 Aristophanes grammaticus Aristoph. Byz. Paroemiae fr. 12 (Nauck, 1848) = fr. 354 (Slater, 1986).

431 Suid. Περδίκειος κάρα 1041.

432 carmen Es betrifft einige improvisierte Verse von Pamphilus Siculus bei Athen. I, 4 d: Clearch. fr. 89 Wehrli. Zusatz C nach dem Erscheinen der Erstausgabe von Athenaeus (1514), die Er. ab der Ausgabe C oft heranzog (cf. ASD II, 4, p. 109, n.l. 498; Prolegomena v, ASD II, 1, p. 54, n.l. 194). Er. hat nicht bemerkt, dass die betreffenden Zeilen nicht miteinander zusammenhängen.

     1130

440 Αἶρε ... ἀμυντήριον Diese Version in Schol. Aristoph. Av. 1365 und Suid. πλῆκτρον 1752. Bei Apost. 1, 64: Αἶρε πλῆκτρον.

440-441 Aristoph. Av. 759 (442 μαχεῖ: μάχει Ald. 1498).

444-446 Mutuo ... certandum Nach Schol. Aristoph. Av. 759 und Suid. πλῆκτρον 1752.

446 Aristot. Hist. an. II, 504 b 9. Suid. αἶρε πλῆκτρον 284, versteht das Wort πλῆκτρον auf dieselbe Weise. Die beiden Bedeutungen des Wortes werden in Schol. Aristoph. Av. 759 erwähnt.

448 Cuiusmodi ... galli Über Hahnensporne spricht Er. auch in Adag. 2222 (Gallus insilit), ASD II, 5, p. 201, ll. 907-908.

448 Plinius Plin. Nat. X, 47 (450-451 nec finis saepe <nisi> commorientibus Mayhoff).

     1131

453 Διθυραμβοποιῶν ... ἐλάττονα Schol. Aristoph. Av. 1393 (Καὶ διθυράμβων: καὶ διθυραμβοποιῶν v.l.; Ald. 1498). In margine χ: "Distingue versus".

453 Διθυραμβοποιῶν Auf diese Weise versucht Er., die unmetrische Lesart der Ald. zu korrigieren. Vielleicht hat ihn die Version von Suid. διθυράμβων νοῦν ἔχεις ἐλάττονα 1031 (= Zenob. Ald. col. 69) dazu veranlasst, καί zu tilgen. Er.' Konjektur steht mit den Regeln der Metrik nicht im Einklang, weil er gegen die klassische Prosodie voraussetzt, dass die Silbe δι kurz ist (so auch in seiner Übersetzung, l. 454). In der l. 460 - erst in Η - angeführten Hor.-Zeile hat die erste Silbe des Wortes dithyrambos nach der klassischen Prosodie jedoch lange Quantität.

455 Aristophanis interprete Schol. Aristoph. Av. 1393.

456 Sumptum ... furebant Über die Verbindungen des Dithyrambus mit Bacchus spricht Er. auch in Adag. 3258 (Non est dithyrambus, si bibat aquam), ASD II, 7, p. 164.

457 Hor. Senn. II, 7, 117.

459 Odis Hor. Carm. IV, 2, 10-12.

463 Philostr. Vit. soph. I, 16, 4; 19, 1; 21, 1 (διθυραμβῶδες), II 10, 4 (ἐκβακχεύειν) und II, 26, 1 (ὑπερβακχεύειν).

151

     1132 Bauck, p. 41. Keim, pp. 15-16. Die griechische Form der Adagien 1132-1135 fängt mit dem Buchstaben Κ an (wenn man in Adag. 1135 den Artikel ἡ nicht berücksichtigt). Siehe Einleitung, p. 3.

466 Κερκυραία μάστιξ Bei den Paroemiographen: Zenob. 4, 49 = Ald. coll. 103-104; Diogen. 5, 50 = Apost. 9, 69.

466-467 De re ... congruus Diese Erläuterung ist Er.' eigene Erfindung.

467 neutiquam Cf. Adag. 1343, n.l. 7193.

468-470 Cercyraeis ... abierunt Nach Schol. Aristoph. Av. 1463.

470 interpres Aristophanis Schol. Aristoph. Av. 1463.

470-473 Lycurgus ... alendum Nach Plut. Mor. 842 d (472 εἰ ἀξία).

474 Plut. Mor. 842 d.

     1133 Cf. De cop. verb. I, 46, ASD I, 6, p. 108, l. 973: "Laro stultior", und Adag. 1474, app. l. 211. Vergleiche auch Crastonus s.v. κέπφος: "Auis leuis, que facile a vento impellitur; et metaphoricos pro 'stulto' ponitur".

476 Κέπφος λάρος Zu dieser irrtümlichen Gleichsetzung von den zwei Vogelarten, die aus Schol. Aristoph. Plut. 912 stammt und in manchen anderen Adag. (813, 1134, 1948, 2559) vorkommt, cf. Adag. 1948 (Larus hians), ASD II, 4, p. 306, n. l. 555. Siehe auch Adag. 813, ASD II, 2, p. 337, einl. Anm.

476-480 In garrulum ... comprehenditur Nach Schol. Aristoph. Plut. 912. Siehe auch Adag. 813 (Larus parturit), ASD II, 2, p. 337, den Kommentar ad loc. Cf. Suid. κέπφος 1347 (= Zenob. Ald. col. 171).

480 Aristophanes Aristoph. Plut. 912.

481 Interpres Schol. Aristoph. Plut. 912.

481 Rursum Aristoph. Nub. 591. Aristoph. gibt dem Kleon diesen Beinamen auch in Equ. 956, in Adag. 1948 (Larus hians), ASD II, 4, p. 306 angeführt.

482 quod ... inhiaret Nach Schol. Aristoph. Nub. 591.

482 Lucianus Lucian. De merc. cond. 3. Cf. Lucianus, ASD I, 1, p. 554, 40-555, 1: "Ipse vero sumpta fiducia venatum istum, si videtur, aggreditor, lari in morem totam escam hiatu deglutiens".

485-486 Athen. X, 411 c.

487 ἀδδηφάγος In der Erstausgabe von Athenaeus (1514) ἀδδηφάγος für ἀδηφάγος. Dieselbe Schreibung in Adag. 1364, l. 134 und in Adag. 3904 (Edax currus), ASD II, 8, p. 228, l. 30 und 33. Vergleiche auch Aleander, Lexicon, suppl. (Dictionum nuper additarum sylua): "ἀδδηφάγος - vorax, helluo".

487-489 Olim ... genere Cf. z.B. Athen. VII, 276 e und Plin. Nat. IX, 171-172.

489-490 Quo ... vesci In De interdicto esu carn., ASD IX, 1, p. 30, bemerkt Er., wie unsinnig es ist, in der Fastenzeit kostbare Fischarten zu essen.

     1134 Adag. 813 (Larus parturit), ASD II, p. 336 und das vorliegende Sprichwort überschneiden sich.

493 Κέπφος ... id est Larus Zu dieser Gleichsetzung cf. supra, Adag. 1133, n.l. 476 und Adag. 813, ASD II, 2, p. 337, einl. Anm.

493-495 Dicebatur ... vociferatur Nach Schol. Aristoph. Pax 1067. Cf. Adag. 813, ASD II, p. 336, ll. 257-258.

496 Aristophanis interprete Schol. Aristoph. Pax 1067.

497 illi Hor. Ars 139 (498 Parturient: Parturiunt codd. recc. et Adag. 814); cf. Otto 1173 und Adag. 814 (Parturiunt montes, nascetur ridiculus mus), ASD II, 2, p. 336.

     1135 Cf. Planudes, Sprichwörtersammlung 51: Ἡ κύων ἐπειγομένη τυφλὰ σκυλάκια τέτοκε, und Κ. Krumbacher, Mittelgriechische Sprichwörter, München 1893, Α 1, 16: Ή σκύλα σπουδαζομένη τυφλὰ κουλούκια ἐγέννησεν. Vergleiche auch E. Geisler, Beiträge zur Geschichte der griechischen Sprichwörter, Breslau 1908, p. 27, und Singer I, pp. 53-54. Singer zitiert Salomo und Marcolf 22 b: "Catella saginosa cecos catulos parit". Siehe auch Parab., ASD I, 5, p. 284, ll. 27-28: "Vti canis properans in enitendo caecos parit catulos, ita praecipitata opera non possunt esse absoluta".

500 Ἡ ... τίκτει Schol. in Aristoph. Pax 1078. Cf. Aesop. 251 Hausrath: τῆς δὲ κυνὸς εἰπούσης, ὅτι ... ταχέως ἀποκύει, ἡ ὗς ... ἔφη· 'ἀλλ᾿ ὅταν τοῦτο λέγῃς, γίνωσκε, ὅτι τυφλὰ τίκτεις', und Archil. fr. 196 a, 39-41 West (aus einem Papyrus; nicht bei D.): δέδοιχ᾿, ὅπως μὴ τυφλὰ κάλιτήμερα / σπουδῇ ἐπειγόμενος / τὼς ὥσπερ ἡ κύων τέκω.

502-503 Hinc ... aedit Nach Schol. in Aristoph. Pax 1078.

503 Aristot. Gen. an. IV, 774 b 5-16.

153

509 Gal. De sem. II, 5 (IV, p. 639 Kühn). Cf. Adag. 1008, n.l. 619.

512-513 Animantia ... Graecis Nach Suid. ἀλαοτόκος 1072.

514 caecipara Dieses Wort ist im ThLL nicht belegt. Er. hat es wahrscheinlich nach dem Muster von caecigenus (Lucr. II, 741) und ouiparus / viuiparus (e.g. Apul. Apol. p. 298, 24), die nach den griechischen Worten ᾠοτόκος und ζωοτόκος gebildet sind, geprägt.

514 Aristophanes Aristoph. Pax 1078 (ἥ τ᾿ ὠδῖν᾿ van Lennep: χἠ κώδων edd. vett. sec. codd.).

516 (app.) Garrula ... pullos In margine χ: "Versus", durchgestrichen.

517-518 Alii... canis Nach Schol. Aristoph. Pax 1078.

518 deductum ... θεῖν Nach Etym. mag. 44, 28.

518-519 Sunt... esse Nach Schol. Aristoph. Pax 1078. Heute nimmt man an, dass ἀκαλανθίς mit dem Vogel ἀκανθίς (wohl 'Hänfling') identisch ist. Siehe D'Arcy W. Thompson, Α Glossary of the Greek Birds, London, 21936, p. 30. Dazu: Adag. 783, ASD II, 2, p. 305, n.l. 427 und n.l. 428.

519 Κώδων ... tintinabulum est Cf. Crastonus s.v. κώδων: "Tintinnabulum, campana, il sonaglio".

520-522 Alii ... hospites Nach Suid. ἀκαλανθίς 785.

521 ἀκάλλειν Die korrekte Form des Verbs lautet αἰκάλλειν. So ed. pr. des Suid. (Mediolani 1499), die Er. heranzog, und auch Adag. 3032 (Cauda blandiri), ASD II, 7, p. 62, l. 395 (in einem Zusatz H).

522 Aristophanis interpres Schol. Aristoph. Pax. 1078.

522 Etymologus Etym. mag. 44, 28.

522 Suidas Suid. ἀκαλανθίς 785.

     1136 Bauck, p. 21. Cf. Adag. 3120 (E canis podice), ASD II, 7, p. 107 sq. aus Lucian. Asin. 56.

524 Aristoph. Eccl. 255.

527 Interpres Schol. Aristoph. Eccl. 255 (= Zenob. Ald. col. 75). Cf. Apost. 6, 84.

529 ὁρᾶσθαι Er. ersetzt die sowohl in Hss. als auch in den Ausgaben überlieferte Form ὁρᾶν durch ὁρᾶσθαι, um einen trochäischen Tetrameter zu erhalten.

531 in Acharnensibus Aristoph. Ach. 863. Cf. Schol. ad loc. (= Zenob. Ald. col. 76), die den Spruch εἰς πρωκτὸν κυνὸς βλέπε anführen. In margine χ: "Non est versum".

534-535 ἣν ... κοσμεῖν Cf. Adag. 1401, l. 184, wo Er. zwischen der dorischen Form Σπάρταν - d.h. die Lesart der vorliegenden Stelle in Α - und der attischen Σπάρτην schwankt. Die dorische Form stammt aus Cic. Att. I, 20, 3 und IV, 6, 2.

     1137

537 Theocr. 15, 61-62 (539 Τροίαν ... ἦνθον: Τροίην ... ἦλθον edd. vett.; 540 κάλλισται papyr.).

542 Cuncta ... vsus Die Version der Ausgaben A-F (cf. app.) ist metrisch fehlerhaft, da sie keine Zäsur hat.

155

     1138 Cf. Otto 513.

543 Deum sequere Dieselbe Übersetzung des Spruchs in Sen. Dial. VII (De vita beata), 15, 5 (cf. Cic. Fin. III, 73: "sequi deum").

544 Plut. Mor. 37 d.

544-545 quod ... celebratur Cf. Cic. loc. cit.: "Vetera praecepta sapientum", und Stob. III, 1, 173, p. 125 Hense, wo ἕπου θεῷ der erste Spruch einer langen Reihe - Sosiades' Τῶν ἑπτὰ σοφῶν ὑποθῆκαι - ist.

546-547 quasi ... ratio Eine Erweiterung von Er.

547 Verg. Aen. IX, 185 (547 an sua cuique deus fit). Cf. Carm. 94, 47, ASD I, 7, p. 288: "Cuique deus sua dira cupido".

548 versus ... celebratus Menandr. Monost. 588 Jäkel (549 ἡμῶν: ἡμῖν ed. vet.); Er. entnahm diesen Vers der anonymen Sentenzensammlung der Theokrit-Aldina von 1495 (dazu: ASD II, 4, p. 61 sq. n.l. 24). Cf. Eur. fr. 1018 N. = Menandr. fr. 749 Körte (infra, l. 552).

550 Inest ... deus Um einen Senar zu erhalten, muss cuique als ein dreisilbiges Wort (cuïque) gelesen werden.

551 Menandr. fr. 749 Körte bei Plut. Mor. 999 d (cf. l. 549); dasselbe Zitat in Adag. 1330, l. 524.

554 Lucan. IX, 573-576.

555 Homericae Iliadis Hom. Il. I, 218. Diese Episode der Iliade erwähnt Er. auch in Lingua, ASD IV, 1A, p. 157, ll. 344-347.

557 diis Man lese 'diis' als ein einsilbiges Wort. So auch im Vergilzitat in Adag. 1400, l. 560; in Adag. 1249, l. 86 und Adag. 1281, l. 814 lese man 'dii' als 'di'.

558 Apud eundem Hom. Od. IX, 142 und X, 141.

561 Plat. Crito 54 e (der letzte Satz des Dialogs). Trotz gewisser Ähnlichkeiten scheint Er.' lateinische Übersetzung nicht von Ficinos Übertragung abhängig zu sein: "Desine ergo, Crito, et pergamus hac, quandoquidem hac nos deus ipse ducit" (Omnia diuini Platonis opera, Basileae 1551, p. 486).

563 Cic. Fin. III, 73.

     1139

568 Γλῶσσα ... ἀναστρέψουσα Trag, adesp. fr. 578 N. / TrGF (Kannicht-Snell) bei Zenob. 2, 99 = Ald. col. 62; Diogen. 4, 9; Suid. γλῶσσα, ποί πορεύῃ 296. Cf. Meineke bei Nauck: φεῦ, ποῖ πορεύει γλῶσσ᾿, ἀνορθώσασα μέν, / νῦν δ᾿ αὖ καταστρέψουσα τήνδε τὴν πόλιν;

568 ὀρθώσουσα Zenob. Ald.: ὀρθώσουσα, Diogen. 4, 9. ἀνορθώσασα (so nach Diogen. Schneidewin in Zenob. 2, 99). Suid. (Adler): ἀνορθώσουσα; in der von Er. benutzten ed. pr. (Mediolani, Demetrius Chalcondylas, 1499) lautet der ganze Spruch: γλῶσσα, ποῖ πορεύῃ πόλιν καταστρέψουσα;

568 πάλιν So Zenob. Ald. col. 62, aber Diogen.; Suid.; Zenob. (Schneidewin): πόλιν. Siehe auch unten, n.ll. 568-569.

568 ἀναστρέψουσα    Ἀναστρέψουσα v.l. bei Diogen. 4, 9 (ἀναστρέψασα, Leutsch). Bei Zenob. 2, 99 = Ald. col. 62 und Suid. γλῶσσα 296: καταστρέψουσα.

568-569 Lingua ... subuersura In Lingua, ASD IV, 1A, p. 134, l. 536, übersetzt Er. den Spruch, indem er die Reihenfolge des zweiten Satzes verändert: Lingua, quo vadis? Subuersura ciuitatem et erectura ciuitatem (das zweite Fragezeichen, das in ASD IV, 1A nach ciuitatem steht, kommt in den alten Ausgaben der Lingua nicht vor und ist meines Erachtens zu tilgen). Er. spricht aber in der nachfolgenden Erörterung (ASD IV, 1A, p. 134, ll. 536-544) zuerst von Bauen und später von Zerstörung. Er spielt auch in Eccles., ASD V, 4, p. 216, ll. 563-566, auf diesen Spruch an: "Vnius hominis lingua ... euertit respublicas pernicioso consilio et easdem, si velit, seruat salubri consilio".

569 a Suida Suid. γλῶσσα, ποῖ πορεύῃ 296.

569-570 Zenodoto Zenob. 2, 99 = Ald. col. 62.

570 Diogeniano Diogen. 4, 9.

572 Iac. 3, 4-5. Die Stelle wird in Lingua, ASD IV, 1A, p. 134, ll. 547-551, besprochen.

572-573 clauo ... minima Er. spielt auf Iac. 3, 4 an: ὑπὸ ἐλαχίστου πηδαλίου (in der Vulgata: "a modico gubernaculo", von Er. in Annot. in Iac., LB VI, 1032 C, verbessert: "a minimo gubernaculo"). Vergleiche dazu: Paraphr. in Iac., LB VII, 1130 D: "(nauclerus) impellit arte clauum et tam ingens illa moles sentit minimae partis Imperium".

574 Bias Plut. Mor. 38 b und 506 c (wo nicht Bias, sondern Pittakos erwähnt wird). Cf. Plut. Mor. 146 f (Septem sapientum conuiuium, über Bias) und fr. 89 Sandbach (Schol. Hes. Erg. 719-721, mit Pittakos als Held). Dieselbe Anekdote wird nach Mor.506 c und fr. 89, in Adag. 2642 (Lingua seorsum inciditur), ASD II, 6, p. 447, und in Lingua, ASD IV, 1A, p. 26, ll. 29-34), erzählt. Vergleiche auch Anacharsis Apophthegmata 20a Kindstrand = Thphr. fr. 538 c Fortenbaugh (nicht bei Wimmer) bei Diog. Laert. I, 105.

157

578 a Solomone Prv. 18, 21a. Cf. Enarr. in Ps. 38, ASD V, 3, p. 199, l. 41: "Audis vitam et mortem esse in manibus linguae"; Eccl. ASD V, 4, p. 216, ll. 556-557. Prv. 18, 21 in: Lingua, ASD IV, 1A, p. 133, ll. 514-515.

579 (app.) Menander Menandr. Κόλαξ fr. 1, 5 Körte bei Athen. XIV, 659 de; τὴν γλῶτταν ... σωτηρίαν Er. hat hier die Syntax missverstanden. Die zu einem Diener gerichteten Worte: λάμβανε / τὴν γλῶτταν ἐν τούτῳ sind im Satz: θεοῖς Ὀλυμπίοις εὐχώμεθα ... διδόναι σωτηρίαν eingeschoben; salutiferam Er. hält das Substantiv σωτηρίαν für ein Adjektiv.

     1140 Cf. De cop. verb. II, ASD I, 6, p. 280, ll. 108-111: "nisi forte periclitandi aut ostentandi ingenii causa libeat aliquando ex musca, quod aiunt, elephantum facere [cf. Adag. 869]; quemadmodum Fauorinus febrim, Synesius caluitium, nos stulticiam Encomio et ancoram Aldinam laudauimus in Prouerbiis [Adag. 1001, ll. 102-279]".

582 Plut. Mor. 44 f.

583 ἀδόξους Dieser Terminus nicht bei Plut. Mor. 44 f. Cf. die Überschrift Gell. XVII, 12: "De materiis infamibus, quas Graeci ἀδόξους appellant", und Gell. XVII, 12, 1.

584 cum ... laudant Vergleiche den Widmungsbrief an Thomas More in Moria (= Ep. 222), ASD IV, 3, p. 68, ll. 29-30 (ausser anderen Beispielen): "Cum Busiridem laudarit Polycrates et huius castigator Isocrates ... et quartanam febrim Fauorinus" und Moria, ASD IV, 3, p. 74, 48-50: "Cum non defuerint, qui Busirides ... febres quartanas ... laudibus vexerint".

584 febrim Cf. Favorinus fr. 1 Barigazzi bei Gell. XVII, 12, 2-5.

584 Busiridem Eine Erweiterung von Er. Eine Lobrede auf Busiris in Isocr. 11, 9-43, wo er mit Polykrates, dem Verfasser einer früheren Lobrede des grausamen Königs, wetteifert.

586-587 exercendi ... ludat Cf. Adag. 3739 (Iocandum, vt seria agas), ASD II, 8, p. 150, aus Aristot. Eth. Nic. X, 6, 6.

588-589 ridentem ... vetat? Hor. Serm. I, 24-25 = Walther 26874. Dasselbe Zitat in Ep. 337, ll. 99-100 (siehe unten, n.ll. 594-623).

590 Gell. II, 29, 1.

591 e coelo delapsis Cf. ASD II, 2, p. 309, n.ll. 485-486 und p. 313, n.l. 532.

592 Lusit... Gryllo Vergleiche den Widmungsbrief an Thomas More (= Ep. 222), Moria, ASD IV, 3, p. 68, ll. 31-32 (in einer langen Liste der scherzhaften Werke): "Cum ... luserit ... Plutarchus Grylli cum Vlysse dialogum", sowie Moria, ASD IV, 3, p. 112, ll. 781-782: "Et Gryllus ille non paulo plus sapuit quam πολύμητις Ὀδυσσεύς, qui maluerit in hara grunnire quam cum illo tot miseris obiici casibus".

592 Plutarchus Plut. Bruta animalia ratione vti in Mor. 985 d - 993 a. Cf. Prolegomena xiii., ASD II, 1, p. 80, l. 645: "Gryllo stultior", und Adag. 1082, ll. 189-190.

592 festiuiter Diese vorklassische (siehe Novius fr. 40 Ribbeck, CRF bei Non. p. 510, 14 M.) Form des Adverbs 'festiue' steht bei Gell. I, 2, 7; I, 22, 6. Er. verwendet sie auch in Adag. 1251, l. 244. Cf. Adag. 1122, n.l. 338.

594-623 Lusimus ... pertineat Er. verteidigt die Moria in diesem Zusatz Β (1515), wie auch in Ep. 337 (von 1515) an Maarten van Dorp, Ep. 337 (cf. CWE 33 ad loc.).

594 Lusimus ... ἐγκώμιον Vergleiche den Widmungsbrief an Thomas More in Moria (= Ep. 222), ASD IV, 3, p. 67, l. 10: "Visum est Moriae encomion ludere", und Ep. 636, l. 4 (vom Jahr 1517): "Lusimus et nos olim in Moria".

595-596 nostra ... erat Cf. Ep. 337, ll. 128-129: "Et mea bibliotheca nondum fuerat aduecta".

602 ab ... alienissimum Cf. Adag. 1518, ASD II, 2, pp. 30-32.

602-605 Ipsi ... doceant Cf. Ep. 337, ll. 184-188: "Quis nescit, quam multa dici potuerint ... in improbos ... sacerdotes, in vitiosos prineipes ... si ad Iuuenalis exemplum non puduisset ea mandare litteris, quae multos non pudet facere?" Siehe unten, n.ll. 607-608.

603-604 mulierum vitia Das Thema der 6. Satire Iuvenals.

606-607 neque ... meipsum Vergleiche den Widmungsbrief an Thomas More (Ep. 222), Moria, ASD IV, 3, p. 68, ll. 52-54: "At enim qui vitas hominum ita taxat, vt neminem omnino perstringat nominatim, quaeso, vtrum is mordere videtur an docere potius an monere? Alioqui, quot, obsecro, nominibus ipse me taxo?"; Ep. 337, ll. 167-169: "Quae potest illic esse mordacitas, vbi nullius omnino nomen perstringitur praeterquam meum?", und ll. 92-93: "Admonere voluimus, non mordere"; Ep. 636, l. 5 (siehe oben, n.l. 594): "Nullius nomen a nobis perstrictum est".

607-608 odiosam ... attingo Vergleiche den Widmungsbrief an Thomas More (Ep. 222), Moria, ASD IV, 3, pp. 68-69, ll. 61-62: "Neque enim ad Iuuenalis exemplum occultam illam scelerum sentinam vsquam mouimus, et ridenda magis quam foeda recensere studuimus".

607 Camarinam ... mouens Cf. Adag. 64 (Mouere Camarinam), ASD II, 1, p. 174, ll. 694-713, aus Serv. Comm. Aen. III, 701. Vergleiche auch Ep. 337, l. 184: "Vbi secretam illam vitae humanae moueo Camarinam?"

159

611 Hier. Epist. 52, 17, CSEL 54, p. 440.

612 carbone notari Cf. Adag. 454 (Creta notare. Carbone notare), ASD II, 1, pp. 527-528, aus Hor. Serm. II, 3, 246 und Pers. 5, 108.

615 Martinus Der heilige Martin, Bischof von Tours (316-396). Man vergleiche: Adag. 2201 (Sileni Alcibiadis), ASD II, 5, p. 166, ll. 117-119: "Huiusmodi Silenus fuit contemptus et irrisus ille Martinus episcopus. Tales fuerunt veteres illi episcopi, humilitate sublimes, paupertate locupletes, gloria neglecta gloriosi" (cf. CWE 33 ad loc.). Cf. ASD II, 5, p. 166, n.l. 118 und den dort zitierten Sulpicius Severus, Vita sancti Martini, CSEL I, pp. 107-137.

615-616 vniuersos ... Hieronymos Er. erwähnt öfter Paulus (von Thebe) und Antonius, den Eremiten, als Inbegriff des asketischen Mönchs, cf. Moria, ASD IV, 3, p. 168, l. 672: "Paulos atque Antonios sese credunt"; Enchir. Holborn, p. 77, l. 20: "Iam Pauli atque Antonii sibi videntur"; Adag. 301, ASD II, 1, p. 409, l. 65.

616-617 Denique ... Moriam Vergleiche den Widmungsbrief an Thomas More (Ep. 222), Moria, ASD IV, 3, pp. 69-70, ll. 62-65: "Tum si quis est, quem nec ista placare possunt, is saltem illud meminerit, pulchrum esse se a Stulticia vituperari, quam cum loquentem fecerimus, decoro personae seruiendum fuit".

619-621 Postremo ... dicteriis Cf. Ep. 337, ll. 106-109: "Nec in alium vsum veteres illi principes hoc morionum genus in aulas suas induxerunt, quam vt horum libertate leuiora quaedam vitia citra vllius offensam et aperirentur, et emendarentur". Über Hofnarren spricht Er., Moria, ASD IV, 3, p. 114, ll. 819-826.

625 alibi Adag. 366 (Ollam exornas), ASD II, 1, p. 455, ll. 120-125, aus Diogen. 1, 45.

     1141 Strömberg, Eine neue Sammlung, p. 44. Für Adag. 1141-1144 verwendete Er. Plut. De λοquacitate, Mor. 502 b - 515 a.

628 Ὁ παῖς κρύσταλλον Zenob. 5, 58 = Ald. col. 130, Diogen. 7, 11 und Suid. 6 παῖς τὸν κρύσταλλον 445.

628 κρύσταλλον (τὸν κρύσταλλον). Wie öfter lässt Er. den Artikel aus.

628-629 dicebatur ... amittere Nach Zenob., Diogen. und Suid. locc. citt.

634 a Zenodoto Zenob. 5, 58 = Ald. col. 130.

634 Suida Suid. 6 παῖς τὸν κρύσταλλον 445.

634 Diogeniano Diogen. 7, 11.

634 Plutarchus Plut. Mor. 508 c.

635 Soph. fr. 153 N. = 149 TrGF (Radt), aus dem Spiel Ἀχιλλέως ἐρασταί, bei Stob. IV, 20, 46, p. 460 Hense. Das Zitat ist dem Gnomologium Frobenianum entnommen. Cf. Adag. 1068, n.l. 804.

     1142

641 Ἓν ... φασίν Die Wendung kommt bei Lucian. nicht vor. Ausser an den unten erwähnten Stellen steht sie z.B. in Aristot. Pol. I, 1252 b 3 (siehe Adag. 1269, l. 614).

642-643 Theocr. 9, 5-6 (643 βουκολιάζευ: βωκολιάσδευ v.l. et Ald. 1495; ἐκ τόθεν Cholmeley: ἔμποθεν Ald. sec. codd.: ἓν ποθ᾿ ἕν corr. sec. man. in quibusdam codd.).

644 pascito boues Eigentlich: 'singe ein Hirtenlied'. Vergleiche dieselbe Übersetzung in: Adag. 1401, l. 16 (siehe den Kommentar ad loc.).

645 Plat. Leg. V, 738 e.

647 pro se quenque Die Wendung bedeutet hier eigentlich etwa 'unter Berücksichtigung aller Umstände'.

647 Idem Plat. Leg. VI, 758 b.

648 libro primo Plat. Leg. I, 647 b.

648 Rursum Plat. Leg. IV, 705 b.

161

651 Plut. Mor. 511 a. Eine ähnliche Geschichte erzählt Er. nach Plut. Mor. 216 ab, in Apophth. I, 102 (Agis I), LB IV, 107 C D, cf. Lingua, ASD IV, A, p. 57, ll. 16-19 (nach Mor. 233 f).

655 a mathematicis Cf. Isid. Orig. III, 6, 3: "Aequales numeri dicuntur, qui secundum quantitatem aequales sunt, vt verbi gratia II ad II, III ad III, X ad X, C ad C".

     1143 Siehe Adag. 2746 (Non statim decernendum), ASD II, 6, p. 498, ll. 397-398, wo das vorliegende Sprichwort angeführt wird.

659 Ἐν νυκτὶ βουλή Zenob. 3, 97 = Ald. col. 82; Diogen. 5, 95. Cf. Menandr. Monost. 222 Jäkel. Cf. auch Walther 11898 a (aus nacherasmianischen Quellen): "In nocte consilium atra inuenies candidum".

663 vulgo dicitur Cf. Suringar 94. Siehe Agricola 88 bei Suringar: "Wir wöllens heint beschlaffen", und Zegerus, p. 38: "Jck sal daer op slapen".

665 vulgato sermone Cf. Suringar 94, nach Gemeene Duytsche Spreckwoorden, Campen 1550, p. 12: "Snelle raedt nye guet wardt".

666 Soph. fr. 772 N. = 856 TrGF (Radt) bei Plut. Mor. 511 f. Er. zitiert diesen Vers, Lingua, ASD IV, 1A, p. 150, l. 114.

668 (app.) Haud quaquam ... consilii In χ wird angedeutet, dass man diese Übersetzung als Prosa drucken soll.

670 Plut. Mor. 714 c: Plat. Leg. X, 909 c; XII, 961 a b und 968 a.

     1144 Strömberg, Eine neue Sammlung, p. 37. Cf. Singer I, pp. 57-58. Siehe Notker, De partibus logice I, 594, bei Singer: "Vbi dolor, ibi manus, vbi amor, ibi oculus, vbi mors, ibi timor". Cf. Adag. 4000 (Lippo oculo sim ilis), ASD II, 8, pp. 269-270, besonders p. 269, l. 992: "Naturale est nobis illic habere manum, vbi dolet".

676 Plut. Mor. 513 e. (676 κεῖσε bei Stob. cf. n.l. 682: κεῖθι bei Plut.).

680 Tempestiuiter Cf. Adag. 1122, n.l. 338; 'tempestiuiter' auch Adag. 1266, l. 545; Adag. 1377, l. 317.

682 Stob. IV, 35, 17, p. 860 Hense: Amphis fr. 45 Kock II, p. 249 (das Fragment ist in PCG nicht berücksichtigt) = trag. adesp. fr. 385 N. (von Kannicht und Snell abgelehnt). Cf. auch Apost. 12, 94 a (cf. Arsenius, Walz, p. 387).

684 Vbi ... habet In margine χ: "Non est carmen".

685 Cic. Att. III, 15, 2.

687 Plaut. Pers. 11 (687 eru' meus: meus herus vtitur Adag. 4000; 688 hau: haud edd. vett.), dasselbe Zitat in Adag. 4000, p. 269, l. 992. Vergleiche auch die dort (p. 270, ll. 996-999) zitierte Stelle von Plaut. Bacch. 913-915.

688 Plut. Mor. 513 e.

690 Laudibus ... Homerus Hor. Epist. I, 19, 6.

691 Pindarus taxatur Cf. Schol. Pind. Olymp. 1, scholion 1 b, Drachmann, scholia vetera und Isthm. 5, scholion 2 a, Drachmann, scholia vetera.

691 φιλάργυρος Cf. Schol. Olymp. loc. cit.: φιλοχρήματου, und Schol. Isthm. loc. cit.: φιλόχρυσον und φιλάργυρον.

692 statim Pind. Olymp. 1, 1-2. In margine χ (auch beim nachstfolgenden Zitat): "Non versum", durchgestrichen.

163

694 Rursum Pind. Isthm. 5 (4), 2-3.

695 hymno iii. In der Hs. Β betrifft es die fünfte isthmische Ode, nach Hs. D und edd. vett. (u.a. ed. Ven. 1513 und Rom. 1515) die vierte.

     1145 Die Vorzüge der Campania bespricht Er. auch in Adag. 3714 (Campana superbia), ASD II, 8, pp. 135-136.

698 Plin. Nat. XVIII, 109-111 (699 laudatissima [scil. alica]; campus est subiacens raontibus; totus Sillig; 700 planities: planicie v.l. et edd. ante Sillig; Terra eius; 701 vice fistulosa [fistulas codd.] quoque. Montium culpa; 702 dilui aut madere; 704 vice furni Sillig; 707 Campanus; 708 Leboriae vocantur).

     1146 Cf. Aristot. Pol. IV, 1295 b 24-25: Οὐδὲ γὰρ ὁδοῦ βούλονται κοινωνεῖν τοῖς ἐχθροῖς.

716-717 vulgata ... ironia Cf. Suringar 243.

718 Plut. Mor. 479 d.

720 versiculus Menandr. Monost. 423 Jäkel (721 ὁδοιπόρει, sic die Theokrit-Aldina, cf. die Gruppe Εἰς πονηρούς).

     1147 Cf. Pind. Nem. 7, 69, Adag. 1357, l. 55, zitiert: πὰρ μέλος.

724 τὸ Der Artikel fehlt in den unten genannten Quellen.

728 Lucian. Eun. 2. Vergleiche die freiere Übersetzung: Lucianus, ASD I, 1, p. 594, ll. 19-20: "Breuiter, apud quos pudescat aliquis etiam parum apte quippiam elocutus".

730 Plat. Leg. III, 696 d (731 δοκεῖς).

732 in Critia Plat. Crit. 106 b.

735 Aristoph. Eccl. 294-295 (738 παραχορδιεῖς: παραχορδιῇς Junt. 1515).

738 παραχορδιεῖν Wegen der falschen Lesart παραχορδιῇς (cf. n.l. 735) hält Er. παραχορδιεῖν (= Inf. Fut. von παραχορδίζω) für einen Inf. Präs.

742 Aristot. Rhet. III, 1408 a 6-7.

744 alibi Adag. 445, pp. 518-520, aus Lucian. Philops. 1 und anderen Quellen. In margine χ: "Vide Nihil ad versum"'.

746 Aristoph. Eccl. 750-751 (748 οὕτως ἀνοήτως: ἀνοήτως Ald. 1498 et Junt. 1515). Den zweiten (und den nächstfolgenden) Vers zitiert Er. ohne Angabe des Autors aus Suid. οὐδέν 805 in Adag. 445, ASD II, 1, p. 520, ll. 60-61. Siehe den Kommentar ad loc.

165

748 κἀνοήτως In Adag. 445, ASD II, 1, p. 520, l. 60, nach Suid.: οὕτως ἀνοήτως. Er. fügt hinzu (l. 64): "Versus Graecus constabit, si legas pro οὕτως χοὔτως".

752 scholia Schol. Aristoph. Eccl. 751.

753 Postenor ... pedibus Cf. n.l. 748. Zum metrischen Problem: app. l. 748.

757 apophthegmate Plut. Mor. 543 e. Cf. Mor. 185 c; 807 b; Them. 5, 6. Cf. auch Er. Apophth. V, Themistocles 9, LB IV, 243 C.

762 Lucian. Anach. 19. Er. erwähnt das Wort ἐξαγώνια in Adag. 2015 (Alia Menecles, alia porcellus loquitur), ASD II, 5, p. 50, l. 711.

763 M. Tullius Cic. Att. V, 21, 13 und VII, 1, 5; cf. Eur. El. 509: πάρεργ᾿ ὁδοῦ (im wörtlichen Sinne). Vergleiche auch Crastonus s.v. πάρεργος: "Otiosus, sine opera, extra propositum" und: Adag. 1022, ll. 939-940; Adag. 2201 (Sileni Alcibiadis), p. 190, ll. 647-648: "Quodque ad operis instituti rationem πάρεργον ... videtur"; Adag. 3642 (Ab vnguibus incipere), ASD II, 8, p. 92, l. 420: "Omissis parergis ac friuolis".

     1148

765 trimeter Menandr. Monost. 323 Jäkel (766 Θάλασσα καὶ πῦρ; τρίτον κακόν papyr.), nicht in die Sentenzensammlung der Theokrit-Aldina von 1495 aufgenommen (dazu: Adag. 1014, n.l. 777). Cf. Macar. 4, 61: Θάλασσα καὶ πῦρ, καὶ τρίτον κακὴ γυνή (man beachte, dass, soweit wir wissen, Er. Macar. nie herangezogen hat).

769 Aeschyl. Pers. 90 (770 θάλασσας)

771 (app.) Inexpugnabilis vnda maris (B-F). In margine χ wahrscheinlich: "Non versus", radiert.

773-774 Lacon ... eligendum Wohl ein humanistischer Witz, dessen Ausgangspunkt Thphr. fr. 141 Wimmer = fr. 604 Fortenbaugh bei Plut. Mor. 1 d, Plut. Ages. 2, 6 und Athen. XIII, 566 a b, ist, wo erzählt wird, wie Lakedämonier den König Archidamos bestraft haben, weil er eine kleine Frau geheiratet hatte.

774 e malis ... eligendum Aristot. Eth. Nic. V, 1131 b 21-22 und Cic. Off. III, 3. Cf. auch Otto 1020 und Singer II, p. 76.

775 Eur. Med. 889-890.

780 Eur. fr. 1059 N. (782 Δεινὴ μὲν ἀλκὴ Stob. IV, 22, 136, p. 590 Hense: Πολλαὶ μὲν ὀργαὶ Vita Aesopi; 783 Δειναὶ: Πολλαὶ edd. vett. Vitae Aesopi; 785 Ἀλλ᾿ Stob.: Πλὴν Vita Aesopi ; κακόν: κακή ed. Basil. Vitae Aesopi, Froben, 1517), in Vita Aesopi p. 21, 5-8 Westermann = Maximus Planudes De Aesopo p. 247, 12 Eberhardt.

     1149 In Adag. 2335 (Ego tibi de alliis loquor, tu respondes de cepis), ASD II, 5, p. 256, l. 338 wird das vorliegende Adagium als Parallele erwähnt. Cf. auch Prolegomena xii, ASD II, 1, p. 68, l. 477; Adag. 2196 (Meos corymbos necto), ASD II, 5, p. 156, l. 212; Lingua, ASD IV, 1A, p. 143, l. 874; De cop. verb. I, 11, ASD I, 6, p. 50, ll. 470-471.

791 Ἄμας ἀπῄτουν Com. adesp. fr. 454 Kock III, p. 494 bei Suid. ἄμας 1504 und Zenob. 1, 83 = Ald. col. 29.

791 Falces Zur Übersetzung 'falces': ASD II, 4, p. 265, n.ll. 997-998: "Die Bedeutung 'falx' für ἄμη geht auf Etym. mag. 86, 56 s.v. ἄμη (ἀπὸ τοῦ ἀμᾶν) zurück ... (richtig wohl 'Schaufel')", cf. ll. 799-801. Crastonus s.v.: "Falx messoria, sarculum".

792 Plut. Mor. 512 e.

167

794 senarius prouerbialis Com. adesp. fr. 454 Kock III, p. 494 bei Suid. ἄμας 1504 und Zenob. 1, 83 = Diogen. 1, 72. Derselbe Vers auch in Adag. 1880, ASD II, 4, p. 264, l. 998, nach Schol. Aristoph. Pax 299 (in ed. princ. der Schol., Venetiis, Ald., 1498, irrtümlich als Scholion zu Pax 289, cf. ASD II, 4, p. 265, n.ll. 997-998).

797 Falces Cf. supra, n.l. 7912.

797 ligones Diese Bedeutung von σκάφη ist nicht bezeugt. Σκάφη is jeder ausgegrabene, ausgehöhlte Körper (nach Pape): Trog', 'Wanne', 'Napf (cf. infra, l. 803). Er. setzt voraus, dass σκάφη ein Synonym des verwandten Worts σκαπάνη ist (cf. infra, l. 801). Auch in Adag. 1205, l. 615 übersetzt Er. σκάφη durch 'ligo'.

799 Theocriti scholiastes Schol. Theocr. 4, 10 ab, Wendel: σκαπάναν: δίκελλαν ἢ ἄμην ... σκαπάνη ἐστι σκαφίον, ὃ οἱ Ἀττικοὶ ἄμην λέγουσι. Vgl. ASD II, 4, p. 265, n.ll. 997-998.

802-803 perinde ... ensem Cf. Aristoph. Ran. 1158-1159, zitiert in Adag. 1105, ll. 105-106.

803 Sunt... caui Cf. Liddell-Scott-Jones s.v. I, 1 und Crastonus s.v. = Aleander, Lexicon s.v.: "Concauum vas, peluis, lembus similis cyatho, scapha".

     1150 Otto 232.

805 Λευκὸς ὄρνις Er.' eigene Übersetzung ins Griechische. Cf. Adag. 1248, n.l. 8871.

805 M. Tullius Cic. Fam. VII, 28, 2 (807 auem albam).

809 Iuv. VII, 202, auch in Adag. 1021, l. 914, und Adag. 1057, l. 629 angeführt, siehe aber bes. Adag. 3635 (Coruus albus), ASD II, 8, p. 89.

810 alibi Adag. 78 (Albae gallinae filius), ASD II, 1, pp. 188-190, ll. 61-81, aus Iuv. XIII, 141.

     1151

813 Plut. Mor. 540 b, bei Apost. (Arsenius), 17, 20 c.

817 Idem Plut. Mor. 673 d.

821 Ael. Arist. 46, II p. 215 Dindorf = 3, 154 Lenz-Behr.

823 Interpres Schol. ad loc. in Scholia in Aelii Aristidis sophistae orationes Panathenaicam et Platonicas, ed. W. Frommel, Francofurti 1826, p. 202 und Dindorf vol. III, p. 535, 16-26: Τὸ 'χοροῦ τάξομεν' ἐκ μεταφορᾶς τῶν Διονυσιακῶν χορῶν εἴρηται.

825 Plat. Euthyd. 279 c (826 Τὴν δὲ).

     1152 Swoboda, p. 84.

829 Diogeniano Diogen. 6, 70 b: Μὴ μέγα λέγε. Cf. Apost. n, 38 a (Arsenius, Walz, p. 354): Μὴ μεγάλα λέγε.

829-830 Admonet ... iactantiaque Cf. Apost. loc. cit.: τοὺς μεγαλαυχοῦντας ἕλκει πρὸς μετριότητα ἡ παροιμία.

832 M. Tullius Cic. Att. IV, 8, ι: Soph. fr. 601 Ν. = 662 TrGF (Radt), bei u.a. Zenob. Ald. (834 τελευτήσαντ᾿ ἴδῃς [sic Zenob. Ald. col. 120]: τελεσιό αν τιασας ed. Ven., Pincius, 1499: τελέσοιο ἀντιάσας Ald. 1513). In mar gine χ wahrscheinlich: "Est versus", radiert.

834 τέλους ἀντιάσας Er. versucht den Text der damaligen Cic.-Ausgaben zu verbessern; die Konjektur ist jedoch unmetrisch und ungrammatisch.

169

836 Aristoph. Ran. 835.

840 Soph. Ai. 386.

843 Theocr. 10 (Ἐργατίναι ἢ Θερίσται; nicht 11 = Κύκλωψ), 20 (844 μὴ δὴ: μηδὲν v.l.; Ald. 1495).

846 Thgn. 159-160 (848 χἠμέρη: χἠμέρα Ald. 1495 et Apost.), angeführt von Apost. loc. cit.

851 Plat. Phaed. 95 b.

853-854 Antiquitas ... vltricem Cf. z.B. Hdt. I, 34.

854 Pind. Isthm. 5 (4), 51-52 (854 καύχαμα: καύχημα Ald. 1513; 855 τά τε καὶ τὰ Boeckh).

856 inuidiae Cf. Schol. Pind. Isthm. 5, scholion 65, Drachmann, scholia vetera: διὰ τὸν ἔξωθεν φθόνον.

857 Idem Pind. Nem. 10, 20.

859-860 Est... alienis Nach Schol. Pind. Nem. 10, scholion 37 a, Drachmann, scholia vetera.

860 Idem Pind. Nem. 5, 14.

861 Verg. Aen. X, 547.

863 elatum Cf. Crastonus s.v. μεγαλοφρονής: "Animo elatus".

863 Sophocles Soph. Oed. T. 1078 (864 φρονεῖ).

866 senarius Menandr. Monost. 581 Jäkel (867 φρόνει μέγα Meineke), der Gruppe Εἰς ὑπερφανίαν der Theokrit-Aldina von 1495 entnommen (dort: μέγα φρόνει).

869 πνέειν Die Form πνέειν ist vielleicht durch πνέων (l. 869) eingegeben; man beachte den unkontrahierten Inf. πνέειν statt des prosaischen πνεῖν.

869 magnum spirare Cf. Prop. II, 15, 53: "Magnum spiramus".

869 Euripides Eur. Bacch. 640.

870 venias Er. interpretiert die Form ἔλθῃ (3. Pers. Sg. Akt.) als 2. Pers. Sg. Med.

870 Horatius Hor. Ars 97. Derselbe Ausdruck in Adag. 1439, ll. 703-704; in Prologomena xiii, ASD II, 1, p. 68, l. 501: 'sesquipedalia verba'.

873 Ter. Eun. 741.

873-877 Legimus ... tragicum Cf. Adag. 1439.

873 τραγικῶς λέγειν Plat. Rep. III, 413 b (dieselbe Stelle wird in Adag. 1439, l. 709 genannt).

874 ἐκτραγῳδίζειν In den Lexika (auch bei Crastonus): ἐκτραγῳδέω. In Adag. 1439, ll. 715-716, schreibt Er. den Gebrauch des Verbs ἐκτραγῳδίζειν Lucian. zu, in den Ausgaben von Lucian. (auch in ed. Ven., Ald., 1503) jedoch stehen Formen von ἐκτραγῳδέω: ἐξετραγῴδησας (Tox. 11) und ἐκτραγῳδήσω (Philopatr. 18).

875 Hor. Epist. II, 1, 166 (876 Nam spirat).

     1153 Die griechische Fassung des vorliegenden Sprichworts in De pronunt., ASD I, 4, p. 48, l. 142.

879 Laertius Bei Diog. Laert. I, 99: Μελέτη τὸ πᾶν. Wahrscheinlich hat Er. Perianders Spruch nach dem Vergilzitat (siehe unten, ll. 882-883) geändert.

880 qui ... perfodere Nach Diog. Laert. loc. cit.

881 Verg. Georg. I, 145-146 (882 vicit: vincit edd. vett. sec. codd. recc.), auch in Enchir., Holborn, p. 50, l. 34. Cf. Paraci, Holborn, p. 140, ll. 16-17: "Nihil tam difficile, quod non expugnarit labor improbus".

171

884 sententia Cf. Epicharm. fr. 287 Kaibel = 231 Olivieri = VS 23 Β 36 bei Xen. Man. II, 1, 20 und Stob. III, 1, 205 und 29, 8, pp. 163 und 628 Hense: Τῶν πόνων πωλοῦσιν ἁμῖν πάντα τἀγαθὰ οἱ θεοί. Er. zitiert die Maxime (in der Fassung: "Labore dii bona sua vendunt") in De cop. verb. I, 72, ASD I, 6, p. 134, ll. 696-697.

885 Hor. Carm. I, 3, 36.

887 Soph. El. 945.

890 Menandr. fr. 164 Körte bei Stob. III, 29, 47, p. 636 Hense. Er. hat dieses und das folgende Zitat dem Gnomologium Frobenianum entnommen, cf. Adag. 1068, n.l. 804.

895 Antiphanes fr. 290 Kock II, p. 127 = fr. 283 PCG bei Stob. III, 29, 51, p. 637 Hense und Menandr. Monost. 727 Jäkel (896 πάντα δοῦλα bei Menandr.: δοῦλα πάντα bei Stob.).

897 diligentia Cf. Crastonus s.v. ἐπιμέλεια: "Cura, id est diligentia".

900 Sen. Dial. IV (= De ira II), 12, 3-5 (902 et sui; 903 sibi imperauit [sic Er., ed. Basil. 1529]: imperauit ed. Ven. 1492; 904 ne vmquam riderent, consecuti [sic ed. Basil. 1529]: vmquam ridere consueti ed. Ven. 1492; 909 indiceret).

     1154

911 Τί ... ὕστατον Nach Lucian., siehe die folgende Anm.

914 Lucian. De merc. cond. 1 (der erste Satz des Dialogs): Lucianus, ASD I, 1, p. 553, ll. 3-5: "Ecquid tibi primum, amice, aut quid postremum (quemadmodum vulgo dici consueuit) recenseam ex his, quae tum facere, turn pati coguntur, qui mercedis gratia sese in alienas domos conuictumque tradunt alienum?"

918 Odysseae Hom. Od. IX, 14 (920 πρῶτόν τοι [sic ed. Flor. 1488 et Ald. 1504]: πρῶτον, τί δ᾿ v.l.).

922 Iuv. 9, 81 (923 circumagas).

924 Euripidis Eur. Herc. 485-486.

924 Iunone In LB (wie man erwartet): 'Hercule'. Der Irrtum ist wohl durch Missdeutung der griechischen Abkürzung Ἡρα. (= Ἡρακλῆς) als Ἥρα entstanden. Eine solche Abkürzung kommt im laufenden Seitentitel in ed. Ven., Ald., 1503 von Euripides vor: ΗΡΑ· ΜΑΙΝΟ·. Ein ähnlicher Fehler in Adag. 1441, l. 730 (cf. n.l.). Cf. Adag. 1442, n.l. 749 1.

     1155 Cf. Otto 507.

931-932 Auson. Epist. 12, 102-104, Prete p. 257 (934 Nec iam post).

173

937 Hor. Epist. I, 18, 81-82 (qui / dente Theonino cum circumroditur).

937 (app.) Sermonibus Dieselbe Verwechslung (in der Ausgabe A) in Adag. 1474, l. 205 (cf. app. l.).

938 epistola ... Florum Hor. Epist. II, 2, 59-60.

939 Acron Ps. Acron. Schol. zu Hor. Epist. II, 2, 60.

939-940 mordacissimis ... parceret Bei Acro: "Mordacissimis salibus ea, quae apud poetas sunt, ita lacerauit, vt ne Homero quidem parceret".

940 Porphyrio zu Hor. Epist. II, 2, 60.

941 in prouerbio Cf. Adag. 1408 (Zoili).

942 vt inuidum ... magis Cf. z.B. Ov. Rem. 365-366.

942 Hor. Serm. I, 4, 100: "Haec nigrae sucus lolliginis" (cf. Adag. 1159, l. 982; Lingua, ASD IV, 1A, p. 120, l. 99), und Epist. II, 2, 60: "Bionaeis sermonibus et sale nigro" (cf. ll. 938-939). 'Sal niger' auch in Adag. 1401, l. 167.

     1156 Otto 811. Siehe Adag. 3654 (Maesonica dicta), ASD II, 8, p. 98, l. 582: "Conuenit cum Hipponacteo praeconio".

946 M. Tullius Cic. Fam. VII, 24, 1 (= Hipponax testim. 60 Degani).

949-950 Dionysio Halicarnasseo Es betrifft Demetr. De eloc. 301 (= Hipponax testim. 24 Degani). Das Traktat De elocutione ist in Rhetores Graeci, Venetiis, Aldus, 1508-1509, Demetrius von Phaleron zugeschrieben, steht aber nach drei Werken von Dionysius von Halikarnassus abgedruckt.

950 trimetrum Archilochium Cf. Clem. Al. Strom. I, 79, 1 (= Hipponax testim. 27 Degani).

951-955 Hic ... compulisse Nach Plin. Nat. XXXVI, 11-12 = Hipponax testim. 2 et 8 Degani (951 Athenis: Anthermus edd. ante Broterium [1779]).

953 quidam Bei Plin. 'hi' (so seit Sillig; in den alten Ausgaben steht 'ii') = Bupalus und Athenis. Zu Er.' Lesart siehe die folgende Anmerkung.

954 quorum aliquot Er. folgt hier dem Text aus der Hs. d und edd. Ven. 1497 und 1513: "Vt credatur aliquos ex iis ad laqueum compulisse". Heute nach den meisten Hss.: "Vt credatur aliquis [= aliquibus carminibus] ad laqueum eos compulisse".

955 Plinius Plin. Nat. XXXVI, 11-12.

     1157 Otto 157. Swoboda, p. 63. Archilochus spielt auch in Adag. 1158 (Archilochi patria), 2990 (Archilochum teris), ASD II, 6, pp. 581-582 und Adag. 4080 (Archilochi melos), ASD II, 8, p. 304 eine Rolle.

958 Cic. Att. II, 21, 4 (cf. Att. II, 20, 6).

962-963 Is ... insectatus est Cf. Acro und Porphyrio zu Hor. Epod. 6, 13.

963 vt... praefocauerit Nach Porphyrio zu Hor. Epist. I, 19, 30. Siehe auch Adag. 510, ASD II, 2, p. 34, l. 263 und den Kommentar ad loc.

     1158

965 Ἀρχιλόχου πατρίς Lesart nach den Hss. von Diogen. 2, 95 (= Apost. 4, 2). Leutsch ad loc. nach Suid. Ἀρχίλοχος 4112 (= Zenob. Ald. col. 46): Ἀρχίλοχον πατεῖς. Siehe: Adag. 2990 (Archilochum teris), ASD II, 6, pp. 581-582, bes. p. 582, ll. 770-771: "Equidem suspicor hoc idem esse cum illo, quod alibi posuimus, Ἀρχιλόχου πατρίς ... deprauata voce πατεῖς in πατρίς". Cf. den Kommentar ad loc.

965 Diogenianus Diogen. 2, 95.

966-967 cuiusmodi... Siculi Cf. Cic. De or. II, 217: "Inueni autem ridicula et Salsa multa Graecorum, nam et Siculi in eo genere ... excellunt". Vergleiche auch Adag. 1310, l. 152.

     1159 Collect. 241 (Genuinum infigere). Otto 507.

969 clanculum Diese Interpretation (cf. infra ll. 972-973) stimmt mit dem Gebrauch der Wendung nicht überein.

970 Pers. 1, 115.

175

971 Hier. Epist. 50, 5, 2, CSEL 54, p. 393 (971 Possum remordere, si velim, possum [sic iam Er., ed. Basil. 1516]: Possum respondere, si velim, possum ed. Basil. 1497).

972-973 Dentes ... gingiua Cf. Plin. Nat. XI, 164: "Viperis dentes gingiua conduntur".

974 Plin. Nat. XI, 166.

976 Plin. Nat. XI, 163-164.

979 Aristoph. Plut. 883-885.

980-981 Laertium Diog. Laert. VI, 51.

982 Hor. Senn. I, 4, 100 (auch in Adag. 1155, l. 942, cf. n.l. 943).

     1160 Otto 783. Polyd. Verg., f° d ii (Hic aureo hamo piscatur). Dieselbe Wendung in Adag. 3001 (Dulce bellum inexpertis), ASD II, 7, p. 37, l. 762 und im Widmungsbrief an Lord Mountjoy in der Ausgabe von 1500 der Collect., Ep. 126, ll. 228-229.

987 Suet. Aug. 25, 4, bei Polyd. Verg.; eine Anspielung in Paneg. ad Philipp., ASD IV, 1, p. 75, ll. 589-590.

989 Ter. Phorm. 382.

990 Plautum Plaut. Curc. 431 (auch in Adag. 1474, l. 990) und Truc. 42. Cf. Otto 781.

991 Nasonem Ov. Ars III, 425.

993 Suet. Ner. 30, 3: "Piscatus est rete aurato et purpura coecoque funibus nexis".

998 de quibus Das Pronomen bezieht sich nicht auf alcumistae, sondern auf qui scrutantur ... venas.

998 Athen. VI, 233 e: Demetrius Phalereus fr. 138 b Wehrli.

     1161 Polyd. Verg., f° h iv - ivv. Otto 1901. Otto zitiert Eubulus fr. 135 Kock II, p. 211 = fr. 133 PCG bei Athen. II, 43 f: τὸν οἶνον ἡμῶν τῷ φρονεῖν ἐπισκοτεῖν.

4 Plin. Nat. XXIII, 41. auch bei Polyd. Verg.

4 (app.) secundo So auch Polyd. Verg. In der von Hermolaus Barbarus und Ioannes Baptista Palmarius bearbeiteten ed. Ven., Ioannes Alvisius, 1499, gehört diese Stelle zwar zu cap. 1, das folgende Kapitel ist jedoch irrtümlich als cap. 3 bezeichnet.

6 (app.) non accommodatum Cf. die Lesart von ed. Ven. 1499: 'vero aecommodatum' (so auch Polyd. Verg.).

9 Odysseae quarto Hom. Od. IV, 219-232.

9 prouerbiis item ecclesiasticis Sir. 19, 2: "Vinum et mulieres apostatare faciunt sapientes".

     1162 Polyd. Verg., f° h v (Homo frugi omnia recte facit). Otto 721. Swoboda, p. 101. Cf. SVF, vol. I, pp. 52-53, fr. 216 und 217, und vol. III, pp. 148-149, fr. 557, 558 und 560-563. Vergleiche auch com. adesp. fr. 541 Kock III, p. 506 bei Zenob. 2, 9: ἅπαντα τοῖς σοφοῖσίν ἐστιν εὔκολα.

12 Μ. Tullius Cic. Tusc. IV, 36, auch bei Polyd. Verg. (13-14 ita peruulgatum illud: illud ita peruulgatum edd. vett.: illud tam peruulgatum Polyd. Verg.). Er. lässt - gleichwie Polyd. Verg. - den ersten Teil des Satzes aus: "Nonnumquam haec eadem vocabula ad ...", wodurch der Satz nicht ohne weiteres verständlich ist.

177

18 Eur. Hec. 595-598.

25-27 Quisquis ... manet Cf. Er.' Übersetzung derselben Stelle in Euripides, ASD I, 1, p. 245, ll. 643-646: "At mortalium quisquis malus, / Nil possit aliud esse quam semper malus, / Frugi vsque frugi, sors nec ingenium viri / Aduersa vitiat, sed probus semper manet".

28 Item Eur. Iph. A. 559-560 (29 τὸ δ᾿ ὀρθῶς Barnes).

31-32 At ... probus Eine andere Übersetzung in: Euripides, ASD I, 1, p. 300, ll. 725-726: "At qui rectus et integer, / Is semper similis sui".

33 Aristot. Eth. Eud. VII, 1239 b 11-15 (33 ὁ ἀγαθὸς: ἀγαθὸς v.l.; edd. vett.). Cf. Adag. 3705 (Virtus simplex), ASD II, 8, pp. 130-131, ll. 50-58, und den dort (p. 131, l. 57) zitierten Vers aus eleg. adesp. fr. 16 D. bei Aristot. Eth. Nic. II, 1106 b 32: ἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς, παντοδαπῶς δὲ κακοί.

38 illud Vulg., Sir. 27, 12: "Homo sanctus in sapientia manet sicut sol, nam stultus sicut luna inmutatur". Dieselbe Stelle Moria, ASD IV, 3, p. 180, l. 931.

38 literarum arcanarum Ausser der Benennung 'litterae arcanae' für die Bibel (cf. Enchir., Holborn, p. 35, l. 35; Adag. 1185, l. 555; Adag. 1487, ll. 361-362; Adag. 4068, ASD II, 8, p. 299, l. 660), auch 'litterae sacrae'. Cf. Cornelis Augustijn, Erasmus von Rotterdam, Leben-Werk-Wirkung, München, 1986, p. 37 und passim. Vergleiche auch Adag. 3992 (Oleo nitidius), ASD II, 8, p. 266, l. 912: "Mysticae ... literae".

39 sapiens ... sol In der Vulgata Noua, Vaticani, 1979, lautet die Übersetzung: "Loquela timorati semper in sapientia manet".

     1163 Polyd. Verg., f° h vi. Otto 637. Schneider, p. 24. Cf. Adag. 1274, n.l. 7111.

41 Terentius Ter. Andr. 778-779, auch bei Polyd. Verg.

41 Donatus Don. zu Ter. Andr. 778.

43 consutis dolis Plaut. Amph. 367 und Pseud. 540. Er. erwähnt diese Wendung in Adag. 1557 (Admirabiles in nectendis machinis Aegyptii), ASD II, 4, p. 62, l. 49.

43 sutelas Plaut. Capt. 692 und Cos. 95.

44 Hom. Il. VI, 187 und Od. IX, 422.

     1164 Otto 733. Walther 28057 a. In De cop. verb. I, 189, ASD I, 6, p. 188, ll. 966-967, angeführt.

46 Sen. Epist. 1, 5.

50-54 si quis ... esse Nach Sen. Epist. 1, 5.

55 Hes. Erg. 368-369 (57 δειλὴ: δεινὴ Ald. 1495; ἐν πυθμένι: ἐνὶ πυθμένι v.l. et Ald. 1495), auch in Adag. 1087, ll. 349-350 erwähnt.

61 Pers. 2, 50-51.

64 Plut. Mor. 701 d - 702 a.

64-65 indicat... admonuisse Nicht genau nach Plut.: Ein Teilnehmer des Dialogs interpretiert die gemeinten Verse Erg. 368-369, als ob Hesiod geraten hätte, schlechten Wein zu trinken.

179

72 Theocr. 16, 10 (73 ἐν: ἐπὶ v.l.; Ald. 1495). In Adag. 3595 (Vacuam inhabitare), ASD II, 8, p. 71, l. 147, wird auf diese Stelle angespielt.

     1165 Cf. Collect. 198 (Abronis vita. Sicula mensa. Sybaritica vita). Bauck, p. 40. Vergleiche auch Otto 1727 und Goebel, p. 128. Die griechische Form der Adag. 1165-1170 fängt mit dem Buchstaben Σ an (siehe Einleitung, p. 3). Er. erwähnt dieses Adagium in Adag. 3610 (Sybaritici sermones), ASD II, 8, p. 79, l. 110.

76 Συβαριτικὴ τράπεζα Com. adesp. fr. 684 Kock III, p. 530 bei Zenob. 5, 87 = Ald. col. 151 und Apost. 15, 83a (Arsenius, Walz, p. 430).

76-77 de conuiuio ... apparato Cf. Apost. loc. cit.: ἐπὶ τῶν ἄγαν τρυφελῶν.

78 Hdt. V, 44-45.

78 Steph. Byz. s.v. Σύβαρις.

80 Suid. Συβαριτικαῖς 1275. Cf. Goebel, pp. 127-131.

82 Ov. Trist. II, 417 (83 Sybaritica [Sibaritica iam Calderinus]: Sybaritida [vel Sibaritida] edd. vett. et Politianus), bei Domitius Calderinus zu Martial. XII, 95, 2, cf. l. 86 (z.B. Venetiis, Christophorus de Pensis, 1495) und bei Politian. Miscell. 15 (dasselbe Kapitel wurde in Adag. 1167 herangezogen).

84-85 opus ... deliciarum Nach Lucian. Adv. indoct. 23, angeführt von Politian. loc. cit. und von Bartholomaeus Merula in seinem Kommentar zu Ov. Trist. II, 417 in ed. Ven. 1499.

85 Martial. XII, 95, 2, angeführt von Politian., Miscell. 15. Politian. polemisiert mit Domitius Calderinus, der nach Politian. in seinem Kommentar ad loc. die Sybaritici libelli einem Sybaris zuschreibt (Calderinus aber: "Vel a Sibari poeta, vel a Sybari urbe").

87 Philo Vit. Moys. I, 3 (Συβαριτικὰς ἀσελγείας), bei Politian. loc. cit. Siehe auch: Adag. 556 (Sybaritica oratio), ASD II, 2, p. 84 (und den Kommentar ad loc.) und Adag. 3610 (Sybaritici sermones), ASD II, 8, p. 78 sq.

87-88 Maximus Tyrius Max. Tyr. Dialex. 32 Hobein (= 3 Dübner), 3 b (καὶ τράπεζαι Σικελικαί, καὶ ὀρχήσεις Συβαριτικαὶ), bei Politian. loc. cit.

89 Aristot. Eth. Eud. I, 1216 a 17, bei Politian. loc. cit.

89 Smyndiridem Bei Politian in der Ausgabe Brixiae 1496: 'Smydiridem' und Basileae 1522: 'Smyndiriden'; richtig aber wäre 'Smindyrides', cf. Σμινδυρίδην in der Aristot.-Edition Ven., Ald., 1498 und in der von Er. bearbeiteten Ausgabe Basileae, Ioannes Bebelius, 1531.

90 Sardanapalo Cf. Adag. 1001, n.l. 42.

90 Suidas Suid. Συβαριτικαῖς 1271, angeführt von Politian. loc. cit. und Polyd. Verg., f° c viv (Sybarites per plateam). Cf. Epich. fr. 215 Kaibel = 192 Olivieri sowie Aristoph. Vesp. 1258-1259 und Schol. zu l. 1259.

91 aniles ... pudicas Eine irrtümliche Interpretation. In Wirklichkeit steht bei Suid.: Συβαριτικοὶ λόγοι· οἱ Αἰσώπειοι (bei Politian.: "Fabulae Sybariticae, quales ferme apud Aesopum"; so auch Polyd. Verg.). Cf. Prolegomena iv, ASD II, 1, p. 51, ll. 146-148, aus Aphthonius Progymnasmata Spengel II, p. 21, ll. 1-6 (p. 1, ll. 4-10 Rabe): "Αἶνον Aphthonius ... simpliciter μῦθον, id est fabulam, vocat. Huic sunt, vt ait, varia ex inuentoribus cognomina: Συβαρίτης ... Αἰσώπειος". Zum Begriff Συβαριτικοὶ λόγοι: ASD II, 2, p. 85, n.l. 352.

91 Idem Suid. Συβαριτικαῖς 1271: Iulius Africanus Cesti or. 1, fr. 11 Vieillefond, angeführt von Politian. Miscell. 15.

92-93 luxuriosos ... dictum Suid. loc. cit.

93 Sybarissare ... indulgere Bei Suid.: Συβαρίσαι· τὰ τῶν Συβαριτῶν ποιῆσαι.

94 Quint. Inst. III, 7, 24, nicht bei Politian.

95 Plut. Mor. 147 e, bei Politian. und Polyd. Verg. locc. citt. Vergleiche das Colloquium 'Praescire volo', ASD I, 3, p. 190, ll. 2121-2125, wo Er. eine neue Wendung prägt: "Dico tibi diem Sybariticum".

98 Politian. Miscell. 15.

99 Aelius Lampridius Hist. Aug. XVII, 29, 8-30, 6 (103 orexin conuiuio; 104 multis mensis: multis ed. Ven. 1497; 106 lauarent; 108 Palatio, alter super aggerem; 112 exhibuit: habuit ed. Ven. 1497; 113 et perierunt: perierunt ed. Ven. 1497), auch in Adag. 1166, ll. 147-149 erwähnt. In Adag. 1594 (Lydus in meridie), ASD II, 4, p. 82, ll. 517-519 wird auf das vorliegende Adagium verwiesen.

100-101 adeo ... Apicius Cf. Hist. Aug. XVII, 18, 4: "Cum ipse ... diceret se Apicium ... imitari". Vielleicht hat Er. das letzte Wort nicht berücksichtigt.

181

103 asserens Nach diesem Wort lässt Er. einen Satz aus.

114 Athen. XII, 518 c - 522 a, worauf auch in Adag. 1166, ll. 150-151 angespielt wird.

115 illud Athen. XII, 518 c d.

119 Aristoph. Pax 339-344 (121 ἤδη γὰρ: ἤδη δ᾿ Ald. 1498 sec. codd. recc., et Apost.; 125 Συβαριάζειν Meineke), angeführt von Apost. 15, 83a (p. 179, n.l. 76). Cf. Goebel, p. 129.

121 ὑμῖν Bei Aristoph.: ὑμῖν. Apost. 15, 83a: ἡμῖν.

127 Greg. Naz. Epist. 5, 2, Migne PG 37, col. 28 e = GCS 53, p. 6, l. 18. Siehe Adag. 1439, n.ll. 7111 und 7142.

     1166

132 Steph. Byz. s.v. Σύβαρις. Cf. Timaeus FGrHist 566 F 50 bei Athen. XII, 520 a. Dieselbe Geschichte in Adag. 1229. Er. erwähnt den Fall von Sybaris auch in Adag. 1427, ll. 565-567.

134 Oraculum Hendess 83 = Parke-Wormell 73 bei Steph. Byz., und Athen. locc. citt. (137 θεοῦ ἄνδρα σεβίζῃ; 138 ἔμφυλος Cougny).

135-136 σὺ ... γένος Man soll vielmehr interpunktieren: σὺ μὲν αἰεὶ / Ἐν θαλίῃσι, θεῶν τιμῶν γένος, 'du wirst dich immer freuen, wenn du die Götter ehrest'.

140 Dum ... diuum Diese Übersetzung gründet sich auf eine irrtümliche Interpunktion. Siehe die vorangehende Anm.

143-147 Euenit ... Sybaritae Nach Steph. Byz. loc. cit.

147-148 Aelius Lampridius Hist. Aug. XVII, 30, 6, in Adag. 1165, ll. 112-113 angeführt.

150 Athen. XII, 518 c - 522 a, dieselbe Stelle wird in Adag. 1165, ll. 114-119, erwähnt.

183

     1167 Collect. 479 (Sybarirae per plateam). Polyd. Verg., f° c viv (Sybarites per plateam). Er. zitiert das Sprichwort (in der Fassung 'Sybaritae per plateam') im Widmungsepistel an Lord Mountjoy in Collect. (in der Ausgabe von 1500; Ep. 126, l. 226). Cf. Prolegomena xiii, ASD II, 1, p. 82, l. 661 und De cop. verb. I, 46, ASD I, 6, p. 106, l. 960: "Sybarita fast(u)osior". "Sybaritarum fastus" wird auch in Adag. 469 (Risus Ionicus), ASD II, 1, p. 544, l. 591, als sprichwörtlich erwähnt. Cf. Goebel, pp. 130-131.

154 Συβαρῖται διὰ πλατείας Zenob. 5, 88 = Diogen. 8, 10. Cf. auch Suid. Συβαριτικαῖς 1271 (= Zenob. Ald. col. 151): Συβαρίτης διὰ πλατείας, bei Politian. Miscell. 15 (dieses Kapitel wurde auch für Adag. 1165 benutzt).

154 per plateas Die richtige Übersetzung lautet 'per plateam', wie bei Politian. loc. cit. und in Collect. loc. cit., so auch in der Ausgabe Α (πλατείας ist Genetiv Singular, und nicht Akkusativ Plural).

156 Aphricanus Iulius Africanus Cesti or. 1, fr. 11 Vieillefond, bei Politian. loc. cit.

156 Cestis Die richtige Form des Nominativs lautet Cesti (Κεστοί). Dieselbe Form 'Cestis' in Collect. 479. Politian.: "Aphricanus tradit in Cestis" (Ablativ), aber sein Zusatz: "Sic enim Graece Über ipsius de re militari inscribitur", Hess Er. denken, dass diese Form indeklinabel ist. Siehe: Zu den Anfängen, p. 175, n. 82.

156-157 Sed ... praeturgidi Übersetzung von Politian.

157 Venustius ... detorqueatur Cf. Adag. 1077, n.ll. 25-26.

158-159 stilo phaleratiore Cf. Ter. Phorm. 500: "Phaleratis ... dictis".

159-160 alio ... loco Adag. 841, ASD II, 2, p. 360 nach den Parömiographen.

160 Suida Suid. Συβαριτικαῖς 1271 (= Zenob. Ald. loc. cit.)

160 Zenodoto Zenob. 5, 88.

     1168 Collect. 198 (Abronis vita. Sicula mensa. Sybaritica vita). Cf. Otto 1642.

162 Συρακουσία τράπεζα Zenob. 5, 94 = Ald. col. 153 und Suid. Συρακουσία τράπεζα 1659.

164 Lucian. Dial. mort. 19 (9), 2 (164 τράπεζα: τράπεζαι Ald. 1503). Franciscus Craneveldius zitiert diese Stelle in Ep. 1145, ll. 7-8 (von 1520). Cf. Lucianus, ASD I, 1, p. 581, ll. 37-38: "Postremo mensae vel Siculis illis lautiores".

165 Athen. XII, 518 c.

167 delicias Cf. Crastonus s.v. τρυφή: "Delitiae".

167 Clearchi Clearch. fr. 59 Wehrli bei Athen. XII, 518 c.

169 Diogenes Diog. Cyn. Epist. 32, 2 Hercher: τὰς Σικελικὰς τράπεζας. Cf. Adag. 1069, n.l. 817.

169 Aristides Ael. Arist. 46 Dindorf II, p. 168 = 3, 36 Lenz-Behr.

170 Strab. VI, 2, 4.

171 Plut. Nic. 1, 1: Diphilus fr. 119 Kock II, p. 76 = fr. 118 PCG.

173 stercoratus, siue saginatus Nur die zweite Übersetzung ist richtig. Das Verb ὀνθυλεύω ('füllen, farcieren') ist mit ὄνθος (siehe unten, ll. 174-175) nicht verwandt. Vergleiche jedoch Crastonus s.v. ὀνθιλεύω: "Deturpo".

173-174 Latinus interpres Guarino. Siehe Niciae viri illustris vita ... per Guarinum Veronensem versa in Plutarchi vitae, vol. II, Venetiis 1496, f° 13: "Supra modum pinguis et Sicula crassitudine delibutus".

175 Plat. Epist. VII, 326 b, auch bei Rhodiginus IV, 9.

176 in Siculis ... mensis Bei Plato Ἰταλιωτικῶν τε καὶ Συρακουσίων τραπεζῶν πλήρης (bei Ficino und Rhodiginus 'Italicarum Syracusanarumque mensarum plenam).

177 Aristot. fr. 588 Rose3 bei Athen. X, 435 de.

180 Thphr. fr. 548 Fortenbaugh (das Fragment fehlt in Wimmers Ausgabe) bei Athen. X, 435 e.

183 Aristoph. fr. 216 Kock I, p. 446 = fr. 225 PCG bei Athen. XII, 527 c (184 ἔμαθε Elmsley; ταῦτ᾿).

187-188 Atqui ... mensam In margine χ: "Latina non versus".

188 Item Plat. Rep. III, 404 d bei Athen. XII, 527 de. Cf. Adag. 1300, l. 231, wo der fast unmittelbar folgende Satz aus Plato zitiert ist.

185

191 Athen. XIV, 661 e: Cratinus iunior fr. 1, 3-4 Kock II, p. 289 und PCG.

198 Apnd eundem Antiphanes fr. 90 Kock II, p. 48 und PCG bei Athen. XIV, 661 f.

199 frugalitatem ... Italicam Zur Mässigkeit der Italiener im Essen und Trinken, siehe Eccles., ASD V, 4, p. 238, ll. 999-1000 und Adag. 3600 (Ἀγαθοδαιμονισταί), ASD II, 8, p. 73, n.l. 193.

201 Athen. I, 25 e. Edd. vett. sec. codd.: τὰς Σικελικὰς καὶ Συβαριτικάς, καὶ Ἰταλικὰς τράπεζας (καὶ Ἰταλικὰς von Kaibel getilgt).

204 Siehe Publius Faustus Andrelinus De influentia syderum et querela Parrhisiensis pauimenti carmen, Parrhisiis, a Guidone Mercatoris, 1496, v. 16 (f° a ii; Neudruck in: P. Lacombe, La malpropreté des rues de Paris à la fin de XVe siècle, in: Bulletin de la Société de l'Histoire de Paris (1903), pp. 173-175): "Ebriat Arctoas sedula mensa piagas". Der von Er. zitierte Satz kommt jedoch dort nicht vor. Andrelinus' Brief vom 15. Juni 1500 (Ep. 127) an Er. ist am Anfang der Collect. gedruckt. Es handelt sich bei Epp. 96-100 um fünf kurze, witzige Notizen, die Er. und Faustus Andrelinus einander wahrscheinlich im Mai 1499 zusandten (cf. Allen, Ep. 96, einl. Anm.). Cf. Contemporaries s.v. (Fausto) Andrelini.

204-205 Faustus ... regineus Vergleiche den Titel: Publii Fausti Foroliuiensis, poetae laureati regiique ac reginei Hecatondistichon ..., Basileae, Frob., 1518.

206 congerro Cf. Adag. 1310, n.l. 159.

210 prouerbium Cf. Suringar 220. Bei Suringar nur Moria, ASD IV, 3, p. 128, l. 61: "Hinc fieri, vt Britanni ... lautas mensas proprie sibi vindicent". Diese Moria-Stelle auch in Ep. 337, ll. 177-178 (1515) an Maarten van Dorp.

212-213 Vtrum ... adscribunt Cf. Suringar 220. Suringar führt keine französichen Quellen an, zitiert aber Jacob Cats, Spiegel van den ouden ende nieuwen Tijdt, Teil I, Amsterdam 1828 (Erstausgabe: 's-Gravenhage 1632), p. 457: "Non comedis, Germane, bibis; sed comedis, Angle, / non bibis; at comedis, Flandre, bibisque bene".

     1169 Collect. 671 (Vitae pugillus).

215 Σπιθαμὴ τοῦ βίου Diogen. 8, 17 (infra, ll. 222-223). Cf. auch Suid. σπιθαμή 942.

216-218 spithama ... licet Wahrscheinlich nach Etym. mag. p. 647, 30-34, s.v. παλαιστή. Cf. auch die anderen betreffenden Stellen bei F. Hultsch, Griechische und römische Metrologie, Berlin 1882, p. 29-30, n. 6.

216-217 spithama seu palmus Cf. Crastonus s.v. σπιθαμή: "Palmus, id est spanna".

219 appellant... nostrates Suringar 213. Tappius, p. 214 (bei Suringar): "Eyn handtvoll menschen", und Sartorius II, 3, 43: "This een handtken vol menschs".

220-221 quatuor ... palaestam Cf. Hesych. π 137: παλαιστή· παλάμη, τὸ τεττάρων δακτύλων μέτρο ν, καὶ ἡ σπιθαμή.

221-222 diducta ... σπιθαμήν Cf. Hesych. σ 1508: σπιθαμή· τὸ μέτρον τὸ ἀπὸ τοῦ μεγάλου δακτύλου ἐπὶ τὸν μικρὸν διάστημα ἐκταθέν.

221 digiti medii Bei Hesych. σ 1508 der kleine Finger.

222 Ps. 38, 6.

223 Diogen. 8, 17.

     1170 Cf. Otto 1489. Vergleiche auch Adag. 3385 (Ne punctum quidem), ASD II, 7, p. 226, ll. 6-13.

225 Στιγμὴ χρόνου Com. adesp. fr. 1392, Kock III, p. 643, bei Plut. Mor. 13 a (cf. infra, ll. 231-232). Cf. Adag. 1248, l. 959, wo Er. denselben Ausdruck nach Demetrius Phalereus FGrHist 228 F 24 = fr. 79 Wehrli bei Plut. Mor. 104 b zitiert.

225 Ter. Phorm. 184: "Tum temporis mihi punctum ad hanc rem est", in der Fassung "Tum temporis ad hoc mihi punctum est", in Adag. 3385, ASD II, 7, p. 226, l. 13, angeführt.

226 M. Tullius Cic. Phil. II, 31 (227 attende enim; punctum temporis: ad punctum temporis ed. Ven. 1494).

228 Idem Cic. Phil. VIII, 20.

187

231 Euclides Eudides I, def. 1. Cf. Adag. 3385: "Apud mathematicos punctum minimum quiddam est in dimensione corporis, adeo vt diuidi non possit", ASD II, 7, p. 226, ll. 9-10.

231 Plut. Mor. 13 a: com. adesp. loc. cit.

     1171 Polyd. Verg., f° i iiv. Otto 839. Cf. Adag. 3981 (Non ab Hymetto), ASD II, 8, p. 262, l. 800: "Hymettus Atticae mons est, vnde Hymettia mela".

234 Macr. Sat. VII, 12, 9 (234 ita mel; 237 et vetulo Falerno: et Falerno vetulo v.l. et ed. Flor. 1515: Falerno et vectulo ed. Ven. 1500). Cf. Hor. Serm. II, 2, 15-16: "Nisi Hymettia mella Falerno / ne biberis diluta" (nach Mynors CWE 33 ad loc.).

     1172

242 Aelius Lampridius Hist. Aug. XVIII, 18, 5.

     1173 Otto 1652. Swoboda, p. 54.

252 M. Tullius Cic. Leg. III, 36.

258-267 Est enim ... sympuuium Er. folgt nahezu wortgetreu den Castigationes Plinianae von Hermolaus Barbarus (cf. Pozzi, p. 1144 sq., zu Plin. Nat. XXXV, 158).

259 Festo Paul. Fest. p. 455, 14-16 Lindsay. Siehe Hermolaus Barbarus, Castigationes Plinianae, Pozzi, p. 1144: "Festus: Simpulum, inquit, vas paruum non dissimile cyatho, vnde mulieres diuinis rebus deditae simpulatrices vocentur".

260 Varro Ling. lat. V, 124 (simpuuium Brinkmann; 260 minutatim). Cf. Hermolaus Barbarus, Pozzi, p. 1145: "Et simplum M. Varro appellat minutatim fundens vas, in cuius locum successerit epichysis" etc.

261-262 vnde ... appeliabant Nach Hermolaus Barbarus, Pozzi, p. 1145: "Vt hinc forte mi nutas res et nullius precii simplarias vo cauerint antiqui".

261-262 simpularias Bei Hermolaus Barbarus (siehe oben) "simplarias". Vielleicht cf. Dig. XXI, 1, 48, 8: "simplariarum venditionum".

262 Plinius Plin. Nat. XXXV, 158 (263 simpulis inenarrabili terrae benignitate).

264 Varro Men. fr. 115 Astbury bei Non. p. 544 (simpuuio: simpulo edd. vett. sec. coniecturam Hermolai Barbari), bei Hermolaus Barbarus, Pozzi, p. 1144.

265 Apul. Apol. 18, 5, nach Hermolaus Barbarus, Pozzi, p. 1144 sq.

267 Iuv. 6, 342-345 (270 Et Vaticano).

272 M. Tullius Cic. Parad. 11 (272 Quid? Α Numa Pompilio: Quid autem Numa Pompilius? ed. Ven. 1506; 273 filicatas aliorum pateras: delicatas aliorum pateras v.l. et ed. Ven. 1506).

274 Polemon Polemon fr. 61, FHG III, pp. 133-134 = fr. 61 Preller bei Athen. XI, 483 c.

189

     1174 Otto 1478. "Proteo mutabilior" in Prolegomena xiii, ASD II, 1, p. 78, l. 638 und in De cop. verb. I, 46, ASD I, 6, p. 104, l. 933; cf. De copia verb. I, 8, ASD I, 6, p. 34, ll. 145-146 und II, ASD I, 6, p. 265, ll. 732-733. Die Adag. 1174-1180 (ausgenommen Adag. 1178) enthalten Zitate von Plut. De adulatore et amico, Mor. 48 e - 74 e.

282 Lucian. De sacr. 5. Siehe Er.' Übersetzung dieser Stelle: Lucianus, ASD I, 1, p. 599, ll. 40-41: "Ac in summa plures sibi formas assumeret quam vel Proteus ipse".

283 Plat. Io 541 e, auch in Adag. 2301 (Chamaeleonte mutabilior), ASD II, 5, p. 241, l. 22.

285 sursum ac deorsum Adag. 285, ASD II, 1, pp. 387-389, cf. bes. ll. 53-55: "Cui Graecum illud ἄνω καὶ κάτω ... ita finitimum est, vt idem esse videatur".

286 Horatius Hor. Epist. I, 1, 90.

288 Item Hor. Serm. II, 3, 71.

290 δυσφώρατον Dieses Adjektiv bei Plut. Mor. 51 d (De adulatore et amico), wo der Schmeichler mit dem Chamäleon verglichen wird.

290-291 deprehensu difficilem Cf. die Übersetzung der oben genannten Plut.-Stelle, Mor. 51 d: Ex Plut. versa, ASD IV, 2, p. 126, l. 130: "Difficillimum est hominem deprehendere".

292 Hom. Od. IV, 383-570.

292 Maronem Verg. Georg. IV, 387-529. Cf. Antibarb., ASD I, 1, p. 69, l. 15: "Protei in morem omnia transformant sese in miracula rerum" (aus Verg. Georg. IV, 441).

293 Vertumno inconstantior Diese Redensart auch in Prolegomena xiii, ASD II, 1, p. 78, ll. 637-638 und in De cop. verb. I, 46, ASD I, 6, p. 104, l. 933; cf. De cop. verb. II, ASD I, 6, p. 265, ll. 731-732.

294 Hor. Serm. II, 7, 14.

295 Ov. Met. XIV, 641-656.

296-297 εὐμεταβολώτερος Ἐμπούσης Von Er. selbst nach Suid. Ἔμπουσα 1049 und Zenob. 3, 93: εὐμεταβολώτερος κοθόρνου (cf. Adag. 94 (Cothurno versatilior), ASD II, 1, pp. 202-204) gebildet? Die Fassung "Empusa magis varius" in Prolegomena xiii, p. 78, l. 638 und in De cop. verb. I, 46, ASD I, 6, p. 104, ll. 933-934. Siehe auch De cop. verb. II, ASD I, 6, p. 265, ll. 733-734.

297-298 Lucian. Salt. 19 (299 διαλλαττομένους καὶ μιμουμένους Urban).

303 Aristoph. Ran. 288-293 (305 οὖν: γοὖν Ald. 1498; 306 τοτὲ ... τοτὲ; μέν γε: μὲν Ald. 1498; 307 Ποῦ ᾿στι; 309 τοίνυν: τοίνυνγ᾿ Ald. 1498).

316 Interpres Schol. Aristoph. Ran. 293.

317-318 videndum ... sese Nach Suid. Ἔμπουσα 1049; diese Stelle war in Musurus' Aristoph. Ausgabe (Ald. 1498) in das Scholion zu Ran. 293 aufgenommen, cf. Dübner, p. 520.

318-319 Quidam ... Manibus Schol. Aristoph. Ran. 293.

320 Ps. 90, 6.

321-322 Sunt ... esse Cf. Schol. Arisoph. Ran. 293 und Aristoph. fr. 500-501 Kock = fr. 515 PCG in Schol. Aristoph. loc. cit.

322-323 Narrant ... ἑνίποδα Schol. Aristoph. Ran. 293.

323 Demosth. 18, 130 (323 Γλαυκοθέα).

324-325 quaestus ... pateretur Cf. Hor. Carm. III, 24, 42-43: "Magnum pauperies oppro brium iubet / quiduis et facere et pati". Er. spielt in Adag. 1236, l. 680, und Adag. 1255, ll. 333-334, auf diese Stelle an. Die Wendung "quiduis et facere et pati" in Prolegomena xiii, ASD II, 1, p. 72, l. 557.

191

     1175 Otto 82. Swoboda, p. 70. Cf. Moria, ASD IV, 3, p. 92, ll. 379-380: "Amicitiam ... rem vsqueadeo necessariam, vt nec aer, nec ignis, nec aqua magis".

327 Ἀναγκαιότερος ... φίλος Plut. Mor. 51 b, siehe unten, ll. 340-342.

329-330 citra ... vita Cf. Adag. 3809 (Optima quidem aqua), ASD II, 8, p. 182, ll. 91-93: "Sunt enim haec duo praecipua elementa, aqua et ignis, vnde aqua et igni interdicitur quos vita indignos iudicamus".

334 Hor. Serm. I, 5, 44.

336 Eur. Ion 732 bei Plut. Mor. 49 f und 69 a.

339 Plut. Mor. 51 b (340 λέλεκται: λέγεται v.l. et Ald. 1509).

341-342 Quapropter ... esse Cf. Ex Plut. versa, ASD IV, 2, p. 126, 112-113: "Vnde dictum est etiam illud, amicum magis necessarium esse quam aquam aut ignem".

342 Aristot. Eth. Nic. VIII, 1155 a 4-6: Ἔτι δ᾿ ἀναγκαιότατον (scil. φιλία ἐστὶν) εἰς τὸν βίον· ἄνευ γὰρ φίλων οὐδεὶς ἕλοιτ᾿ ἂν ζῆν ἔχων τὰ λοιπὰ ἀγαθὰ πάντα.

342-343 Ciceronem Cic. Lael. 22: "Itaque non aqua, non igni, vt aiunt, pluribus locis vtimur quam amicitia".

343 Hodieque vulgus Suringar 11. Siehe Sartorius II, 3, 49 (bei Suringar): "Lieuer geldeloes dan vriedenloes".

     1176 Collect. 627 (Lupus puteum circumit). Cf. O. Crusius, Religionsgeschichtliches und Litterarisches aus den Parömiographen = Suppl. Paroem. V, pp. 71-75.

346 Λυκὸς ... χορεύει Zenob. 4, 100 = Ald. col. 114; cf. Suid. λύκος περὶ φρέαρ χορεύει 817, Diogen. 6, 21 und Apost. 10, 86.

346 τὸ φρέαρ In den genannten Quellen ohne den Artikel.

346-353 In eos ... queat Nach Zenob. 4, 100 = Ald. col. 114. Siehe auch Adag. 1258 (Lupus hiat).

353 Plut. Mor. 68 a (355 αὑτούς [cf. versionem Er., l. 356: seipsos]: αὐτούς Ald. 1509).

355-357 Qua ... saltantes Cf. Ex Plut. versa, ASD IV, 2, p. 152, ll. 918-920: "Quo qui vtuntur, in exitium coniciunt se ipsos, plane saltationem illam saltantes, quam circa puteum prouerbio vocant".

359 Zenodoto Zenob. 4, 100 = Ald. col. 114.

359 Suida Suid. λύκος περὶ φρέαρ χορεύει 817.

359 Diogeniano Diogen. 6, 21.

     1177 Cf. Adag. 1937 (Lydio more), ASD II, 4, p. 298, l. 412: "Lydi curribus et equitatu valuisse leguntur".

361 Λύδιον ἅρμα Apost. 11, 1. Cf. Diogen. 6, 28: Παρὰ Λύδιον ἅρμα.

361-362 Hoc ... inferiores Nach Diogen. loc. cit.

362 Παρὰ ... θέεις Cf. Apost. II, 1: Παρὰ Λύδιον ἅρμα θέειν, Leutsch: παραλύδιον [!] (cf. infra, l. 371).

363 Plut. Mor. 65 b (365 οἰχνέων Bergk; ἑφθόν: ἐφθόν Ald. 1509): Pind. fr. 206 Snell-Maehler (παρὰ Λύδιον ... οἰχνεύων; cf. infra, ll. 375-376) und Simonides fr. 50 D. = fr. 592 PMG (παρὰ χρυσὸν ἑφθόν).

365-366 Caeterum ... veretur Der Teil Caeterum ... veretur wurde in Ex Plut. versa, ASD IV, 2, p. 147, l. 781, ausgelassen (cf. n.ll. 780-781 ad loc.).

366-367 non ... purum Cf. ASD IV, 2, p. 147, l. 781: "Haud sane pedestri cursu properans ad Lydium currum, sed ad aurum purum'.

367 Diogeniano Diogen. 6, 28.

367 Quidam Cf. Apost. 11, 1.

368-369 Gregorius Nazianzenus Greg. Naz. Or. 43, 22, Migne PG 36, col. 525 a = SC 384, p. 170, ll. 3-4. Diese Rede ist in Greg. Naz. Orationes lectissimae XVI (Ald. 1516) aufgenommen. Er. besass diese Ausgabe (cf. Versandliste Nr. 96 Husner: "Nazianzeni Orationes 16. graece"). Er bestellte sie 1517, cf. Ep. 629, ll. 12-14 (diese Angabe nach Adag. 1988, ASD II, 4, p. 331, n.l. 91).

193

370 vt dixi Siehe oben, l. 362.

371 Παρὰ ... θέειν Apost. 11, 1. Zum Weglassen des Namens von Apost. cf. Adag. 1003, n.l. 526.

373-374 Eur. Iph. A. 206-230.

375 Plut. Nic. 1, 1: Pind. fr. 206 Snell-Maehler.

377 Hdt. I, 79, auch in Adag. 2376 (Lydum in planiciem prouocas), ASD II, 5, p. 280, l. 908. In margine χ: "Vide Lydios equites, Herodo. lib. primo".

     1178

379 Cinclus Zum κίγκλος, der Bachstelze (genus motacilla): D'Arcy W. Thompson, Α Glossary of Greek Birds, pp. 140-141.

380 Κίγκλοι Cf. Apost. 9, 82: Κίγκλου πενέστερος.

382 Catull. 26 und 23, 1.

383-384 Cinclus ... alienis Nach Ael. Nat. an. XII, 9.

384-385 Vnde ... vocent Nach Apost. 9, 82.

385 Ael. Nat. an. XII, 9.

386 Graeci Z.B. Hom. Il. IX, 63. Zu ἀνέστιος, Adag. 184 (Deuotionis templum), ASD II, 1, p. 292, l. 873; p. 293, n.ll. 872-874.

387 Suid. κίγκλος 1585 (= Zenob. Ald. coll. 104 und 146).

390 Menandr. fr. 190 Körte bei Suid. κίγκαλος 1580 (ohne die Erwähnung von Menandr.; bei Suid. κίγκλος 1585 werden der Autor und der Titel, Thais, erwähnt, aber statt des Zitats steht nur πτωχότερος κίγκλου).

393 hinc ... obstrepere Suid. κιγκλίζειν 1584.

     1179

395 Αἱ ... πράξεις Der vorliegende Ausdruck bedeutet eigentlich 'heimliche Handlungen' (so Stephanus ad loc.). Vergleiche den Gebrauch des Ausdrucks ὑπὸ μάλης an der in Adag. 1456, ll. 951-952 zitierten Stelle von Lucian. Adv. indoct. 23.

396 Plut. Mor. 64 e. Cf. Ex Plut. versa, ASD IV, 2, p. 146, ll. 763-765: "Ab omnibus laboribus omnique studio abhorrens, in negociis subalaribus, id est, quae ad voluptatem pertinent, nihil recusat".

403-404 ob ... partium Nach Aristot. Probl. XXXV, 964 b 30-32 (cf. infra, ll. 406-407).

403-405 siue quod ... delectatio Nach Aristot. Probl. XXXV, 965 a 25-26.

405 Aristot. Probl. XXXV, 964 b 30-32.

409 gargarizatio Das griechische Äquivalent von 'kitzeln' lautet γαργαλίζειν. Nach Mynors (CWE 33 ad loc.) würde man 'gargalizatio', oder besser 'gargalismus' (nach dem griechischen Wort γαργαλισμός, cf. Hoven s.v. gargalismus) erwarten. Das in Plin. Nat. oft vorkommende Wort gargarizatio (aus dem griechischen Verb γαργαρίζω) bedeutet 'gurgeln'.

409 Lucianus Lucian. Dial. mort. 20 (10), 9 (411 Κολακείαν: Κολακίαν Ald. 1503).

415 Lucian. Alex. 39. Cf. Lucianus, ASD I, 1, p. 462, l. 26: "Quae fieri solent infra sinum".

417 οὐδὲν ὑγιές Adag. 738 (Nihil sanum), ASD II, 2, p. 258, siehe p. 259, n.l. 532, aus u.a. Eur. Andr. 448 und Aristoph. Thesm. 394. Cf. Plat. Leg. VI, 776 e (in Adag. 1231, l. 544).

195

     1180 Collect. 185. Otto 672. Schneider, p. 33. Cf. Singer I, pp. 58-59. Wie Singer bemerkt, bezieht sich das Sprichwort wörtlich auf eine Person, die heisse Suppe isst. Er. benutzt das Sprichwort in Adag. 2001 (Herculei labores), ASD II, 5, p. 36, ll. 365-366: "Quae necessitas erat, vt iuxta Plautinum dictum simul sorberes et flares?"

419 Plaut. Most. 790-791 (4986 hau).

426-427 simul vxori... satisfacere Cf. Thphr. fr. 486 Fortenbaugh (nicht von Wimmer berücksichtigt) bei Hier. Adv. Iov. I, 47, Migne PL 23, col. 289 A: "Nec posse quemquam libris et vxori pariter inseruire".

430 illud Euangelicum Mt. 6, 24.

430 Nemo potest Nach der Vulgata: 'Non potestis' (im griechischen Text οὐ δύνασθε).

431 illud Plut. Mor. 64 c (De adulatore et amico) und 533 a (De vitioso pudore). Dasselbe Apophthegma findet sich an anderen Stellen der Mor. Er. hat es in Apophth. IV, Phocion 16, LB IV, 220 E, aufgenommen.

432-433 Non potes ... amico Cf. die Übersetzung von Plut. Mor. 64 c in Ex Plut. versa, ASD IV, 2, p. 146, ll. 744-745: "Non potes me simul et amico vti, et adulatore".

433 senarius ille Publil. Syr. Α 22 Meyer. In den Hss. und den frühesten Ausgaben (bis zu Erasmus' Editionen, Londinii 1514 und Basileae 1515) trug die Hauptsammlung der Sentenzen von Publil. Syr. den Titel Senecae sententiae oder Senecae prouerbia. Cf. die Anmerkung in ed. Basil. 1515: "Hoc opus non est Senecae, sed collectum ex mimis. Nam quidam deprehenduntur citati apud A. Gellium".

435 Hor. Serm. II, 3, 270-271. Cf. Ter. Eun. 62-63.

438 M. Tullius Cic. Phil. XI, 23.

439-440 (app.) Plut. Mor. 50 d (ἁλίσκεται σκιὰν).

     1181 Siehe Adag. 145 (Fortes fortuna adiuuat), ASD II, 1, p. 262, Adag. 517 (Dii facientes adiuuant), ASD II, 2, p. 42, und Adag. 518 (Cum Minerua quoque manum moue), ASD II, 2, p. 42 (bes. p. 43, einl. Anm. zu Adag. 517).

441 Τὰν ... ἐπικαλεῖν Com. adesp. fr. 603 Kock III, p. 517 bei Apost. 15, 92 (wo aber δεῖ fehlt; dieses Wort scheint ein Zusatz von Er. zu sein).

445 Alexander Hegius Cf. Hegius, Carmina et grauia, et elegantia, Dauentriae 1503, f° b 3v , De aurea mediocritate carmen elegiacum. Das Büchlein ist Er. gewidmet. Er. lobt die stilistische Eleganz von Hegius auch in Ep. 22, ll. 61-62 (vom Jahr 1489): "Tanta elegantia veterum exprimit stylum, vt si desit carminis titulus, in auctore facile erraueris".

445 primus ... doctor Er. hörte Hegius' Vorlesungen während seines letzten Jahres in Deventer, wo Hegius die Schule leitete. Cf. Adag. 339 (Quid cani et balneo?), ASD II, 1, p. 440, ll. 812-815: "Mihi admodum adhuc puero contigit vti praeceptore ... Alexandra Hegio Vuesphalo, qui ludum aliquando celebrem oppidi Dauentriensis moderabatur, in quo nos olim admodum pueri vtriusque linguae prima didicimus elementa" (dazu: ASD II, 1, p. 441, n.l. 813) und Ep. 23, l. 56, wo Er. Hegius 'meus praeceptor' nennt (dazu: Allen, Ep. 23, n.l. 56). Siehe auch Contemporaries s.v. (Alexander) Hegius.

451 Plut. Mor. 239 a.

455 (app.) ἐπικαλεῖσθαι Dieses Infinitiv kommt in Plutarchs Paraphrasis des Sprichwortes vor.

197

457 Aeschyl. fr. 395 Ν. / TrGF (Radt) bei Stob. III, 29, 21, p. 630 Hense.

459 adesse numen Diese Lesart von A-F ist aus metrischen Gründen vorzuziehen (trotz des "zerrissenen Anapästs").

460 Pind. Nem. 6, 23-24 (461 τύχᾳ).

461 σὺν ... τύχῃ Diese Worte stehen im heutigen Text am Anfang eines neuen Satzes; in ed. Ven., Ald. 1513, folgen sie einem Komma.

464 Aeschyl. Pers. 740-742 (467 ἐκτελευτήσειν: ἐκτελευτῆσαι v.l. et Ald 1518).

469-471 Plurimo ... manum Der trochäische Septenar, den Er. in den Ausgaben E-G benutzt (siehe app.), gibt das Metrum des Originals besser wieder als der jambische Senar der Ausgaben Η Ι.

472 ex eodem Siehe oben, n.l. 457. Er. wiederholt hier versehentlich das oben (l. 458) angeführte Aeschyl.-Zitat.

475 Suid. τήν χεῖρα 528. Cf. Babr. 20. Dazu: Adag. 518, ASD II, 2, p. 42, ll. 431-434.

478 Τὴν ... καλεῖν Diese Version auch bei Diogen. 8, 11.

     1182 Collect. 32. Otto 167. Bauck, p. 15. Swoboda, pp. 89-90. Das Sprichwort wird in Adag. 515 (In dolio figularem artem discere), ASD II, 2, p. 40, l. 381 (siehe p. 41, n.l. 381) zitiert (aber mit 'nouit' statt 'norit'). Cf. Adag. 176 (Oportet remum ducere, qui didicit), ASD II, 1, p. 288, ll. 783-793, besonders 1. 785: "Vnumquenque decet eam artem exercere, quam antea doctus sit".

480 M. Tullius Cic. Tusc. I, 41 (482 Graecorum prouerbio: prouerbio Graecorum ed. Ven. 1499).

480 hic Gemeint ist Aristoxenos.

487 neque in messem ... falcem Cf. Adag. 341 (Alienam metis messem), ASD II, 1, p. 442, nach Diogen. 2, 75; Apost. 2, 51; Suid. ἀλλότριον ἀμᾷς θέρος 1344.

487-488 neue ... iudicemus Cf. Adag. 516, ASD II, 2, pp. 40-42, aus Plin. Nat. XXXV, 85 (cf. Val. Max. VIII, 12, ext. 3).

488 Gell. X, 22, 8 und Plat. Gorg. 484 e-485 a (worin Eur. fr. 183 N.) ist von Er. gemeint. Siehe aber die folgende Anm.

490-493 Accidit ... contemnit Dieselbe Übersetzung findet man in ed. Ven., Pincius, 1500 (491 iis enim illud; 492 impartit; 493 nihil; effudit). In die heutigen Ausgaben (Marshall, OCT; Rolfe, Loeb, nach Hertz und Hosius) ist der betreffende Gorgiaspassus nicht aufgenommen.

494 M. Tullius Cic. Tusc. I, 41.

494 Aristophanem Aristoph. Vesp. 1431.

497 interpres Schol. Vesp. 1431: καὶ ταῦτα δὲ ἐν ταῖς παροιμίαις φέρεται.

498 Athen. VIII, 351 d (500 Ἄρδοι Corae et Meineke: Ἄιδοι edd. vett. sec. codd.). Cf. Apophth. VI, Stratonicus 25, LB IV, 310 C. Siehe auch ASD II, 2, p. 41, n.l. 404.

502 Hor. Epist. II, 1,114-117 (503 Habrotonum: Abrotanum v.l., ed. Ven. 1505 et Adag. 515), dieselbe Stelle auch in Adag. 515 (In dolio figularem artem discere), ASD II, 2, p. 40, ll. 384-387.

199

505 tractant ... fabri Cf. Adag. 2902 (Suo quisque studio gaudet), ASD II, 6, p. 552, l. 50.

507 Idem Hor. Epist. I, 14, 44.

509 illud Pindaricum Pind. fr. 234 Snell-Maehler bei Plut. Mor. 472 c (511 βουλεύοντα: βουλεύοντι Ald. 1509; 512 εὑρεῖν Schroeder), auch in Adag. 3344 (Boue venari leporem et similia), ASD II, 7, p. 206, ll. 536-539 angeführt. Cf. Parab., ASD I, 5, p. 208, ll. 777-778: "Bos ad aratrum adhibendus, equus ad currus, ad venatum canis, vt inquit Pindarus; sic quisque debet eam vitae rationem capessere, ad quam natura sit appositus".

510 Ὑφ᾿   So Snell-Maehler nach Plut. Mor. 451 d (De virtute morali). In Mor. 472 c steht dafür Έν (so Er. in Adag. 3344).

513 (app.) Capro Siehe Adag. 1085, app. und n.l. 280.

514 Capito Alexandrinus bei Athen. VIII, 350 c. Cf. Apophth. VI, Stratonicus 10, LB IV, 309 BC.

516 ἕτερον δὲ πλῆκτρον Diese in den Hss. fehlenden Worte sind von Musurus (Ald. 1514) ergänzt.

517 Plin. Not. XXXV, 85.

     1183 Collect. 49. Otto 500.

522 Dedi... accepi Plin. Epist. III, 9, 3.

523 par ... relatum Cf. Adag. 35 (Par pari referre), ASD II, 1, pp. 150-151, aus Ter. Eun. 445.

524 si quis ... recepisset Cf. Planudes, Sprichwörtersammlung 124: Καὶ κακὴν νύμφην εἴχομεν, καὶ εἰς κακὰ πενθερικὰ ταύτην ἐξεδώκαμεν.

525 Plin. Epist. III, 9. 2-3 (526 in ea [scil. Baetica]: in ea parte Collect.).

531 Rursum ... laeduntur Cf. Adag. 58-65, ASD II, 1, pp. 170-176.

535 Amm. Marc. XXIII, 4, 7. Es handelt sich um eins von 20 Ammianuszitaten, die Er. in der Ausgabe G nachgetragen hat (cf. CWE 33 ad loc.). Er. hat 1518 Amm. Marc, zusammen mit Suet. und Hist. Aug. bei Froben herausgegeben.

     1184 Vergleiche das Motto auf der Titelseite von Guilelmus Budaeus De asse, Parisiis, Jodocus Badius, 1516: Μωμήσασθαι ταῦτα ῥᾷόν ἐστιν ἢ μιμήσασθαι, das Juan Luis Vives beifällig zitiert in Ep. 1108, l. 119 (1520).

537 Μωμήσεταί ... μιμήσεται Diogen. 6, 74. Cf. Varro Men. 381 Astbury bei Non., p. 26, 12 M; Plin. Nat. XXXV, 63. Mynors (CWE 33 ad loc.) verweist im vorliegenden Zusammenhang auf com. adesp. fr. 558 Kock III, p. 509 bei Macar. 2, 83: Βουλήσεταί τις μᾶλλον ἢ δυνήσεται.

539-540 Senarius ... inuenit Plut. Mor. 346 a.

539-540 vmbrarum imitationem Der Fachausdruck lautet σκιαγραφία, Plut. spricht jedoch von φθορὰ καὶ ἀπόχρωσις σκιᾶς.

540 ad ... modum Die Version mit θᾶσσον habe ich nicht nachgewiesen.

542-543 res ... aemulari Derselbe Gedanke in Er.' Gedicht am Verso der Titelseite der Ausgabe H von Adag. (Carm. 91, 2-4, ASD I, 7, p. 263 = Reedijk 134, 3-5): "Durum est scribere Chiliadas. / Qui mihi non credit, faciat licet ipse periclum, / Mox fuerit studiis aequior ille meis".

544 προσονομασία Der geläufige Fachausdruck ist παρονομασία (cf. z.B. Cic. De or. II, 256). Zu προσονομασία - παρονομασία ASD VI, 5, p. 45, s.v. annominatio und p. 47, s.v. προσονομασία.

201

546 Plin. Nat. XXXV (nicht XXXVII), 126 (546 Imitati sunt).

546 Thgn. 369-370.

     1185

554 Plut. Mor. 128 f. Cf. Ex Plut. versa, ASD IV, 2, p. 200, l. 335: "Febrim in foribus adesse".

555 arcanis literis Gn. 4, 7 (egeris und tuum sind Er.' Ergänzungen aus dem Kontext). Dazu: Mt. 24, 32-33: τὸ θέρος ... ἐγγύς ἐστιν ἐπὶ θύραις (cf. Mynors CWE 33 ad loc.).

     1186 Cf. Prittwitz-Gaffron, pp. 44-45. Vergleiche auch Adag. 2015 (Alia Menecles, alia porcellus loquitur), ASD II, 5, pp. 48-50, aus Lucillius, Anth. Pal. XI, 141 (Er. bemerkt jedoch nicht, dass Lucillius auf den hier behandelten Spruch anspielt). Er. zitiert das Sprichwort in der Fassung Ἄλλα μὲν Λεύκων, ἄλλα δὲ Λεύκωνος ὄνος φέρει (cf. infra, l. 560) in Prolegomena ii, ASD II, 1, p. 48, ll. 75-76.

558 Ἄλλα ... φέρει Zenob. 1, 74 = Ald. col. 23 (= Zenob. Ald. I). Vergleiche auch eine andere Version bei Zenob. Ald. col. 23 (= Zenob. Ald. II).

558 Λάκων ... Λάκωνος So Zenob. Ald. II (wo jedoch ὁ Λάκων und δ᾿ ὁ τοῦ Λάκωνος). In Zenob. Iunt. und bei Leutsch ad loc. lautet der Name Λεύκων.

559 apud quosdam So Zenob. Ald. I (wo jedoch ὁ Λεύκωνος ὄνος). Cf. cod. Bodl. Nr. 102 (Gaisford, p. 11): Ἄλλα μὲν Λεύκωνος ὄνος, ἄλλα δὲ Λεύκων φέρει. Cf. auch den metrisch fehlerhaften Hexameter bei Suid. ἄλλα 1064: Ἄλλα μὲν ὁ Λεύκωνος ὄνος φέρει, ἄλλα δὲ Λεύκων (vielleicht soll man ὁ in ἡ verbessern); so (aber ohne Artikel) lautet das Sprichwort auch bei Diogen. 2, 21.

561-569 Natum ... asinus Zenob. und Diogen. locc. citt. In diesen Quellen wird jedoch die Verhaftung Leukons nicht erwähnt. Er. missversteht hier den Text von Zenob. loc. cit. (auch Zenob. Ald. I und Iunt.): καὶ ἀπηνέγκαντο αὐτὸ ὡς ἀτελώνητον ('und sie haben ihn [scil. den Honig] als unverzollt konfisziert').

567-568 obtorto collo Cf. Adag. 3850 (Obtorto collo), ASD II, 8, pp. 203-204, ll. 564-580, aus Plaut. Poen. 790 und Rud. 853 und 868, und Adag. 1019, n.ll. 894-895.

569 in ... codicibus Siehe oben, n.l. 559.

571 Zenodoto Zenob. 1, 74 = Ald. col. 23.

571 Diogeniano Diogen. 2, 21.

     1187 Otto 442. Swoboda, p. 52.

574-575 M. Tullius Cic. Catil. I, 15.

581 Catull. 116, 7.

582 euitamus amictu Die heutigen Herausgeber folgen der vorliegenden Lesart der codd. recc. In den codd. vett.: 'euitabimus amicta' oder 'euitabimus amitha'. Es werden manche Verbesserungen vorgeschlagen, z.B.: 'euitabimus acta' (Baehrens).

     1188 Otto 432. Cf. Singer I, pp. 89-90. Egbert von Lüttich Fecunda ratis I, 271: "Corrigias excide alieno in tergore latas" bei Singer.

585 De alieno corio Apul. Met. VII, 11.

587 Apul. Met. VII, 11 (588 latrones ceteri: caeteri latrones Junt. 1512).

587-588 Quod si Er. greift hier Petschenigs Verbesserung vor. In den Hss. und manchen (auch heutigen) Ausgaben steht 'Quid, si' mit Fragezeichen nach persenserint (l. 588) und nach parabis (l. 589).

203

593 Plaut. Epid. 65: "Deagetur corium de tergo meo" (in den edd. vett. z.B. Beroaldus, Bononiae, Benedictus Hectoris, 1503 steht 'degetur'). Er. zitiert wohl nach Non., p. 278, 21 M., wo die Präsensform 'de(a)gitur' steht.

594 Fest., p. 266, 29-35 Lindsay. Cf. Paul. Fest., p. 267, 15-16 Lindsay.

595 Sen. Suas. VII, 13, auch bei Rhodiginus VIII, 7.

596 de corio ... satisfecit Otto 433.

596 Cestius L. Cestius Pius (siehe RE s.v. Cestius 13).

601 prouerbium Suringar 50. Burkhard Wallis IV, 35, 26 (bei Suringar): "Aus frembder haut man breit riemen schneid".

602-603 vnumquenque ... suo Cf. Dicta Catonis, Collectio monostichorum 9 Baehrens (= Walther 19115): "Nullus tam parcus, quin prodigus in alieno".

603 Tert. De pall. 3, Migne PL 2, col. 1038 a = CCSL 2, p. 739, ll. 32-33 (604 corio suo). Er. hat für die Ausgaben Ε und F die von Beatus Rhenanus besorgte Erstausgabe Tertullians, Basileae 1521, herangezogen. Cf. Adag. 1915, ASD II, 4, p. 289, n.l. 166; Adag. 2277, ASD II, 5, p. 227, l. 480; Adag. 2682, ASD II, 6, p. 472, l. 986. Adag. 2301 (Chamaeleonte mutabilior), ASD II, 5, pp. 241-242, ist dem Chamäleon gewidmet. Er wird auch in Adag. 3735 (Quadratus homo), ASD II, 8, p. 148, ll. 446-448; Adag. 3803 (Vento viuere), ASD II, 8, p. 180, ll. 27-28; Parab., ASD I, 5, p. 284, ll. 17-18 und p. 300, l. 277; De cop. verb. II, ASD I, 6, p. 266, ll. 755-756, erwähnt.

     1189 Otto 789. Cf. Adag. 3899 (In herbis), ASD II, 8, p. 225, II. 52-61, nach Cic. Cael. 76. Das vorliegende Adagium wird in Adag. 2380 (Expecta bos aliquando herbam), ASD II, 5, p. 280, l. 928 erwähnt. Die Adagien 1189-1192 fangen mit In oder In- an (siehe Einleitung, p. 3).

607 spem immaturam Cf. Adag. 3899, ASD II, 8, p. 225, ll. 53-54: "In herbis esse dicuntur quae nondum maturuerunt, sed spem modo bonam de se praebent". Vergleiche auch den wörtlichen Gebrauch der Wendung von Cato fr. 217 Malcovati bei Gell. XIII, 18, 1: "Nunc ita aiunt, in segetibus, in herbis bona frumenta esse. Nolite ibi nimiam spem habere".

612 Ov. Her. 17, 263-264, im Colloquium 'Proci et puellae, ASD I, 3, p. 288, l. 386, und in De cop. verb. I, 188, ASD I, 6, p. 188, II. 962-963 zitiert.

615 Pers. 6, 26.

617 Tac. Dial. or. 9, 4 (620 praecerpta Schele).

     1190 Otto 711. Die vorliegende Wendung wird in Adag. 2502 (Res in foro nostro vertitur), ASD II, 6, p. 348, l. 20 erwähnt.

625 In ... litigare Martial. XII, praef.

628 hospes ... necesse est Cf. Adag. 1249, ll. 93-94 und 110: Anth. Pal. IX, 359, 4-5 und Er.' Übersetzung: "Vt durum ac miserum est hospitem egere virum".

628-629 Martial. XII, praef.

     1191 Strömberg, Eine neue Sammlung, pp. 39-40.

633 Ἐν ... πολέμαρχεῖ Com. adesp. fr. 51 Kock III, p. 409 = Cratin. fr. 458 Kock I, p. 129, cf. PCG IV, p. 239, bei Zenob. 3, 77 = Ald. col. 80; Diogen. 4, 55; Suid. ἐν δὲ διχοστασίῃ 1154.

205

633 κἀνδροκλείδης So manche Hss. von Zenob. Zenob. Ald. und Junt. bieten die unmetrische Lesart: καὶ Ἀνδροκλείδης. Leutsch nach den übrigen Hss.: και Ἀνδροκλέης (so auch Suid.; bei Diogen. steht καὶ Ἀνδροκλῆς).

635-636 in homines ... sortiuntur Nach Zenob. 3, 77 = Ald. col. 80 und Suid. ἐν δὲ διχοστασίῃ 1154. Siehe auch Diogen. 4, 55.

643 Suida Suid. ἐν δὲ διχοστασίῃ 1154.

643 Diogeniano Diogen. 4, 55.

643 Plutarcho Plut. Mr. 11, 3, fr. eleg. adesp. 8 D. = fr. 12 (dubium) West: Ἐν δὲ διχοστασίῃ καὶ πάγκακος ἔλλαχε τιμῆς (Hs. Α; ed. Junta, 1517; ed. Ald., 1519: ἔμμορε statt ἔλλαχε).

644 eundem Plut. Mor. 479 a: Ἐν δὲ διχοστασίῃ) καὶ ὁ πάγκακος ἔμμορε τιμῆς.

644 Effertur Plut. Mor. 479 a, Zenob. 3, 77 und Suid. ἐν δὲ διχοστασίῃ 1154 (ὁ πάγκακος ἔμμορε).

648 Citat idem Plut. Sull. 39, 3 (649 ὁ πάγκακος ἔλλαχε: ὁ πάγκαλος ἔλλαχε Junt. 1517: ὁ πάγκαλως ἔλλαχε Ald. 1519).

649 Rursum Com. adesp. fr. 52 Kock III, p. 409 bei Suid. ἐν γὰρ ὰμηχανίῃ 1147 (= Zenob. Ald. loc. cit.), auch bei Zenob. 3, 77 und Suid. ἐν δὲ διχοστασίῃ) 1154.

652 illud Menandr. Monost. 394 Jäkel (653 καὶ πτωχὸς Nauck: ὁ καὶ πτωχὸς cod. U: γὰρ πτωχὸς v.l.; edd. vett.). Siehe die Gruppe Εἰς καιρόν der Theokrit-Aldina von 1495.

654 etiam Er. greift hier Naucks Verbesserung vor (vide supra, n.l. 652).

654 in loco Er. gibt auch in Adag. 670 (Nosce tempus), ASD II, 2, p. 196, l. 484, καιρός durch 'locus' wieder (siehe den Kommentar ad loc.).

     1192 Cf. Suringar 96.

656 Ἐν ... φθέγγεται Suid. ἐν γὰρ ἀμούσοις 1112; auch im Lemma des vorigen Sprichworts: Suid. ἐν δὲ διχοστασίῃ 1154. Cf. Zenob. 3, 77, bei Gaisford, p. 296, cod. Bodl. Nr. 421, Gaisford, p. 48, und Leutsch, Paroem. Gr., p. 76. Leutsch liest mit Valckenaer (bei Gaisford, p. 296 sq. ad loc.) nach Anth. Pal. XI, 195, 5-6 (= Anth. Plan. IIa, 24, 5, 5-6, f° 25): ἐν γὰρ ἀμούσοις / καὶ κόρυδος [κύκνου] φθέγγετ᾿ [ἀοιδότερος]. Cf. auch Eust., p. 1072, 40 zu Hom. Il. XVI, 492: κόρυδος ἐν ἀμούσοις φθέγγεται.

656 corydus Zum corydus: D'Arcy W. Thompson, Α Glossary of Greek Birds, pp. 164-168. Siehe zu κορυδαλός, κόρυδος: D'Arcy W. Thompson ad loc. Er. transkribiert hier die griechische Form κόρυδος buchstäblich. Es handelt sich um die galerita cristata = Lerche.

658-659 Eur. Hipp. 988-989.

666 Athen. VI, 241 e. Cf. Apophth. VI, varie mixta 14, LB IV, 313 C.

670 obolo ... aestimatum Cf. Adag. 713 (Homo trioboli), ASD II, 2, p. 238, siehe p. 239, n.l. 166.

671 Corydus ... lepidus Alexis fr. 227, 1-2 Kock II, p. 380 = fr. 229, 1-2 PCG bei Athen. VI, 241 b.

672 epigramma Anth. Pal. IX, 380 = Anth. Plan. P, 75, 1, f° 18v.

679 si ... cicadam Cf. Adag. 772 (Pica cum luscinia certat, epopa cum cygnis), ASD II, 2, p. 294.

207

     1193 Dobesch, p. 130. Bauck, pp. 16-17. Cf. Otto 1356, Swoboda, p. 88, und Democr. Β 247 Diels, bei Stob. III, 40, 7, p. 738 Hense.

682 Πᾶσα γῆ πατρίς Zenob. 5, 74 = Ald. col. 141, cf. Bühler V, pp. 354-363, bes. p. 360.

684 oraculi Parke-Wormell 375.

685 Mnaseas fr. 49 FHG III, p. 157 bei Zenob. loc. cit.

685 Dionysius Chalcidensis fr. 5 FHG IV, p. 394 bei Zenob. loc. cit.

687-688 Vnde ... respondit Nach Cic. Tusc. V, 108 (siehe auch die anderen Testimonia bei Bühler V, p. 359).

688 Aristoph. Plut. 1151.

693-694 versiculus Menandr. Monost. 735 Jäkel (695 Τῷ ... πράσσοντι [cf. app.]). Cf. trag. adesp. fr. 318 Ν.: Τῷ γὰρ καλῶς τυχόντι πᾶσα γῆ πατρίς.

697 Cic. Tusc. V, 108: Ribbeck, TRF, p. 287, Ex incertis incertorum fabulis (Pacuvius Teucer? ) fr. 49. Cf. Ps. Sen. De mor. 43: "Patria est, vbicumque bene est".

     1194 Collect. 658. Er. verwendet diese Redensart in Adag. 2601 (Scarabaeus aquilam quaerit), ASD II, 6, p. 398, l. 20; führt sie in Adag. 1553 (Empedoclis simultas), ASD II, 4, p. 60, l. 991, an.

702 M. Tullius Cic. In P. Vatinium testem interrogatio.

703 Catull. 14, 2-3. Odium Vatinianum bedeutet jedoch hier nach den Kommentatoren (z.B. Fordyce; Kroll) Vatinius' Hass gegen Calvus (Vatinius war von Calvus dreimal angeklagt worden). Cf. Cic. Ad Q. fr. III, 7 (9), 5 (über Vatinius): "Eius ista odia".

     1195 Otto 1239. Cf. Schneider, p. 15. Zum vorliegenden Adagium: Adag. 1553 (Empedoclis simultas), ASD II, 4, p. 60, ll. 991-992; Adag. 3001 (Dulce bellum inexpertis), ASD II, 7, p. 18, ll. 172-173, wo Natur sagt: "Sunt, qui me nouercam appellent"; ASD II, 7, p. 18, l. 177, wo Krieg "plus quam nouerca" genannt wird; Moria, ASD IV, 3, p. 94, l. 437: "Natura, non paucis in rebus nouerca magis quam parens" (nach Plin Nat. VII, 1); Carm. 57, 24-25, ASD I, 7, p. 215: "Soli parentem fuisse naturam tibi, / Contra nouercam caeteris mortalibus"; Adag. 810 (Flere ad nouercae tumulum), ASD II, 2, p. 330, ll. 129-135.

707 odium nouercale Tac. Ann. XII, 2: "Nouercalibus odiis" (aber vielmehr im wörtlichen Sinne).

709 epigramma Anth. Pal. IX, 67 = Anth. Plan. Ia, 48, 1, f° 12 = Callim. Epigr. 8 Schneider = dubia et spuria 4 Pfeiffer. In Anth. Pal. ist das Epigramm anonym, aber in Anth. Plan. wird es Callim. zugeschrieben. Er. spielt auf dieses Epigramm in Adag. 1921 (Mulieri ne credas, ne mortuae quidem), ASD II, 4, p. 290, ll. 235-236, an.

719 haec Ἡ δὲ (l. 713) bezieht sich nicht auf μητρυιά ('Stiefmutter'), wie Er. meint, sondern auf στήλη ('Grabstein').

721 Eur. Alc. 309-310.

209

     1196

727 Ἀπώλεσας ... ὕδωρ Aristias fr. 4 N. = fr. 4 Steffen, SGF = TrGF 9 F 4 = bei Zenob. 2,16 = Ald. col. 42, Diogen. 2, 32, Apost. 3, 60 (cf. Zenob. Ald. coll. 42-43) und Suid. ἀπώλεσας τὸν οἶνον 3668 (cf. Zenob. Ald. col. 42).

728 (app.) Perdidisti ... aqua In margine χ: "Versum non est carmen", durchgestrichen.

729 tragoedia Aristii Aristias loc. cit. In Wirklichkeit war das Stück ein Satyrdrama. Zu Aristii': bei Apost. 3, 60 und Suid. ἀπώλεσας 3668 steht der zweideutige Genitiv Ἀριστίου; die falsche Form Ἀρίστιος statt Ἀριστίας bei Suid. im Lemma Ἀρίστιος Κύκλωψ 3907.

729-730 Chamaeleonte Chamael. fr. 36 Steffen = 37 a-c Wehrli bei Apost. 3, 60 und Suid. άπώλεσας 3668.

731 Staphilius Cf. Antibarb., ASD I, 1, p. 80, ll. 14-15: "Vinum merum nemo bibat, ne aqua quidem dilutum: monstrauit hoc Staphylus"; dort kommt die Lesart 'Staphylus' nur in der letzten Ausgabe (K, Basileae 1535) vor, in den früheren Ausgaben und in der Gouda-Hs. steht, wie hier, 'Staphilius'.

732 Plin. Nat. VII, 199 (731 Staphylus Er., ed. Basil. 1525: Staphilus edd. vett. sec. codd.; Sileni Gelenius [1539]: Sit(h)eni edd. vett. sec. codd.).

733-734 Dicetur ... subuertunt Nach Suid. ἀπώλεσας 3668.

734 Athen. VIII, 362 a (735 ἐκ τῆς Συβούρας Casaubon). Ulpian ist einer der Gesprächsteilnehmer.

737 subulca Das nicht existierende Adjektiv σύβουρος verbindet Er. wohl mit συβώτης ('Schweinehirt') und οὖρος ('Wächter').

738 Homerus Hom. Od. IX, 362-374. Zu den Kyklopen: Prolegomena xiii, ASD II, 1, p. 78, l. 640 sq. und den Kommentar ad loc.

740 Plat. Leg. VI, 773 d. Cf. Plut. Mor. 657 e, in Adag. 1201, ll. 33-37 paraphrasiert.

741 epigramma Anth. Pal. IX, 331 = Anth. Plan. P, 57, 3, f° 14. Cf. De cop. verb. II, ASD I, 6, p. 236, ll. 962-964: "Quid Bacchus a fulmine flagrans in Nympharum aquas iniectus, nisi vini ardorem sobrio elemento restinguendum esse? Quod Graeco etiam epigrammate testatum est".

751 Aristot. Probl. III, 873 a 4-12.

     1197 Collect. 386. Otto 795. Swoboda, p. 59. Cf. Adag. 881 (Hastam abiicere), ASD II, 2, p. 396.

757 contra conari Cf. Sir. 4, 32: "Nec coneris contra ictum fluuii".

757 Cicero Cic. Mur. 45 (758 hastas). Cf. Adag. 881, ASD II, 2, p. 397, n.l. 459.

758-760 Graecis ... abiiciunt Cf. Crastonus s.v. ῥίψασπις: "Timidus, qui abiecto scuto fugit".

758-759 Graecis ... timidi Nach Suid. ῥίψασπις 189: ῥίψασπις· δειλός.

759 in acie ... deserunt Cf. Adag. 1625 (Ordinem deserere), ASD II, 4, p. 104, ll. 375-405.

760 quo ... Demosthenes Plut. Demosth. 20, 2 und Aeschin. 2, 148 (zu Aeschin.: Adag. 1625, p. 104, ll. 400-402; Er. erwähnt auch die vorliegende Adag.-Stelle). Cf. infra, n.ll. 772-773.

760 Lucian. Iup. trag. 41.

763 scripsisset Archil. fr. 6 D. = 5 West (siehe unten, ll. 767-768).

764 Plut. Mor. 239 b. Er. erzählt diese Anekdote in Apophth. II, 28, LB IV, 147 AB.

765 Aristoph. Pax 1298-1299: Archil. fr. 6, 1-2 D. = 5, 1-2 West (414 ἔντος Brunck). In Apophth. loc. cit. gibt Er. dieselbe Übersetzung und zitiert die zwei übrigen Verse des Fragments auf Lateinisch.

211

768 Ἐντὸς Die mit der späteren Konjektur von Brunck identische Lesart ἔντος kommt, wohl zufällig, in einigen Ausgaben von Adag. vor (siehe app.).

771 Interpres Schol. Aristoph. Pax 1298.

772-773 Cuius ... instructior Nach Plut. Demosth. 20, 2: τὰ ὅπλα ῥίψας. Siehe ASD II, 2, p. 397, n.ll. 463-464. Cf. supra, n.l. 7601, und Moria, ASD IV, 3, p. 96, ll. 471-473: "Nisi si quis Demosthenem militem malit, qui Archilochi sequutus consilium vix conspectis hostibus abiecto clypeo fugit, tam ignauus miles quam orator sapiens".

773 Aristoph. Vesp. 15-23. Cf. Schol. Vesp. 19: ἀποβαλεῖν Κλεώνυμον ... δειλὸς λέγεται καὶ ῥίψασπις εἶναι.

775 Isocr. 8, 143.

777 Aeschin. 1, 28-29.

778 hastam Bei Aeschin. ἀσπίδα, 'den Schild'.

779 Aristot. Eth. Nic. V, 1129 b 21-22 (780 λείπειν: λιπεῖν Ald. 1498 et Er., ed. Basil. 1531).

780-781 non ... non ... non Diese negativen Partikel, die die Syntax des lateinischen Satzes stören, wurden von Er. unter dem Einfluss des Originals benutzt.

781 aliquanto post Aristot. Eth. Nic. V, 1130 a 18-19: ὁ ῥίψας τὴν ἀσπίδα διὰ δειλίαν.

783 δειλίας In der Ald. von 1498 wurde hier für αν eine seltene Abkürzung geschrieben.

784 Hor. Carm. II, 7, 9-10.

787 Curt. III, 11, 12 (787 Tum vero caeteri; 787-788 ad fugam patebat: patebat ad fugam edd. vett.; 789 formidat: formidabat edd. vett.).

789 Iulium Caesarem Cf. z.B. Caes. Gall. IV, 15, 1: "armis abiectis"; 37, 4: "abiectis armis".

790-791 Sed ... gratia Cf. Adag. 1077, n.ll. 25-26.

792 antea Adag. 881 (Hastam abiicere), ASD II, 2, p. 396.

     1198

795 Πολλὰ ... ἀοιδοί Apost. 14, 41: Solon fr. 21 D = fr. 29 West. Πολλὰ ψεύδονται ἀοιδοί ist ein Parömiakus, cf. Meineke, Epimetrum, p. 461.

798 Aristot. Metaph. I, 983 a 3-4.

800 poetae Cf. Crastonus s.v. ἀοιδός: "Cantor, poeta, philosophus, praeeeptor".

801 hemistichium Homericum Das Sprichwort kommt bei Hom. nicht vor. Zur Form cf. Hom. Od. I, 338: "τά τε κλείουσιν ἀοιδοί".

802-803 At ... eruditionis Siehe die Aussage von Nicolaas Baechem in Ep. 1162, ll. 49-50 (1520): "Vos, poetae, fingitis ac mentimini omnia" (nach Mynors CWE 33 ad loc.). Zu Er.' Interesse für den Begriff 'mendacium' ('simulatio'): Johannes Trapman, Erasmus on lying and Simulation, in: On the Edge of Truth and Honesty, ed. by Toon van Houdt, Jan L. de Jong e.a., Leiden, 2002, pp. 33-46.

     1199 Cf. Adag. 1200 und Adag. 3183 (In armis accissat), ASD II, 7, pp. 133-134, nach Etym. mag., p. 49, 2-10. Er. erwähnt das Verb in Prolegomena ii, ASD II, 1, p. 48, ll. 86-87.

805 Ἀκκίζειν Zenob. 1, 53 = Ald. col. 18, Diogen. 2, 4, Suid. ἀκκιζόμενος 878 (= Zenob. Ald. loc. cit., cf. Adag. 1200). Zum Aktivum des Verbs: Passow s.v. ἀκκίζομαι.

805-806 qui ... recusabant Nach Suid. ἀκκιζόμενος 878. Cf. Etym. mag. 49, 8-9. Vergleiche auch Prolegomena ii, ASD II, 1, p. 48, ll. 86-87: "Ficte recusare, quod accipere cupias".

807-810 Scribunt ... compellarentur Nach Zenob. 1, 53. Cf. Diogen. 2, 4; Suid. ἀκκιζό- μενος 878; Schol. Plat. Gorg. 497 a (siehe unten, ll. 823-824). Er. erwähnt Acco unter Hinweis auf das vorliegende Adagium in Adag. 3183, ASD II, 7, p. 134, ll. 737-738, nach Etym. mag. 49, 4-6.

213

812 Μ. Tullius Cic. Att. II, 19, 5.

814 Lucian. De merc. cond. 14 (814 ἀκκισάμενος [cf. app. l. 814]). Cf. Lucianus, ASD I, 1, p. 559, ll. 30-32, wo Er. eine Erklärung hinzugesetzt hat: "At ille accissans seque, cum maxime cupiat, cupere dissimulans, 'Apage', inquit, 'Egone quicquam abs te?"

814 ἀκκιζόμενος Er. versucht wohl durch diese in der Ausgabe Ε eingeführte Konjektur den Text von Lucian. zu verbessern.

815 aufer Cf. Ter. Ad. 937.

816 Idem Lucian. Am. 4.

817 Rursus Lucian. Am. 42.

818 Philemon fr. 4, 13-14 Kock II, p. 479 = fr. 3,13-14 PCG bei Athen. XIII, 569 f. In margine χ: "Distingue versus. Carmina".

822 Plut. Mor. 1040 b.

823 Plat. Gorg. 497 a (cf. schol. ad loc.).

     1200 Cf. Adag. 1199.

826 Ἀκκιζόμενος ... ὄνον Suid. ἀκκιζόμενος 878 (= Zenob. Ald. col. 18; auch in Adag. 1199 verwendet). Cf. App. prov. 4, 74, aus dem cod. Bodl. Nr. 841, Gaisford, p. 103 (Strömberg, Eine neue Sammlung, p. 23): Σκύθης τὸν ὄνον.

830 Suidas Suid. ἀκκιζόμενος 878.

830 Zenodotus Zenob. 5, 59: Ὁ Σκύθης τὸν ἵππον. Zenob. zitiert Pind. fr. 203 Snell-Mähler. Er. greift die Verbesserung von Boeckh ἀκκιζόμενοι statt ἀγαζόμενοι (so in Hss.; Zenob. Ald./Iunt.) vor.

830 Hesychius Hesych. σ 1152 (παροιμία ἐπὶ τῶν ἀκκιζομένων τῷ λόγῳ): com. adesp. fr. 717 Kock.

832-833 mutilum ... asinum Der Text scheint nicht verderbt und ein Wortspiel ist nicht wahrscheinlich.